Պատմութիւն Հայոց

Մեծահաւատ եւ քրիստոսասէր արքայն հայոց Հեթում, որ ի կողմանս Կիլիկեցւոց, նստէր ի քաղաքն Սիս։ Նա յառաջագոյն առաքեաց զեղբայր իւր զՍմբատ, որ զօրավարն էր նորին, առ ղանն Գիուգ ընծայիւք եւ պատարագօք, եւ դարձաւ ի նմանէ պատուով եւ հրովարտակօք ընդունելութեան։ Իսկ յորժամ թագաւորեաց Մանգու ղանն, առաքեաց մեծ թագաւորահայրն եւ զօրապետն Բաթու, որ ի կողմանս հիւսիսոյ զետղ առեալ կայր՝ անթիւ բազմութեամբն, որ ընդ նմա՝ առ ափն մեծ եւ անհուն գետոյն, զոր Եթիլ կոչեն, որ մտանէ ի ծովն Կասբից, առ թագաւորն Հեթում գալ տեսանել զնա եւ զՄանգու ղանն։ Եւ նա երկուցեալ ի նմանէ՝ գայ գաղտագողի, այլակերպեալ զինքն վասն ահին թուրքաց, որք սահմանակիցք նորա էին, զոր հոռոմոց սուլտանն անուանեն, որում անուն էր Ազադին, զի ոխս մթերեալ ունէին ընդ նմա վասն ձեռն տալոյ նորա ի թաթարն։ Եւ փութով անցեալ ընդ երկիր նորա յաւուրս երկոտասան, եկն ի Կարս քաղաք։ Եւ տեսեալ զԲաչու-նուինն, որ զօրապետ էր թաթար զօրուն՝ որ յԱրեւելս, եւ զայլ մեծամեծսն, եւ պատուեալ ի նոցունց, զտեղի առ յոտն Արագածու՝ հանդէպ լերինն Արայի, ի գիւղն որ կոչի Վարդենիս, ի տանն իշխանին, զոր Քուրդ անուանէին, հայ ազգաւ, կրօնիւք քրիստոնեայ. եւ որդիք իւր Վաչէ եւ Հասան, եւ կին նորա Խորիշահ՝ յազգէ Մամիկոնէից, դուստր Մարզպանայ՝ քոյր Ասլան բեկին եւ Գրիգորոյ, մինչեւ բերաւ նմա ինչք ի տանէ իւրմէ ի պէտս ընծայից եւ պատարագաց, զոր առաքեաց հայր նորա իշխանաց իշխանն Կոստանդին, յայնժամ ծեր գոլով, եւ որդիք նորա Լեւոն եւ Թորոս, զոր եթող փախանորդ իւր, զի փոխեալ էր առ Քրիստոս բարեպաշտ թագուհին նորա, Զապէլ անուն, որ թարգմանի Եղիսաբէթ, այս է՝ աստուծոյ եօթներեակ, զի արդարեւ ըստ անուանն եւ հանգիստ էր նա կամացն աստուծոյ, բարեգործ եւ ողորմած եւ աղքատասէր, դուստր մեծ թագաւորին Լեւոնի՝ առաջին պսակաւորին։

Եւ իբրեւ գիտաց մեծ կաթողիկոսն Կոստանդին, եթէ գնաց նա խաղաղութեամբ եւ դադարեալ է ի Մեծն Հայք, առաքեաց զմեծ վարդապետն Յակոբ՝ զայր բանաւոր եւ իմաստուն, զոր յառաջագոյն առաքեալ էին վասն սիրոյ եւ միաբանութեան առ թագաւորն յունաց Յովհաննէս, որ ունէր զկողմանս Ասիոյ եւ մեծացեալ էր յաւուրսն, եւ առ պատրիարքն նոցուն։ Եւ երթեալ իմաստախոհ բանիւք աստուածային գրոց ընդդիմացաւ հարցաքննութեան ժողովոյն յունաց, որ յաղագս մի բնութիւն ասելոյ ի Քրիստոս բամբասէին զմեզ եւտիքեանս լինել։ Եւ նա խոհեմ բանիւք եցոյց գրովք յերկուց միացեալ զՔրիստոս՝ աստուած եւ մարդ կատարեալ, երկոքումք անճառ միաւորութեամբ՝ զաստուածութիւնն ոչ կորուսեալ, եւ զմարդկութիւնն ոչ շփոթեալ. ի մի բնութիւն փառաւորեալ՝ գործելով աստուածաբար եւ մարդկապէս։ Նոյնպէս եւ վասն «Սուրբ-աստուածինե էին բանք, զոր մեք ասեմք ի դէմս որդւոյ՝ ըստ Յովհաննու աւետարանչին վկայութեան։ Եւ որ այլ գայթակղութիւնք կային առ նոսա սակս դաւանութեան մերոյ, զամենայնն աստուածիմաստ բանիւք եւ գրոց վկայութեամբ հաստատեալ՝ շինեաց զմիտս նոցա ի սէր եւ ի միաբանութիւն ընդ ազգս մեր, եւ դարձաւ ի նոցանէն պատուով։ Եւ եպիսկոպոսն տէր Ստեփանոս եկն, եւ Մխիթար վարդապետն, որ լինէր ի Սկեւռայն, գնացեալ անդ ի կողմանցս Արեւելից, եւ Բարսեղ քահանայ, որ դեսպանն էր Բաթուին, ընդ նմա իսկ եկեալ էր եւ Թորոս քահանայ կուսակրօն, եւ Կարապետն, որ դրան երէց էր արքային, հեզ բարուք եւ գիտնական, այլ եւ իշխանք յոլովք։

