Պատմութիւն Հայոց

Սկսաւ այնուհետեւ վարդապետն սքանչելի հանդերձ միաբանօք իւրովք ձեռն ի գործ արկանել շինութեան վանիցն եւ եկեղեցւոյ ի վերասացեալ ձորն Տանձուտայ՝ հրամանաւ մեծ իշխանին Իւանէի։ Եւ շինեցին եկեղեցի մի գեղեցկաշէն փայտակերտ, եւ օծեալ կնքեցաւ յանուն սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի։

Էր ի տօնախմբութեան եկեղեցւոյն եւ սուրբ վարդապետն Խաչատուր Տարօնացի, առաջնորդ սուրբ ուխտին, որ կոչի Հաղարծին, այր սուրբ եւ առաքինի եւ գիտութեամբ հռչակեալ՝ մանաւանդ երաժշտական արուեստիւ։ Սա պայծառացոյց զսուրբ ուխտն, յորում առաջնորդ էր ինքն, որ յառաջ քան զգալն նորա՝ ամայի էր եւ խամրացեալ։ Զսա պատուէր մեծապէս թագաւորն Վրաց Գիորգի, հայր Թամարին։ Եւ ետ եկեղեցւոյն ձեռնագրովն իւրով զերկուս գիւղսն՝ զԱբասաձոր եւ զՏանձուտն, եւ այգի մի ի Միջնաշինին. եւ եդ նզովս ամենայն սրբովք, զի մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զնոսա ի վանիցն։ Սա եբեր զխազն ի կողմանս արեւելից, զանմարմին եղանակսն ի մարմին ածել, զարարեալսն իմաստնոց, որ ցայն ժամանակս չեւ էր սփռեալ ընդ աշխարհս։ Սա եկեալ գրեաց եւ ուսոյց բազմաց. եւ բազում հանգիստ եղեւ ի ծանր աշխատութեանցն, եւ ինքն անդ հանգեաւ ի Քրիստոս եւ կայ թաղեալ յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն։

Շինեցին ի Նորն Գետիկ եւս փոքրագոյն եկեղեցի մի յանուն սուրբ Կարապետին Յովհաննու ի ծնունդս կանանց մեծի եւ Քրիստոսի ձեռնադրողի, ի գլուխ վանիցն։ Եւ ապա սկսան հիմն արկանել մեծափառ եկեղեցւոյն կոփածոյ վիմօք եւ գեղեցկաշէն արուեստիւ գմբեթարդ երկնանման, սխրալի տեսողաց, սկսեալ ի ՈԽ թուականին հայոց, զկնի չորս ամաց առնլոյ զԵրուսաղէմ Սալահադնին, եւ կատարի յամս հինգ ի խանգար զատկին յունաց։

Վասն այսր զատկի բազում հակառակութիւն եւ վէճ էր ամենայն ազգաց ընդ հայոց, եւս առաւել վրաց ազգին, զի լրբեալ ասէին զթիւրն ուղիղ. զոր եղծ եւ ապականեաց Իրոն անիծեալ, որ ի դրան ամբարիշտին Յուստի[նի]անոսի, որ վասն ոչ կոչելոյ զնա ի ժողովն, որ եղեւ յԱղեքսանդրիա, վասն լրմանցն զատկաց եւ այլ տօնից։ Յետ վճարելոյ երկերիւրեկին Անդրէասի՝ զինն ամ խանգար եկաց տօնքն ամենայն, զի ոչ կարացին ուղղապէս վարել զարուեստն նորա յետ վճարելոյն։ Ապա իմաստասէր ոմն, Էաս անուն, ձայն արկեալ առ ինքն կոչել յամենայն ազգաց զիմաստունս՝ զՓենեհէզ հրեայ, զԳիգան յԱսորւոց, զԱդդէ ի Գամրաց, զԵլոգս ի Յունաց, եւ զայլս յոլովս։ Եւ սկսեալ ներքուստ ի վեր թուել զամսն եւ գտեալ հաստատութեամբ՝ կարգեցին զհինգ հարիւրեակ բոլորն՝ անտարակուսելի օրինակ յաւիտեան. զոր տարեալ առ Յուստի[նի]անոս կայսրն, նա հրամայեալ Իրոնի. եւ նա նախանձաբեկ եղեալ վասն արուեստին մեծանձնութեան եւ իւրն ոչ կոչեցելոյ, կամեցաւ եղծումն ինչ առնել իրացն. փոխեաց զապրիլի հնգետասան ի վեշտասան, եւ զվեց ի հինգ, բաղայս յօդեալ, թէ այլն ամենայն ճշմարիտ է, բայց յայսմանէ. այն վեշտասան ոչ ինչ սխալ է, իսկ այն հինգն յիննսունեւհինգ ամի հանապազ սխալէ զնոսա՝ ընդ հրեայսն առնելով զզատիկն ի ներքոյ լրմանն. քանզի շաբաթ ածէ նոցա հինգն, իսկ վեցն մեզ կիրակէ, որպէս դիպեցաւ եւ աստ։

