Պատմութիւն Հայոց

Մեծ զօրավարն Բաթու, որ ի կողմանս հիւսիսոյ, առեալ իւր բնակութիւն առ ափն Կասբից ծովուն եւ Աթլ գետոյն մեծի, որ ոչ գտանի հանգոյն նմա ի վերայ երկրի, քանզի ծովօրէն ընթանայ վասն հարթայատակութեան երկրին, ի մեծ եւ ի լայնանիստ դաշտին Խբչախաց զետեղէր նա բազում եւ անթուելի զօրօքն, որ ընդ նմա, քանզի խորանօք բնակէին, եւ ի չուելն զխորանսն սայլիւք տանէին՝ բազում եզինս եւ ձիս լծեալ ի սայլսն։

Սա զօրացաւ յոյժ եւ մեծացաւ քան զամենեսին, եւ հնազանդեաց զտիեզերս, եւ ի հարկի կացոյց զաշխարհն ամենայն, այլ եւ իւր ազգայինքն զնա քան զամենեսին մեծ ունէին, եւ որ թագաւորէր ի նոցունց, զոր ղանն կոչէին, հրամանաւ նորա նստէր յաթոռն։ Զի եղեւ մեռանել Գիուգ ղանին, եւ ընդ միմեանս անկեալ ազգատոհմն նորին, թէ ո՛վ ոք նստցի յաթոռն։ Եւ ամենեքեան զնա արժանացուցին նստիլ եւ կամ զով եւ կամեսցի նա, այն լիցի թագաւոր։

Եւ կոչեցին զնա ի կողմանցն հիւսիսոյ գալ յաշխարհն իւրեանց եւ թագաւորել ի վերայ ամենից։ Եւ չոգաւ նա հաստատեալ զթագաւորութիւնն, եւ եթող գլուխ զօրացն զորդին իւր, որում անուն էր Սարթախ, եւ ինքն երթեալ ո՛չ նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն, այլ զայլ ոմն կարգեաց յազգայնոցն, որում անուն էր Մանգու, եւ ինքն դարձաւ առ զօրս իւր։

Իսկ յազգականացն ոմանք տհաճ եղեն ընդ գործն, զի ակն ունէին կամ ինքեանք թագաւորել եւ կամ թագաւորեցուցանել զորդին Գիուգ ղանին, որում անուն էր Խօճա ղան, բայց յերես ոչ իշխեցին բերել զիրս անհաճութեան։ Իսկ յորժամ դարձաւ նա առ զօրս իւր, նոքա սկսան ցուցանել իրս ապստամբութեան առ Մանգու ղանն, եւ սկսան խռովել։

Եւ լուեալ Բաթոյի, հրամայեաց կոտորել զբազումս յազգականացն եւ ի մեծամեծացն, ընդ որս եւ զմեծ ոմն գլխաւոր, որում անուն էր Էլչի-Գադա, որ հրաման առեալ էր ի Գիուգ ղանէն զօրավար լինել թաթար զօրուն, որ յԱրեւելս եւ յաշխարհս Հայոց, փոխանակ Բաչու-նուինին։ Եւ մինչդեռ ի ճանապարհի էր յաշխարհին Պարսից, եհաս նմա համբաւ մահու Գիուգ ղանին։ Եւ անդէն զետղ առեալ մնայր, թէ ով առնու զաթոռ թագաւորութեան։

Զսմանէ ամբաստան եղեն առ Բաթոյն գլխաւորք զօրուն՝ որ յԱրեւելս, զի ոչ կամէին նմա իշխել ի վերայ ինքեանց, զի այր մեծամիտ էր, եւ ասեն, թէ՝ Եւ սա եւս յանհնազանդիցն է Մանգու ղանին։ Եւ հրամայեաց առ ինքն ածել. զոր ըմբռնեալ տարան կապանօք, զոր եսպան չարապէս։

Ապա սկսան առ նա երթալ թագաւորք եւ թագաւորազունք, եւ իշխանք, եւ վաճառականք, եւ ամենայն վշտատեսք, որք զրկեալ էին ի հայրենեաց իւրեանց։ Եւ նա արդար դատաստանաւ տայր զիւրաքանչիւր գաւառս եւ զհայրենիս եւ զիշխանութիւնս ամենայն ումեք երթողացն առ նա եւ գիրս նշանաւորս, եւ ոչ ոք իշխէր ընդդէմ դառնալ հրամայելոցն ի նմանէ։

Սորա էր որդի մի, որում անուն էր Սարթախ, զոր վերագոյնն յիշեցաք, որ սնաւ քրիստոնեայ դայեկօք, եւ ի չափ հասեալ՝ հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ յասորւոցն, որք սնուցին զնա։ Սա բազում դիւրութիւն արար եկեղեցւոյ եւ քրիստոնէից, եւ կամաւ հօր իւրոյ գրեաց գիր ազատութեան քահանայից եւ եկեղեցւոյ եւ առաքեաց յամենայն կողմանս սպառնալիս եւ մահ, եթէ ոք հարկ առնու յեկեղեցւոյ, կամ ի նորին պաշտօնէից, զինչ ազգ եւ իցէն, այլ եւ ի տաճկաց մզքիթացն եւ ի նորին սպասաւորաց։

Աստուստ ապա համարձակութիւն առեալ չոգան առ նա վարդապետք եւ եպիսկոպոսունք եւ երիցունք։ Եւ նա սիրով ընդունէր զամենեսին, եւ կատարէր զխնդրուածս նոցա։ Եւ ինքն երկիւղածութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ կեայր հանապազ՝ եկեղեցի խորանեայ ընդ իւր շրջեցուցանելով եւ զաստուածային խորհուրդն անյապաղ կատարելով։

Ընդ որս չոգաւ առ նա եւ մեծ իշխանն Խաչենոյ եւ կողմանցն Արցախու Հասան, զոր Ջալալն կոչէին գգուանօք, այր աստուածապաշտ եւ երկիւղած, եւ պարկեշտ հայ ազգաւ։ Եւ նա սիրով եւ մեծարանօք ընկալաւ զնա, եւ զորս ընդ նմայն էին՝ զիշխանն Գրիգոր, զոր սովորութեամբ Տղայն կոչէին, եւ էր ծեր յայնժամ, եւ զԴեսում իշխանն՝ պարկեշտ պատանի, եւ զվարդապետն Մարկոս, եւ զեպիսկոպոսն Գրիգոր։

Եւ տարեալ առ հայրն իւր, մեծապատիւ արար եւ ետ ի նա զհայրենիս իւր զՉարաբերդ եւ զԱկանայ եւ զԿարկառն, զոր հանեալ էին յառաջագոյն ի նմանէ ազգն թուրքաց եւ վրաց։ Առ եւ զգիր ազատութեան կաթողիկոսին Աղուանից տէր Ներսիսի, եւ ամենայն գոյից նորա եւ ստացուածոց, զի ազատ եւ անհարկ լիցի եւ համարձակ շրջեսցի ի վիճակս իշխանութեան իւրոյ ամենայն ուրեք, եւ մի՛ ոք դիմադարձ լիցի ասացելոցն ի նմանէ։

Եւ եկն Ջալալն ի տուն իւր ուրախութեամբ, բայց զկնի աւուրց նեղեալ ի հարկապահանջացն եւ յԱրղունէն՝ գնաց առ Մանգու ղանն։

Եւ թագաւորեաց Մանգու ղանն յեօթն հարիւր թուականին հայոց։