Պատմութիւն Հայոց

Սկիզբն առաջնոյ պատմութեանն եդաք զսուրբ Լուսաւորիչն Հայոց, զառաքեալ եւ զմարտիրոս, եւ զաթոռակալ երից սուրբ առաքելոցն՝ Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ Յուդայի Յակոբեան, զսուրբն Գրիգորիոս, եւ աղօթիւք նորա հասաք մինչեւ ցայս վայր։ Իսկ երկրորդ հատուածիս դիցուք գլուխ զլուսաւորիչս կողմանցն Աղուանից, որպէս զազգայնոց եւ զհաւատակցաց մերոց, մանաւանդ զի եւ առաջնորդք նոցա հայալեզուք, հայերէնախօսք յոլովք էին. թագաւորքն՝ հնազանդք թագաւորացն հայոց, ընդ ձեռամբ նոցա լեալք, եւ եպիսկոպոսքն՝ ձեռնադրեալք ի սրբոյն Գրիգորէ եւ յաթոռակալաց նորա, եւ ազգն ուղղափառութեամբ ընդ մեզ կացեալ ի կրօնս, վասն այնորիկ արժան է ի միասին լինել յիշատակ երկուց ազգացս։ Եւ մեք համառօտիւք սկսցուք ասել զառաջնորդս նոցա մինչեւ ցայս վայր, որ թողաւս։

Արդ՝ առաջին պատճառ լուսաւորութեան կողմանցն Արեւելից ասեն զսուրբն Եղիշէ, զաշակերտ մեծին Թադէոսի առաքելոյն, որ յետ մահուան սրբոյ առաքելոյն գնացեալ յԵրուսաղէմ առ Յակոբոս եղբայրն տեառն եւ ի նմանէ ձեռնադրեալ եպիսկոպոս՝ գայ ընդ աշխարհն Պարսից եւ հասանէ յաշխարհն Աղուանից. գայ նա ի տեղի մի անուանեալ Գիս, եւ անդ շինէ եկեղեցի, եւ ինքն կատարի անդէն նահատակութեամբ, անյայտ է, թէ յումմէ եղեւ։ Եւ ընկեցեալ զնա ի ջրհոր մի ընդ այլ բազում դիականց, անդ եկաց մինչեւ յաւուրս բարեպաշտ արքային Վաչագանայ վերջնոյ։

Եւ այս են թագաւորք Աղուանից ի զարմից Հայկայ՝ յազգականութենէն Առանայ, զոր կարգեաց Վաղարշակ Պարթեւ վերակացու եւ իշխան կողմանցն այնոցիկ։ Առաջին Վաչագան, Վաչէ, Ուռնայր։- Սա եկեալ առ մեծ արքայն Հայոց Տդատ, եւ առ սուրբն Գրիգորիոս, մկրտի ի նմանէ։ Եւ ձեռնադրէ սուրբն Գրիգոր զայր մի ի սպասաւորաց իւրոց եպիսկոպոս, որ եկեալ էր ընդ նմա ի հոռոմոց, եւ տայ զնա Ուռնայրի արքայի։ Վաչագան, Մերհաւան, Սատոյ, Ասայ, Եսվաղեն։ Յաւուրս սորա արար գիր Մեսրոպ երանելին՝ հայոց, վրաց եւ աղուանից։ Վաչէ, զսա բռնութեամբ մոգ արար Յազկերտ պարսից արքայ, որ կոտորեաց զսուրբ Վարդանանքն. եւ յետոյ թողեալ զմոգութիւնն, ընդ նմին եւ զթագաւորութիւնն, կրօնաւորեալ խստակրօն վարուք, հաշտեցոյց զաստուած, որում եւ մեղաւն։ Եւ ապա Վաչագան բարեպաշտ՝ զոր յիշատակեցաք ի վերոյ։ Սա լուաւ, թէ զսուրբն Եղիշէ ընկեցին ի գուբն, հրամայեաց հանել զամենայն ոսկերսն՝ որ ի գբի անդ, եւ հանեալ կուտեցին զնա շեղջս շեղջս։ Յաղօթս եկաց բարեպաշտ արքայն առ աստուած, զի յայտնեսցէ զոսկերս սրբոյն Եղիշէի։ Եւ ել հողմ ուժգնակի եւ ցանեալ ցրուեաց զամենայն ոսկերսն ընդ երեսս դաշտին, բաց յոսկերաց սրբոյն Եղիշէի։ Եւ բարձեալ արքայի մեծաւ պատուով, գոհանալով զաստուծոյ՝ բաշխեաց ամենայն երկրին իւրոյ։

