Պատմութիւն Հայոց

Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ մեծ վարդապետն, որ կոչէր Վանական, իւրովք աշխատութեամբք փորեալ էր իւր քարայրս ի կատարս բարձրագոյն քարի միոջ, որ կայ հանդէպ զեղջն, որ Լորուտն կոչի, ի հարաւոյ կողմանէ Տաւուշ բերդի։ Եւ շինեալ էր յայրի անդ եկեղեցի մի փոքրիկ, եւ անդ դադարէր գաղտութեամբ, իբրեւ աւերեցաւ առաջին վանք նորա, որ կայ հանդէպ բերդին Երգեվանից, ի Ջալալադին սուլտանին հինից։ Եւ անդ կայր զետեղեալ՝ ժողովեալ բազում գրեանս, զի յոյժ ուսումնասէր էր այրն, մանաւանդ թէ աստուածասէր։ Եւ բազումք գային առ նա, եւ ուսանէին զբանն վարդապետական ի նմանէ։ Եւ իբրեւ շատացան մարդիկն, հարկ եղեւ նմա իջանել յայրէ անտի, եւ առ ստորոտս քարին շինեաց եկեղեցի եւ սենեակս, եւ անդ դադարեալ էր։

Իբրեւ եղեւ այս կործանումն աշխարհի ի թաթարէն, եւ եկն Մոլար-նուինն յայն սահմանս, բնակիչք գեղջիցն այնոցիկ յայր անդր դիմեցին. եւ լցաւ արամբք եւ կանամբք եւ մանկտօք։ Եւ եկեալ թաթարն պաշարեաց զնոսա յայրի անդր. եւ նոքա ո՛չ համբարս ունէին եւ ո՛չ ջուր։ Եւ էր եղանակն ամառնային, եւ է՛ր տօթ յոյժ. եւ սկսան տապիլ յարգելանի անդ՝ իբր ի բանտի. եւ մանկունքն պապակէին ի ծարաւոյ եւ մերձ էին ի մեռանել։ Եւ թշնամիքն ձայնէին արտաքուստ, թէ՝ «Ընդէ՛ր մեռանիք, ելէք առ մեզ, եւ տացուք ձեզ վերակացուս եւ թողցուք զձեզ ի տեղւոջս ձերումե։ Եւ կրկնէին եւ երեքկնէին երդմամբ։ Ապա որք էին յայրի անդ, անկանէին առ ոտս վարդապետին, աղաչէին եւ ասէին. «Գնեա՛ զարիւն մեր ամենեցուն, եւ է՛ջ առ նոսա, եւ արա՛ սէր ընդ նոսաե։ Իսկ նա ասէ ցնոսա. «Ես զանձն իմ ոչ խնայեցից վասն ձեր, թէ գոյ հնար փրկութեան, զի եւ Քրիստոս զանձն իւր ի մահ ետ վասն մեր եւ փրկեաց զմեզ ի բռնութենէն սատանայի, ապա պարտիմք եւ մեք ի վերայ եղբարց մերոց սէր ցուցանելե։

Ապա առեալ վարդապետին երկու քահանայս ի մէնջ, անուն միոյն Մարկոս, եւ երկրորդին՝ Սոսթենէս, որք ապա յետ այնորիկ առին զպատիւ վարդապետական ի նմանէ, զի անդ էաք մեք ի վարժս կրթութեան գրոց սրբոց ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ, եւ էջ առ նոսա։