Եւ վասն այսպիսի վիճման հայոց եւ վրաց առաքէ թագուհին Թամար եւ սպարապետն Զաքարիայ, զմի ոմն ի մեծ իշխանացն վրաց, նմանապէս եւ ի հայոց յԵրուսաղէմ, յառաջ քան զզատիկն, տեսանել զճշմարիտն. եւ այսոցիկ դատավճիռ լուցումն կանթեղին, որ ի սուրբ գերեզմանին Քրիստոսի, զոր ասեն խնդրուածովք սրբոյն Գրիգորի հայոց լուսաւորչի՝ առանց ձեռաց մարդոյ եւ զգալի հրոյ՝ լուցանիլ հրամանաւ աստուծոյ յամենայն զատկի, որ լինի մինչեւ ցայսօր ժամանակի։

Բայց զվերակացութիւն քաղաքին տաճիկք ունէին, հարցին ցքրիստոնեայսն, թէ՝ «Ե՞րբ իցէ զատիկն ձերե։ Պատասխանեցին, որ ի յունաց եւ յայլոց ազգաց, թէ՝ «Յայսմ կիրակէիե։ Իսկ որ ի հայոց էին, ասացին. «Ոչ յայսմ կիրակէի, այլ ի միւս կիրակէիե։ Իսկ որ տաճիկ վերակացուն էր քաղաքին՝ այր իմաստուն էր, հրամայեաց շիջուցանել զամենայն լոյսս, որ էին ի տաճարի անդ, եւ փակեալ զդուրսն, կնքեալ մատանեաւ իւրով, եւ ոչ ումեք հրամայեաց մտանել ի ներքս, տեսանել, թէ որ ազգն իցէ ճշմարիտ։

Եւ իբրեւ անց օրն այն եւ եղեւ երեկոյ, եւ սպասէին լուցման կանթեղին, եւ իբրեւ ոչ լուցաւ, հրամայեաց իշխանն անարգանօք հանել զամենեսեան եւ գանիւ մեծաւ, իբրեւ զտգէտս եւ զսուտս, բայց ի հայոց։ Եւ իբրեւ անց շաբաթն, եւ եկն միւս կիրակէն, զոր ասէին հայք զատիկ, մինչդեռ ի պաշտաման եւ յաղօթս էին ի տասներորդ ժամուն՝ ազդումն եղեւ ամենեցուն, եւ վաղվաղակի լուցաւ կանթեղն առանց ձեռաց։ Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ հայոց։ Եւ առաւել գան հարին այլոց ազգաց եւ գովէին ամենեքեան զիմաստութիւն եւ զհաւատն հայոց եւս առաւել ազգն տաճկաց, եւ անարգէին ձաղէին զյոյնս յամենայն քաղաքս, որ ընդ իշխանութեամբ տաճկաց։ Տեսին զայն եւ արքն առաքեալք եւ թագաւորէն Վրաց եւ ի զօրավարէն, եւ եկեալ պատմեցին, զոր տեսին։ Եւ խնդաց մեծ զօրավարն Զաքարէ, եւ ամենայն հայեարն, որ էին ի զօրուն. եւ առաւել եւս հաստատէին յուղիղ հաւատն հայոց։