Ապա սուրբն Շուփհաղիշոյ եկաց եպիսկոպոս։ Բայց վասն առնս այսորիկ յառաջ կարգելոյ՝ երկմտութիւն գոյ մեզ. զի որ գրեաց զպատմութիւնն Աղուանից, զայս անունս կարգէ յաւուրս Վաչագանայ բարեպաշտի լեալ. եւ այսմ վկայ օրէնքն, զոր եդ Վաչագան արքայ ամենայն եպիսկոպոսօքն Աղուանից, եւ գրէ այսպէս. «Ես, Վաչագան Աղուանից արքայ, եւ Շուփհաղիշոյ արքեպիսկոպոս՝ Պարտաւայսե։ Եւ յետ այսորիկ այս անուն ոչ գտանի ի կարգ համարոյ եպիսկոպոսացն, այլ մեք որպէս գտաք եւ եդաք։

Եւ ապա տէր Մատթէ, տէր Սահակ, հինգ. տէր Մովսէս, վեց. տէր Պանտ, եօթն. տէր Ղազար, ութ։ Եւ ապա սուրբ մանուկն Գիգորիս, որդի մեծին Վրթանայ, եղբայր Յուսկանն, թոռն սրբոյ Գրիգորի, զոր առաքեաց մեծ արքայն Հայոց Տրդատ, եւ սպանեալ եղեւ ի դաշտին Վատնայ վասն վկայութեան աստուծոյ. եւ բերեալ թաղեցաւ յԱմարաս։ Յետոյ նշխարքն գտեալ եղեւ յաւուրս Վաչագանայ, ընդ որս եւ նշխարք սրբոցն՝ գտեալ եղեն՝ Զաքարիայի, հօրն Յովհաննու Մկրտչի, եւ Պանտալէիմոնի մեծ վկային Քրիստոսի, որ վկայեաց ի Նիկոմիդիայ քաղաքի յաւուրս Մաքսիմիանոսի, զոր տարեալ էր սուրբն Գրիգորիս ընդ իւր։

Եւ ապա տէր Զաքարիայ, տասն. տէր Դաւիթ, մետասան. տէր Յովհաննէս, որ եւ հոնացն եղեւ եպիսկոպոս, երկոտասան. տէր Երեմիայ, երեքտասան։ Յաւուրս սորա արար երանելին Մեսրոպ գիրս աղուանից մեծաւ ջանիւ։ Տէր Աբաս, չորեքտասան։ Առ սա գրեցին ի ժողովոյն Դունայ՝ ասել զՍուրբ աստուածն «անմահ եւ խաչեցարե, եւ ասել՝ «Մի բնութիւն աստուածութեանն եւ մարդկութեաննե. Տէր Վիրոյ ամս երեսուն եւ երեք։ Սա զբազում ամս ի դիպահոջ լեալ ի դրան Խոսրովու Պարսից արքայի, եւ յետ մահուան նորա ազատեալ, եկն յերկիր իւր։ Սա թափեաց զգերեալսն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից ի Շաթայ խազրէ, յորդւոյն Ջեբու խաքանայ՝ որ գերեաց զաշխարհս։ Սա շինեաց քաղաքս հինգ յանուն Շաթայ՝ զՇաթառ, զՇամքոր, զՇաքի, զՇիրուան, զՇամախի, զՇապօրան։ Տէր Զաքարիայ ամս հնգետասան։ Սա աղօթիւք իւրովք ապրեցոյց զմեծ քաղաքն Պարտաւ ի գերութենէ։ Տէր Յովհան՝ ամս քսան եւ հինգ. տէր Ուխտանէս՝ ամս երկոտասան։ Սա անէծ զնախարարս Աղուանից վասն ազգաշաղախ խառնակութեան, եւ սատակեալք եղեն ամենեքեան։ Տէր Եղիազար՝ ամս վեց. տէր Ներսէս ամս՝ եօթն եւ տասն։ Սա մինչ եպիսկոպոս էր Գարդմանայ՝ հաւանեցոյց զկին ոմն, Սպրամ անուն, կին իշխանին Աղուանից, զի թէ տացէ զնա ձեռնադրել կաթողիկոս Աղուանից, զամենայն ինչ ըստ կամաց նորա գործեսցէ։ Եւ էր կինն խմորեալ յաղանդն Քաղկեդոնի, եւ աղաչեալ կնոջն զեպիսկոպոսունսն, ետ ձեռնադրել զՆերսէս Բակուր ի կաթողիկոսութիւն Աղուանից։