Եւ գլխաւորն կայր հանդէպ այրին ի վերայ բլրակի միոջ, եւ հովանի ունէին ի վերայ գլխոյ նորա վասն տօթոյն, զի ի տօնի վարդավառին արգելին զմեզ։ Իբրեւ մօտ եղեն ի զօրագլուխն, որք տանէին զնոսա՝ երիցս անգամ հրամայեցին երկիր պագանել նոցա ի վերայ ծնկաց իւրեանց, իբրեւ ուղտուց ի ժամ գճելոյն, զի այնպէս էր սովորութիւն նոցա։ Եւ իբրեւ եկին առաջի նորա, հրամայեաց յարեւելս կոյս երկիր պագանել խաղանին՝ արքային իւրեանց։ Եւ ապա մեղադիր եղեւ, թէ՝ «Իմ լուեալ է զքէն, թէ այր իմաստուն եւ երեւելի ես, եւ կերպարանք քո յայտ իսկ առնեն զքեզե։- Զի այր բարի էր տեսլեամբ, հանդարտ օրինակաւ, փառաւոր մորուօք, ծաղկեալ ալեօք։- «Դու իբրեւ լուար զհամբաւ գալոյ մերոյ ի սահմանս ձեր, ընդէ՞ր ոչ եկիր ընդ առաջ մեր սիրով խաղաղութեամբ, եւ ես հրամայեալ էի պահել զամենայն, որ ինչ քոյ էր, անվնաս՝ ի մեծէ մինչեւ ի փոքրե։

Պատասխանի ետ վարդապետն եւ ասէ. «Մեք զբարեմտութիւն ձեր ոչ գիտէաք, այլ երկիւղիւ եւ դողմամբ պաշարեալ էաք յահէ ձերմէ, եւ լեզուիդ անտեղեակ, եւ ի ձէնջ ոչ ոք եկն առ մեզ կոչել զմեզ առ ձեզ, վասն այս էր դանդաղումն մեր։ Արդ իբրեւ կոչեցիք, եկաք առաջի ձեր. մեք ոչ զինուոր եմք եւ ոչ ընչից տեարք, այլ արք պանդուխտք եւ օտարականք, ժողովեալք յայլ եւ այլ աշխարհաց վասն ուսման ինչ մերոյ պաշտամանս, Արդ աւասիկ առաջի ձեր եմք, զոր ինչ կամ է ձեր, արարէ՛ք ընդ մեզ թէ՛ կենօք եւ թէ՛ մահուամբե։

Յայնժամ ասէ ցնա իշխանն. «Մի՛ երկնչիրե։ Եւ հրամայեաց նոցա նստել առաջի իւր. եւ բազում ինչ հարցեալ զնա վասն բերդիցն եւ իշխանին Վահրամայ, թէ ուր իցէ. զի կարծէր զնա, թէ մարմնական ինչ իշխան իցէ ի վերայ երկրին։ Իբրեւ ասաց, զոր ինչ գիտէրն, եւ զայն եւս՝ թէ գործակալ ոչինչ իցէ նա մարմնական, ապա հրամայեաց նմա, զի իջուսցէ զմարդիկն յամրոցէ անտի աներկիւղս, եւ խոստացաւ իւրաքանչիւր յիւրում տեղւոջ կեալ իւրովք վերակացուօք, եւ յանուն նորա շինել զգիւղսն եւ զագարակսն։

Ապա ձայնեցին առ մեզ երիցունքն, որք զհետ վարդապետին, թէ՝ «Իջէ՛ք վաղվաղակի, եւ զոր ինչ ձեր է, բերէ՛ք ընդ ձեզե։ Եւ մեր իջեալ դողութեամբ առ նոսա, որպէս գառինս ի մէջ գայլոոց, երկուցեալք եւ զարհուրեալք, ակն ունելով մահու՝ իւրաքանչիւր ոք ի մտի իւրում ասելով զհաւատս խոստովանութեան, որ ի սուրբ երրորդութիւնն, զի յառաջ քան զիջանելն մեր յայրէ անտի հաղորդեալ էաք պատուական մարմնոյ եւ արեան որդւոյն աստուծոյ։