Յայսմ ամի եղեւ աւարտ հռչակաւոր եւ խնդատես եկեղեցւոյն Գետկայ, զոր շինեաց վարդապետն Մխիթար իւր միաբանօքն՝ ձեռնտուութեամբ Վախթանկայ Խաչենցւոյ՝ տեառն Հաթերքոյ, եւ եղբարց իւրոց՝ Գրիգորոյ, եւ Գրիգորիսի, եւ Խոյդանայ, եւ Վասակայ, եւ այլոց իշխանաց բարեպաշտաց, որդւոց Քրդին՝ Դաւթի եւ Սադունին, նաեւ քոյր սոցա, որում անուն էր Արզու խաթուն, կին Վախթանկայ Հաթերքեցւոյ։

Սա բազում ինչ օժանդակ եղեւ, արար եւ վարագոյր գեղեցիկ՝ դստերօք իւրովք՝ ծածկոյթ սուրբ խորանին, զարմանալի տեսողաց, ի մազոյ այծից կակղագունաց՝ ներկեալ պէսպէս եւ զանազան, գործ քանդակակերպ եւ նկարեալ պատկերօք, ճշգրտագոյն հանուածովք՝ տնօրինականօք փրկչին եւ այլ սրբոց, որ հիացուցանէր զտեսողսն։ Եւ որք տեսանէին, օրհնութիւն տային աստուծոյ, որ ետ կանանց իմաստութիւն ոստայնանկութեան եւ հանճար նկարակերտութեան, որպէս առ Յոբն ասացաւ, որ ոչինչ ընդհատ էր ի կազմուածոյ խորանին, զոր արարին Բեսելիէլ եւ Եղիաբ <Ել. ԼԶ 1>, թէ ոչ յանդգնութիւն է ասելս, զի նոյն հոգի էր, որ շարժէր զնոսա եւ զսոսա։ Եւ ո՛չ միայն այս եկեղեցւոյս արար ծածկոյթ, այլ եւ այլոց եկեղեցեաց՝ Հաղբատայ եւ Մակարայ վանից եւ Դադի վանից, քանզի յոյժ սիրող էր եկեղեցեաց բարեպաշտ կինն։

Եւ արարին նաւակատիս եկեղեցւոյն մեծապէս խմբիւք։ Անդ էր եւ եպիսկոպոսն Հաղբատայ՝ Յովհաննէս, առաքինի եւ սուրբ այր, եւ այլ բազմութիւն քահանայից եւ պաշտօնէից։ Եւ օծեալ կնքեցաւ եկեղեցին յանուն սրբոյ Աստուածածնին։

Շինեցաւ եւ գաւիթ եկեղեցւոյն գեղազադ եւ կոփածոյ վիմօք։ Յոլով ձեռնտու եղեն մեծ զօրավարն Զաքարէ եւ եղբայրն իւր Իւանէ. քանզի նոքա ունէին զիշխանութիւն գաւառին, եւ յոյժ սիրէին զսուրբ վարդապետն, քանզի Զաքարէ խոստովանութեամբ որդի էր նորա հոգեւոր։ Եւ ընծայեցին եկեղեցւոյն սահման ջրադարձիւք՝ լեռնէ ի լեառն, եւ բով մի յԱբասաձոր եւ զԶօրոձոր ի նահանգին Բջնոյ, եւ զԱշաւա ի գլուխ վանիցն։

Շինեցին եւ ինքեանք գիւղ մի մերձ ի ծովակն փոքրագոյն անհնարին խորութեամբ եւ անուանեցին զգիւղն յանուն ծովակին Տզրկածով, քանզի բազումք կային ի նմա մօրասէր եւ տղմասէր սողունք, եւ այլ միւս եւս փոքրագոյն գիւղ՝ ներքոյ վանիցն, զոր Ուռելանջ անուանեցին։ Շինեցին եւ այլ մատրունս յանուն սրբոց առաքելոցն եւ սրբոյն Հռիփսիմեայ։

Եւ ինքն քանզի սիրէր զանապատ եւ զամայութիւն, արար իւր տուն բնակութեան բացագոյն ի վանիցն։ Շինեաց եւ անդ փոքրագոյն եկեղեցի մի փայտակերտ՝ յանուն սուրբ հոգւոյն։ Եւ ի ժամանակի ծերութեան, ի գլուխ վանիցն յաջմէ կողմանէ շինեաց եկեղեցի մի շիրիմ գերեզմանի իւրոյ, կրով եւ վիմօք մածուցեալ սրբագործ, յանուն Համբարձմանն Քրիստոսի։