Պատմութիւն Հայոց

Ի հռոմայեցւոց ազգաց շարժեցաւ այս խնդիր ի մէջ քրիստոնէից. քանզի գրեաց պապն Հռոմայ առ մեծ կաթողիկոսն Հայոց տէր Կոստանդին, որ յայնմ ժամանակի նստէր ի կլայն Հռոմայական, քանզի անդ էր աթոռ սրբոյն Գրիգորի՝ ի ժամանակաց Գրիգորի եւ Ներսիսի՝ երկուց եղբարցն սրբոց, որք էին յԱրշակունեաց ազգէն, արք գիտնականք եւ վրէժխնդիրք օրինացն աստուծոյ, թէ՝ «Ո՞րպէս խոստովանիք դուք զամենասուրբ հոգին աստուծոյ, ի հօրէ՞ միայն բղխեալ եւ երեւեալ, թէ՞ ի հօրէ եւ յորդւոյ, քանզի հռոմայեցիք այսպէս խոստովանին ի հօրէ եւ յորդւոյե։ Նմանապէս գրեցին եւ առ թագաւորն հայոց Հեթում եւ պատասխանի պահանջէին։

Եւ նոցա ժողովեալ զիմաստունս իւրեանց աշխարհին ի քաղաքն Սիս՝ որ ի Կիլիկիա, ի հայոց եւ ի յունաց եւ յասորւոց եւ յայլ ազգաց քրիստոնէից, որք գտան անդ։ Յոյնք ի հօրէ միայն ասացին, եւ յասորւոց ոմանք՝ ա՛յլ։ Իսկ հայոցն ժողով գրեցին ի կողմանս Արեւելից՝ ի Մեծ Հայք եւ առ գիտնական վարդապետն Վանական, քանզի ի ժամանակին երեւելի էր, եւ առ Վարդան վարդապետն, եւ առ Յովսէփ, եւ առ այլս, թէ նոքա զի՞նչ ասեն. եւ ապա պատասխանի արասցեն հռոմայեցւոցն։