Եւ տարան զմեզ ի փոքրագոյն աղբիւր մի, որ կայր ի մէջ վանիցն, եւ ետուն մեզ ջուր, զի յոյժ ծարաւի էաք զաւուրս երիս։ Եւ ապա տարան արկին զմեզ ի տեղի ինչ արգելանի եւ զաշխարհականսն ի գաւիթս եկեղեցւոյն։ Եւ ինքեանք շուրջ զմեօք պահէին զմեզ զգիշերն, զի ընդ երեկս էր օրն։ Եւ ի վաղիւ անդր հանին զմեզ ի գլուխ վանիցն ի բարձրաւանդակ տեղի ինչ եւ խուզեալ առին, որ ինչ կայր առ ումեք, որ պիտոյ էր նոցա. եւ որ ինչ յայրի անդ էր, եւ որ ինչ սպասք էր եկեղեցւոյն կամ շուրջառ, կամ այլ անօթ ինչ, կամ խաչ արծաթի, եւ երկու աւետարանս ընդելուզեալ արծաթով, զայն ետուն ցվարդապետն, զոր յետոյ առին ի մէնջ։ Եւ ընտրեալ ի մէնջ արս, որք կարող էին շրջիլ ընդ նոսա, եւ զայլսն հրաման ետուն տանել ի վանսն եւ ի գիւղ անդր, եւ վերակացու թողին յինքեանց, զի մի՛ այլք խուզեսցեն զնոսա։ Հրամայեաց եւ վարդապետին կեալ ի վանս անդր։

Եւ եղբօր որդի մի էր նորա քահանայ, Պօղոս անուն, նմա հրամայեաց գալ ընդ մեզ զկնի նորա։ Իսկ վարդապետն սուրբ խնայեաց յեղբօր որդին իւր, զի մանուկ տիօք էր, ինքն եկն զկնի նորա, յուսացեալ, թէ հնար իցէ եւ զմեզ զերծուցանել։ Եւ շրջեցուցանէր զմեզ զկնի իւր աւուրս բազումս՝ նեղութեամբ եւ տառապանօք, հետի եւ բոկ եւս։ Եւ որք կարգեալ էին պահել զմեզ, արք պարսիկք էին, ծարաւի արեան քրիստոնէից։ Նոքա առաւել կեղէին զկեանս մեր ամենայն տառապանօք յուղեգնացութեան, այնքան ստիպով տանէին զմեզ, որպէս զերիվարս յասպատակի։ Եւ թէ դէպ լինէր ումեք վասն տկարութեան մարմնոյ, կամ խեղութեան սակաւ մի կասել ի գնացիցն, անխնայ ջարդէին զկառափունսն եւ ծեծէին զմարմինսն գանալից, մինչ զի զփուշս անգամ ոչ կարէին հանել յոտիցն՝ թէ ելանէր ընդ նա. եւ ոչ ջուր ըմպել ոք կարէր վասն ստիպողացն։

Եւ իբրեւ իջանէին, տանէին՝ լնուին զմեզ ի տունս նեղս, եւ ինքեանք շուրջ նստեալ պահէին եւ ոչ տային թոյլ ումեք ելանել արտաքս ի պէտս կարեաց մարմնոյ, այլ ի տունսն անցուցանէին զպէտսն ի նմին ագանէին զյոլով աւուրս։ Վասն որոյ ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել զամենայն նեղութիւնսն, որ անցին ընդ մեզ։ Եւ զվարդապետն ոչ թողին առ մեզ, այլ ուրոյն, հեռի ի մէնջ, յայլս ոմանս յանձնեցին զգուշութեամբ պահել։

Ապա առին եւ զիս յընկերաց իմոց զկնի իւրեանց ի պէտս դպրութեան՝ գրել թուղթ եւ ընթեռնուլ. զօրն զկնի իւրեանց շրջեցուցանէին եւ երեկոյին հասելոյ բերէին, տային զմեզ ի վարդապետն երաշխաւորութեամբ, եւ դարձեալ գային առնուին հետի կամ մերկ ի վերայ կրմուղ գրաստոյ։ Եւ այսպէս առնէին զաւուրս բազումս։