Իբրեւ անցին ժամանակք ինչ, երեւեցոյց զաղանդն, զոր յղացեալ ունէր։ Իբրեւ յանդիմանեցաւ յեպիսկոպոսացն եւ յերիցանցն, հալածական արար զբազումս։ Եւ ժողովեալ առաջնորդացն Աղուանից՝ նզովեցին զնա եւ գրեցին առ կաթողիկոսն Հայոց Եղիայ օգնել նոցա։

Եւ գրեաց Եղիայ առ գլխաւորն տաճկաց Աբդլմելիք, թէ՝ Առաջնորդն Աղուանից եւ կին մի կամին ապստամբեցուցանել ի քէն զաշխարհն, զի զյունօք թեւակոխեն։ Եւ հրամայէ Եղիայի գնալ յաշխարհն Աղուանից եւ ընկենուլ զնա յաթոռոյն, ե՛ւ զնա ե՛ւ զկինն ի միասին՝ կապել զոտս նոցա եւ արկանել զուղտով որպէս զբեռն, եւ տանել ի դուռն արքունի, զի նշաւակ լիցի ամենայն զօրուն։

Եւ գնացեալ Եղիայի եւ ներքինւոյն արքայի ի քաղաքն Պարտաւ՝ արարին զհրամանն արքունի։ Եւ մինչ այնպէս անարգանօք ձաղէին զնա, ի նեղասրտութիւն անկեալ Ներսէսն՝ յետ ութ աւուր վախճանեցաւ դառնապէս։ Եւ մուրհակ ետուն ամենայն նախարարքն Աղուանից եւ ամենայն եպիսկոպոսքն առաջի ներքինւոյն՝ հրամանաւ եւ մատանեաւ արքունի, զի առանց հրամանի կաթողիկոսին Հայոց ոչ ձեռնադրեսցեն կաթողիկոս Աղուանից։

Եւ ձեռնադրէ Եղիայ յաթոռն Աղուանից զտէր Սիմէօն, որ զպղտորումն Ներսիսի եբարձ, կացեալ ամ մի եւ կէս, եւ եդ կանոնս եօթն տուն։