Եւ նոցա քննեալ զաստուածաշունչ գիրս առաքելոց եւ մարգարէից եւ սրբոց վարդապետաց եկեղեցւոյ, որք մաքրեցին զեկեղեցի ի հերձուածողաց, ըստ պիտոյիցն վարեցեալ երկոքումբք ձայնիւք եւ ուղղակի զհռոմայեցւոց խոստովանութիւնն. եւ լի են ամենայն աստուածաշունչ գիրք այնպիսի ձայնիւք։ Որպէս գրեաց վէմն հաւատոյ երանելի առաքեալն Պետրոս, որ վասն ճշմարիտ հաւատոցն երանեցաւ ի տեառնէ, թէ՝ «Յորո՛ւմ եւ յո՛րպիսի ժամանակի գուշակէր ի նոսա հոգին Քրիստոսիե <Ա Պետ. Ա 11>։ Եւ Յովհաննէս Աւետարանիչ ասէ. «Որ զհոգին Քրիստոսի ոչ ունի, նա չէ՛ նորաե։ Եւ մեծն Պօղոս՝ «Առաքեաց աստուած զհոգի որդւոյ իւրոյ ի սիրտս մեր, որ աղաղակէ աբբա՝ հայրե <Գաղ. Գ 6>։ Եւ այլ բազում այսպիսի ի գիրս առաքելոցն։ Իսկ սուրբ Լուսաւորիչն մեր Գրիգորիոս, որ ուսոյց մեզ զհաւատոյ խոստովանութիւնն, այսպէս, ասէ. «Հայր յինքենէ, որդի ի հօրէ, սուրբ հոգին ի նոցունց էութենէե։ Իսկ յաղթող սպառազէնն Քրիստոսի Աթանաս ընդդէմ արիանոսացն այսպէս քարոզէր եւ ուսուցանէր. «Անսկիզբն հայր որ յումեքէ, որդի ի հօրէ, եւ հոգին սուրբ ի նոցունց էութենէե, զոր երկրորդէ Սոկրատ պատմագիր։ Եւ Գրիգոր Աստուածաբանն ի ճառին, որոյ սկիզբն է՝ «Երէկ զպայծառ լուսաւորութեանցն զոր տօնեցաքե, ասէ, զսաղմոսն առեալ. «Ի քէն է, տէր, աղբիւր կենաց, եւ լուսով քո տեսանեմք զլոյսե <Սաղ. ԼԵ 10>. այս է՝ հոգւով զորդի։ Եւ դարձեալ՝ «Որ ի հօրէ ելանէ, որ ըստ որում անտի առաքի, ոչ է ստացուած, ըստ որում ոչ ծնեալ՝ ոչ է որդի, եւ ըստ որում յոչ ծնիցելոյ եւ ի ծնիցելոյ ի մէջ՝ աստուած էե։ Եւ Գրիգոր Նիւսացի, եւ մեծն Բասիլիոս, եւ Աբբա Եփրեմ, եւ Յովհան Ոսկեբերան՝ ի բազում տեղիս յիւրեանց գիրսն, զոր թէ աշխատասիրութեամբ ոք խնդրէ, յոլովս գտանէ։ Եւ Սեբերիանոս՝ Եմեսու եպիսկոպոսն, ի ճառին, որոյ սկիզբն է «Ի մէջ քրիստոսասիրաց զՔրիստոսէ խոստացայ ճառելե, ի կատարածին ասէ. «Անծնին աստուծոյ, եւ ծնիցելոյն ի նմանէ որդւոյն միածնի, եւ սուրբ հոգւոյն՝ ելողին ի նոցունց էութենէ, երիցն ի միում աստուածութեան, ամենայն փառք յաւիտեանս. ամէնե։ Եւ Մովսէս Խորենացի ի մեկնութեան քերականին ասէ. «Սուրբ հոգին առինչունակ է. զի որումն հոգի է. զի ի դէմս հօր եւ որդւոյ ասի հոգիե։ Եւ Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոսն ասէ. «Քանզի բղխէ ի հօրէ իբր յականէ անհատաբար, դադարէ յաղբեր. ի յորդւոյ ելանէ անմեկնելի խոհականագոյն գետ արփիաբաշխ, լուսապարգեւ, ասպնջական զծով ունելով, զհրեշտակաց եւ զմարդկան գիտութիւն ունելով. տի՛ նա զի հարուստ որդի՝ որպէս զհայր. զի թէպէտ սուղ որդի՝ զի սկիզբն նոյն փարթամ, զի պատճառ է հոգւոյ ելողութեան։ Հոգին սուրբ հարուստ, զի պատճառ է մարգարէական տառիցե։ Եւ սքանչելին Եպիփան ի գիրս Մեկնութեան սաղմոսաց։ Եւ գլուխ բանիցս. «Ամենասրբուհի աստուածածինն Մարիամ, ի բանն հաւատոյ, զոր հրամայեաց Աւետարանչին Յովհաննու ուսուցանել Սքանչելագործին Գրիգորիե, ասէ, «Մի աստուած հայր բանին կենդանւոյ, իմաստութեանն անձնաւորի, եւ զօրութեանն, եւ կերպարան էութեան, կատարեալ կատարելոյ ծնող, հայր որդւոյ միածնի, տէր միայնոյ, աստուած յաստուծոյ, կերպարան եւ պատկեր աստուածութեանն. բանն աստուած ներգործական ամենայնի, եւ եղելոցս ամենայնի բովանդակիչ, եւ զօրութիւն անսահմանելի, եւ ամենայն ստացականացս արարիչ։ Որդի ճշմարիտ ճշմարտի հօր, անտեսանելի անտեսանելւոյն, անապականին անապական, անմահ անմահի. մի հոգի սուրբ առ ի յաստուծոյ զէութիւն ունելով, եւ ի ձեռն որդւոյ երեւեալ եւ յայտնեալ մարդկան, պատկեր որդւոյ, կատարեալ կատարելոյ. կեանք եւ կենդանեաց պատճառ, սրբութիւն եւ սրբութեան պարգեւիչ. որով յայտնի աստուած հայր որ ի վերայ ամենեցուն եւ յամենեսին, եւ աստուծոյ որդին, որ ի ձեռն որոյ եւ ամենեքեան։ Երրորդութիւն կատարեալ՝ փառօք եւ մշտնջենաւորութեամբ, եւ անբաժանելիք թագաւորութեամբ, եւ անօտարանալիք։ Ո՛չ ապա ստացական ինչ, եւ ոչ ծառայ երրորդութեան, եւ ոչ ի ներքսածական, որպէս թէ յառաջագոյն ոչ գոլով, եւ յետոյ ի ներքս մտեալ։ Ոչ նուազ որդի ի հօրէ. եւ յորդւոյ՝ հոգի, այլ անայլայլ եւ անփոփոխելի, նոյն ինքն երրորդութիւնն միշտե։

Այսպիսի խոստովանութիւնս ընդունելի է յեկեղեցիս Հայաստանեայց, եւ յոգիս Կիւրակոսի, եւ համարձակ արժան է քարոզել զհոգի ի հօրէ ելեալ եւ յորդւոյ երեւեալ։

Զայս պատասխանեցաք թղթոյն Արեւմտից, եւ մեք ի սոյն հաւատ հաստատեալ կամք շնորհօք երրորդութեանն սրբոյ, որում փառք յաւիտեանս. ամէն։