Իսկ իբրեւ անցին աւուրքն ամառնային, եւ եկն եղանակն աշնանային, եւ հանդերձեալ էին հեռանալ նոքա ի ծանօթ աշխարհէն մերմէ ի հեռաւոր օտարութիւն, ապա զանձինս ի մահ եդին ամենեքեան եւ սկսան առ սակաւ սակաւ փախչել գիշերի՝ ուր եւ կարասցեն զերծանել։ Այսպէս եղեւ շնորհօքն Քրիստոսի ամենեցուն զերծանել՝ բայց յերկուց երիցանց, որք ի տունջեան կամեցան գաղտ երթալ եւ ոչ կարացին զերծանել. զոր ըմբռնեալ ածին ի բանակն եւ սպանին առաջի մեր յերկիւղ եւ ի զարհուրումն մեզ, զի այսպէս առնէին ամենայն փախուցելոց։

Ապա յաւուր միում ասէ ցիս վարդապետն սքանչելի. «Կիրակո՛սե։ Եւ ասեմ. «Զի՞նչ հրամայես, վարդապետե։ Ասէ ցիս. «Որդեակ, գրեալ է, թէ՞ «Յորժամ ի նեղութիւնս անկանիցիք, համբերեցէքե։ Արդ պարտ է մեզ զբանս գրոյն յանձինս մեր ցուցանել, զի ո՛չ լաւ եմք մեք քան զսուրբն առաջինս՝ զԴանիէլ եւ զԱնանիանսն եւ զԵզեկիէլ, որք ի գերութեանն իւրեանց զբարեպաշտութենէ բուռն հարին, մինչեւ աստուած այց արարեալ՝ փառաւորեաց զնոսա ի գերութեան անդ։ Արդ եւ մեք կացցուք մնասցուք խնամոցն աստուծոյ, մինչեւ ինքն այց արասցէ մեզ, որպէս եւ կամիե։ Եւ ասեմ. «Որպէս հրամայես, հա՛յր սուրբ, այնպէս արասցուքե։

Դէպ եղեւ ապա յաւուր միում գալ իշխանին այնմիկ, որ գերեաց զմեզ, ի տեղին, ուր էաք մեք ի պահեստի։ Եւ տեսեալ զմեզ՝ խոտորեցաւ առ մեզ, եւ մեր ընթացեալ ընդ առաջ նորա։ Ասէ ցմեզ. «Զի՞նչ պիտոյ է ձեզ. միթէ քաղցեա՞լ էք, տաց ձեզ միս ձիոյ ի պէտս կերակրոյե։ Զի ինքեանք անխտիր ուտեն զամենայն անսուրբ անասունս, այլ եւ զմուկն եւ զամենայն սողունս։ Ասէ ցնա վարդապետն. «Մեք ձիոյ միս ո՛չ ուտեմք, եւ ո՛չ զայլ կերակուրս ձեր. թէ կամիս շնորհ առնել մեզ, արձակես զմեզ ի տեղի մեր, որպէս խոստացար. զի այր ծեր եւ հիւանդոտ եմ ես եւ ոչ եմ քեզ ի պէտս ինչ գործոյ զինուորութեան, կամ հովուութեան, կամ այլ ինչ ի պէտս ձերե։ Ասէ ցնա զօրագլուխն. «Յորժամ եկեսցէ Չուչու ղան, հոգացից վասն այդորիկե։ Եւ էր Չուչու ղան այն վերակացու տան նորա. եւ էր երթեալ ընդ զօրս նորա յաւար։ Այսպէս կացաք առաջի նորա երկիցս եւ երիցս, եւ նա զնոյն պատասխանէր։