Տէր Միքայէլ, ամս երեսուն եւ հինգ. սա կոչեաց զՄաքենոցաց հայրն Սողոմոն եւ անէծ զտեարսն Աղուանից, որք զերից ազգաց ծնունդսն ամուսնացեալ էին, որք բարձան ի միջոյ առհասարակ, նզովեցին եւ զԹալիլէ վրաց առաջնորդն, զի նրա հրաման տայր անօրէն ամուսնութեանն։ Տէր Անանիա, ամս չորս։ Տէր Յովսէփ, ամս տասն եւ եօթն։ Ի սորա հինգերորդ ամին լցաւ երկերիւր ամ թուոյ հայոց։ Տէր Դաւիթ ամս, չորս. սա թափեաց զհող եւ զսպաս սրբութեանցն, եւ դեղակուր եղեալ մեռաւ։ Տէր Դաւիթ, ամս ինն. սա վաճառեաց անօրինաց զԴաստակերտն եւ զՍահմանախաչ։ Տէր Մատթէոս, ամ մի եւ կէս. եւ սա եւս դեղ մահու արբեալ վախճանեցաւ։ Տէր Մովսէս, ամ մի եւ կէս։ Տէր Ահարոն ամս երկուս։ Տէր Սողոմոն կէս ամ։ Տէր Թէոդորոս, ամս չորս։ Տէր Սողոմոն, ամս մետասան։ Տէր Յովհաննէս, ամս քսան եւ հինգ. սա փոխեաց զկաթողիկոսարանն ի Բերդակ՝ որ էր իւրեանց հովոցաց տեղի, յորժամ հանաւ ի Պարտաւայ։ Տէր Մովսէս կէս ամ <Մովսէս Կաղանկատուացի - Օ. >։ Տէր Դաւիթ, ամս քսան եւ ութ. սա օրհնեաց զանօրէն ամուսնութիւն Շաքւոյ տեառն, եւ նորին իշխանին եղբայրն աշխարհական հարցեալ՝ <Մովսէս Կաղանկատուացի՝ «գիտացեալ հարցանէ զնա եւ ասէե> ասէ ցնա. «Ուստի՞ գաս, տէրե։ Եւ նա ասէ. «Ի տանէ եղբօր քոե։ Եւ ասէ իշխանն Դաւթի. «Լեզուդ, որ օրհնեաց, մի՛ խօսեսցի, եւ աջդ չորասցիե։ Եւ առժամայն եղեւ, եւ ոչ բժշկեցաւ մինչեւ ի մահ։

Տէր Յովսէփ, ամս քսան եւ հինգ. ի սորա երրորդ ամին լցաւ թիւս հայոց երեք հարիւր։

Տէր Սամուէլ, ամս եօթ եւ տասն, անձամբ առեալ սորա զպատիւն, եւ յետոյ լուծեալ ի Գէորգայ կաթողիկոսէ Հայոց, ի հարկէ առնու զերկրորդ ձեռնադրութիւնն ի Դուին։

Տէր Յովնան, ամս ութ եւ կէս. Սա էր դրան եպիսկոպոս Հայոց։ Եւ մինչդեռ ի գերութեան էր Գէորգ, սա գայ յԱղուանս եւ անդէն ձեռնադրի առանց կամաց տեառն Գէորգայ. եւ իբրեւ գնեցին զտէր Գէորգ իշխանքն Աղուանից, լուծանէ զՅովնան ի պատուոյն, բայց աղաչեալ զնա իշխանացն Աղուանից վասն երախտեացն, որ առ նա, կրկին ձեռնադրէ զնա եւս։

Տէր Սիմէօն, ամս քսան եւ մի։ Տէր Դաւիթ, ամս հինգ։ Տէր Սահակ, ամս ութեւտասն։ Տէր Գագիկ, ամս չորեքտասան. ի սորա չորրորդ ամին լցաւ թուականն հայոց չորեք հարիւր։

Տէր Դաւիթ, ամս եօթն՝ յեպիսկոպոսութենէն Կապաղակայ <Մովսէս Կաղանկատուացի - Օ. >։

Տէր Դաւիթ, ամս վեց. սա առ ձեռնադրութիւն յԱնանիայէ հայոց կաթողիկոսէ։

Տէր Պետրոս, ամս վեշտասան։ Տէր Մովսէս, ամս վեց, յառաջնորդութենէն Փառիսոսոյ վանացն։ Ապա տէր Մարկոս, այրն աստուծոյ, եւ յետ նորա Յովսէփ. եւ ապա միւս տէր Մարկոս եւ զկնի նորա տէր Ստեփանոս. եւ ապա տէր Յովհաննէս ամս յիսուն, եւ ապա տէր Ստեփաննոս ամ մի եւ կէս, ի տիս պատանեկության վախճանեալ։ Յամի հինգ հարիւր ութսուն եւ ութ (ՇՁԸ) թուականին հայոց, յաւուրս տեառն Գրիգորիսի մեծի հայոց կաթողիկոսի առաջնորդ ոչ գոյր տանն Աղուանից զամս քսան եւ հինգ։