Զորս ընդ իւր առեալ արքայի, չոգաւ ընդ աշխարհն Աղուանից եւ ընդ դուռն Դարբանդայ, որ է պահակն Ճորայ, առ Բաթոյն եւ առ Սարթախն, որդի նորա, որ էր քրիստոնեայ հաւատով. եւ մեծարեալ ի նոցունց բազում պատուասիրութեամբ։ Ապա առաքեցին զնա առ ղանն Մանգու ընդ երկայնաձիգ ճանապարհն յայնկոյս ծովուն Կասբից։

Եւ ելեալք ի նմանէ ի վեցն մարերի ամսոյ, եւ յերեքտասանն մայիսի, անցեալ ընդ Այեխ գետ, եկին յՈրն, որ է մէջ ճանապարհին՝ ընդ Բաթոյն եւ ընդ Մանգու ղանն. եւ անցեալ ընդ Երթիճ գետ, մտին յաշխարհն Նայիմանին. եւ եկեալ ի Խարախըտայն, եւ անցեալ ի Թաթարաստան ի չորսն հոռի ամսոյ, յերեքտասանն սեպտեմբերի, ի տօնի նաւակատեաց խաչին, տեսին զՄանգու ղանն՝ երեւելի փառօք նստեալ։ Եւ մատուցեալ զընծայսն, մեծարեցաւ ի նմանէ ըստ արժանւոյն. եւ կացեալ յուրդոյն աւուրս յիսուն, եւ տուեալ նմա հրովարտակ նշանաւոր, զի մի՛ ոք իշխեսցէ նեղել զնա եւ զաշխարհ նորա. ետ եւ գիր ազատութեան եկեղեցեաց ընդ ամենայն տեղիս։

Եւ ել ի նմանէ յաւուրն յիսներորդի ի քսաներեքն սահմի ամսոյ, եւ ի մէկն նոյեմբերի, եւ յերեսուն օրն հասին ի Ղումսղուրն։ Եւ եկեալ ի Պերպալեխն եւ ի Պեշպալեխն եւ յաւազուտ երկիրն, յորում կային մարդիկ վայրենիք, մերկք, մազ ունելով միայն ի գլուխն. եւ ստինք կանանցն մեծ յոյժ եւ երկայն, եւ էին անբանք. յորում կան եւ ձիք վայրիք դեղին եւ սեաւ գունով, եւ ջորիք սպիտակ եւ սեաւ գունով եւ մեծ քան զձի, եւ քան զէշ. եւ ուղտք վայրենիք, որք ունին երկու կուտկենս։

Եւ անտի եկին յԱռլեխն, եւ ի Քուլլուկն եւ յԸնկախն, եւ ի Ճանպալեխն եւ ի Խութափայն եւ յԱնկիպալեխն։

Եւ ապա մտին ի Թուրքաստան. եւ անտի յԵկոփրուկն եւ ի Դինկապալեխն եւ ի Փուլատն. եւ անցեալ ընդ Սուտ-քօլն եւ ընդ Կաթն-ծովն, եկին յԱլուալեխն եւ յԻլանպալեխն. եւ անցեալ ընդ գետն՝ որ կոչի Իլանսու, եւ անցեալ ընդ բազուկ լերինն Տօրոսի եւ եկեալ ի Դալաս, եւ եկեալ առ Հուլաւուն, որ էր եղբայր Մանգու ղանին, եւ առեալ էր իւր բաժին զկողմանս Արեւելից։

Եւ ապա դարձեալք յարեւմտից ի հիւսիս, եկին ի Խութուխչինն, եւ ի Պերքանթն, եւ ի Սուղուլղանն, եւ յՈւրոսողանն, եւ ի Քայիքանթն, եւ ի Խուզախն, որ է Քամոց, եւ ի Խնդախոյրն, եւ ի Սղնախն, որ է Խարչուխ լեառն, յորմէ Սալչուքիքն են, որոյ սկիզբն ի Տօրոս լեռնէ, եւ երթայ մինչ ի Փարչինն եւ հատանի։