Ապա եկն այրն ի ճանապարհէն, եւ կոչեցին զմեզ ի դուռն իշխանին։ Եւ յղեաց զնոյն այր առ մեզ հանդերձ թարգմանաւ եւ ասէ։ «Ո՞չ ապաքէն ասէք դուք, թէ ինչս տալ մեռելոյն օգուտ է հոգւոյ նորա։ Արդ եթէ մեռելոցն օգնէ, զկենդանիս ընդէ՞ր ոչ փրկէ։ Տուր զոր ինչ ունիս, եւ գնեա զհոգի քո, եւ ե՛րթ նի՛ստ ի տան քոե։ Պատասխանի ետ վարդապետն եւ ասէ. «Մեք ինչք այն էին, զոր առիք դուք՝ խաչքն եւ աւետարանքն. բայց յայնմանէ մեր այլ ոչինչ գոյե։ Ասէ ցնա այրն. «Եթէ ոչ ունիս ինչս, եւ ո՛չ է հնար քեզ երթալ աստիե։ Պատասխանի ետ վարդապետն. «Ճշմարտութեամբ ասեմ քեզ, մեր ոչինչ կայ եւ ոչ գին աւուր միոյ կերակրոյ. բայց թէ կամք են ձեզ՝ առաքեցէ՛ք զմեզ մի ի բերդիցս յայսցանէ, որ շուրջ կան զմեօք, եւ քրիստոնեայքն, որք կան ի նոսա, գնեն զմեզե։

Իսկ նոցա հատեալ գինս ծանունս ի վերայ նորա, եւ դարձեալ թեթեւացուցին յայնմանէ, եւ առաքեցին զնա ի բերդն, որ կոչի Գագ։ Իսկ նա խնդրեաց զմեզ գնոյ, զի ընդ իւրն եւ զմերն տացէ. եւ ոչ ետուն, ասեն՝ «Սա ի պէտք է մեզ թուղթ գրելոյ եւ ընթերցման, թէպէտ բազում գինս տայք, ո՛չ տամք զսաե։ Եւ բաժանեցաք ի միմեանս արտասուօք. եւ ասէ ցիս. «Ո՛րդեակ, ես երթամ անկանիմ առ ոտս սրբոյ Նշանին, որ յանուն սրբոյն Սարգսի, խնդրել նովաւ ի տեառնէ վասն քո եւ այլ եղբարցն, որք կան ի ձեռս անօրինացդ, զի թերեւս զերծուսցէ եւ զձեզ աստուած գթութեամբն իւրովե։ Զի էր ի Գագ խաչ մի սքանչելագործ առ ամենայն նեղեալս, եւ մանաւանդ առ գերիս. զի որք ապաւինէին ի նա բոլորով սրտիւ, ինքն իսկ սուրբ վկայն Սարգիս բանայր զդրունս բանտից եւ ագելանաց, եւ լուծանէր զերկաթսն, եւ առաջնորդէր մարմնաւոր տեսլեամբ ի տեղիս իւրեանց. եւ համբաւ սքանչելեացն տարածեալ էր ընդ ամենայն ազգս, զոր կանգնեալ, ասէին, սրբոյն Մեսրոպայ վարդապետին մերոյ։

Եւ եղեւ, որպէս ասաց վարդապետն. գնեցին զնա ութսուն դահեկանի։ Եւ իբրեւ տարան զնա, ի նմին աւուր ասէ ցմեզ Մոլարն. «Մի՛ տրտմիր ընդ գնալ մեծ երիցուն. զքեզ վասն այնորիկ ոչ թողաք ընդ նմա, զի պիտանի ես մեզ. մեծացուցից զեզ իբրեւ զմի ի մեծաց իմոց. եւ թէ կայ քո կին, բեից զնա առ քեզ. թէ ոչ՝ ի մէնջ տաց քեզ կինե։ Եւ առժամայն ետ մեզ վրան մի եւ երկուս պատանիս սպասաւոր մեզ, եւ ասէ. «Ի վաղիւն տաց քեզ ձի եւ ուրախ արարից զքեզ, միամիտ կացջիրե։ Եւ գնաց ի մէնջ։

Եւ խնամօքն աստուծոյ պատահեաց մեզ ի նմին գիշերի գաղտագնաց լինել ի նոցանէ եւ զերծանել. եւ եկաք ի տեղի սննդեան մերոյ ի վանքն, որ կոչի Գետիկ. եւ նա աւարեալ էր ի նոցանէ, եւ այրեալ շինուածքն՝ որ ի նմա, եւ անդ դադարեցաք։