Ապա մանուկ մի էր յազգէ կաթողիկոսացն Գագիկ անուն, որդի Գէորգայ, թոռն Կարապետին, զոր սնուցին եւ ուսուցին. եւ իբրեւ ի չափ հասաւ մանուկն, ապա գրեն թուղթ մաղթանաց Գրիգոր վարդապետն՝ որդին Թոքակերի, եւ Դաւիթ՝ որդի Ալաւկայ, եւ այլ աշխարհն Աղուանից, առ մեծ հայրապետն հայոց Գրիգորիս, որ ընդ այն ժամանակս էր նա ի կողմանս Արեւմտից։ Եւ այր մի ընդ թղթոյն առաքեցին, զի ձեռնադրեսցէ զնա եպիսկոպոս, առաքեսցէ եւ ինքն եպիսկոպոս մի յիւրոցն, եւ տացէ հրաման ձեռնադրել զմանուկն Գագիկ յաթոռն Աղուանից, զի մի՛ անառաջնորդ կորիցէ աշխարհն։

Իսկ հայրապետն ձեռնադրեաց զառաքեալն, հրաման ետ եւ եպիսկոպոսին Կարնոյ՝ գնալ յաշխարհն Աղուանից եւ ձեռնադրել կաթողիկոս Աղուանից։

Ապա եկեալ եպիսկոպոսին Կարնոյ Սահակայ եւ միւս եպիսկոպոսն, ձեռնադրեն այլ եւս եպիսկոպոսս երկոտասան՝ ըստ հրամանի գրոց, եւ ապա ձեռնադրեցին զԳագիկն կաթողիկոս, եւ անուանեցին Գրիգորէս՝ ըստ անուան կաթողիկոսին Հայոց։

Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եղեւ յանկարծակի մէգ եւ մառախուղ, եւ լցաւ առհասարակ լեառն եւ դաշտ, եւ եղեւ շարժ ահագին, եւ կործանեցաւ մայրաքաղաքն Գանձակ։ Եւ շնորհօքն աստուծոյ ապրեալ եղեւ նորընծայ կաթողիկոսն, բայց մեռաւ ի շարժմանէն մեծ վարդապետն Գրիգոր՝ հանդերձ այլ բազմութեամբ արանց եւ կանանց եւ մանկտոց, որոց ոչ գոյ թիւ, զոր սպանին շինուածքն՝ անկեալ ի վերայ։

Եւ եկն թագաւորն Վրաց Դեմետրէ եւ աւար էառ զամենայն ինչսն. տարաւ եւ զդրունս քաղաքին յիւր աշխարհն։

Փլաւ եւ լեառն Ալհարակ եւ կապեաց զձորակն, որ անցանէր ընդ մէջ նորա, եւ եղեւ ծով, որ է մինչեւ ցայսօր ժամանակի։

Եւ յետ ութ ամի երեւեցաւ աստղ մի գիսաւոր լի լուսով, որ նշանակ եղեւ սովոյ ե՛ւ սրոյ, ե՛ւ գերութեան, որ կալաւ զաշխարհս։

Եւ յորժամ եղեւ այր կատարեալ կաթողիկոսն Գագիկ լի իմաստիւք աստուածայնովք, փոխեցաւ յաշխարհէս. եւ դարձեալ խաւար եղեւ կողմանցն այնոցիկ։

Եւ ապա տէր Բեժգէն, որ եթող զկարգն եւ առ կին. եւ յետ նորա տէր Ստեփանոս ամս քառասուն. եւ զկնի նոր տէր Յովհաննէս ամս քառասուն, որ շինեաց եկեղեցի մի հրաշալի ի գաւառն Միափոր ի վանքն, որ կոչի Խամշի. սա որ եհաս յաւուրս մեր։ Եւ ապա տէր Ներսէս, եղբայր նորին, այր հեզ եւ բարի բնութեամբ, որ ձեռնադրեալ եղեւ ի ՈՁԴ թուականին հայոց։