Եւ անտի եկին առ Սարթախն՝ որդի Բաթուին, որ երթայր առ Մանգու ղանն. եւ անտի ի Սղնախն եւ ի Սաւրանն, որ է սաստիկ մեծ, եւ ի Խարաչուխն, եւ յԱսոն, եւ ի Սաւրի, եւ յՕթրարն, եւ ի Զուռնուխն, եւ ի Դիզակն եւ անտի երեսուն օր ի Սամարղանդն, եւ ի Սարիփուլն, եւ ի Քրման, եւ ի Բուխարայ։ Եւ ապա անցին ընդ գետն մեծ Ջեհուն եւ եկին ի Մրմըն եւ ի Սարախս եւ ապա ի Տուս, որ կայ ընդդէմ Խորասանայ, որ կոչի Ռօղաստան. եւ մտեալ ի Մազանդարանն, անտի ի Պստան, եւ ապա յաշխարհն Էրաղոյ ի սահմանս մուլհեդին, եկեալ ի Տամղայն, եւ յՌէ մեծ քաղաք, եւ ի Խզուինն. եւ անտի յԱւահր, եւ ի Զանգիան, եւ ի Միանա, յերկոտասան օրն Թավրէժ։ Եւ յետ քսան եւ վեց աւուր անցեալ ընդ գետն Երասխ եւ եկեալ ի Սիսիան առ Բաչու-նուինն, որ գլխաւոր էր թաթար զօրուն. եւ նա յուղարկեաց զնա առ Խօճա-նուինն, զոր թողեալ էր փոխանակ իւր գլխաւոր զօրուն, եւ ինքն առեալ զգլխաւորս զօրուն, գնաց ընդ առաջ Հուլաւուին՝ եղբօր Մանգու ղանին, որ գայր յԱրեւելս։

Իսկ թագաւորն բարեպաշտ Հեթում՝ եկեալ ի տուն իշխանին Քրդին, ի գիւղն Վարդենիս, ուր թողեալ էր զաղխ իւր եւ զկարասի, եւ մնայր գալստեան Բարսղի քահանայի, զոր յուղարկեալ էր առ Բաթոյն վերստին, զի ցուցցէ նմա զգիրս եւ զհրաման Մանգու ղանին, զի եւ նա ըստ նմին օրինակի՝ գրեսցէ հրամանս։

Ապա եկին առ նա վարդապետքն իւր՝ Յակոբ, զոր եթող աստէն ի պէտս գործոյ եկեղեցւոյ, եւ Մխիթար, զոր դարձոյց ի Բաթուէն, մինչչեւ երթեալ էր առ Մանգու ղանն. այլ եւ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք եւ քահանայք եւ իշխանք քրիստոնէից, որք գային առ նա, սիրով ընդունէր զամենեսին, զի այր քաղցր էր եւ իմաստուն եւ գիտնաւոր գրովք։ Եւ տայր պարգեւս ըստ կարին եւ ուրախ արձակէր զամենեսին. տայր եւ հանդերձս քահանայականս ի զարդ եկեղեցեացն, զի յոյժ սիրող էր պատարագի եւ եկեղեցւոյ։ Ընդունէր զամենայն ազգաց քրիստոնեայս եւ աղաչէր սիրով կալ ընդ միմեանս, իբրեւ զեղբարս եւ զանդամս Քրիստոսի, որպէս պատուիրեաց տէր, թէ՝ «Յայսմ ծանիցեն, թէ իմ աշակերտք էք, եթէ զմիմեանս սիրիցէքե։

Բազում իրս զարմանալիս եւ անծանօթս պատմէր նա մեզ զբարբարոս ազգացն, զոր տեսեալ էր եւ լուեալ։ Ասէր, թէ՝ «Կայ աշխարհ մի անդր քան զՂատայիքն, որ կանայքն են ի ձեւ մարդոյ բանականք, եւ արքն ի կերպարանս շանց. եւ են անբանք, մեծք եւ մազեղք։ Եւ ոչ ումեք թողուն մտանել յաշխարհն իւրեանց շունքն, եւ որսան որսս շունքն, եւ այնու կերակրին շունքն եւ կանայքն։ Եւ ի խառնակիլ շանցն ընդ կանանցն, արուքն շանց կերպիւ ծնանին եւ էգքն՝ կանանց։

Կայ եւ կղզի մի աւազուտ, յորում բուսանի ծառօրէն ոսկր ինչ պատուական, զոր ձկնատամն կոչեն. եւ ի հատանելն, այլ բուսանի ի տեղին ըստ նմանութեան եղջերաց։

Կայ եւ աշխարհ բազում կռապաշտից, որ պաշտեն կուռս կաւեղէնս մեծ յոյժ, անուն Շակմոնիա. եւ ասեն աստուած երեք հազար եւ քառասուն ամաց։ Եւ կայ այլ եւս երեսուն եւ հինգ դուման ամս, որ է մին դումանն տասն հազար, եւ ապա հանէ զնա յաստուածութենէն։ Այլ միւս եւս ոմն, որում անուն էր Մադրին. արարեալ են եւ նմա պատկերս կաւեղէնս անհնարին մեծութեամբ ի գեղեցիկ տաճարի։

Եւ են ազգն ամենայն հանդերձ կանամբք եւ մանկտովք քուրմք, եւ անուանին Տոյինք, գերծածք հերօք եւ մորուօք. ունին եւ փիլոն դեղին ըստ նմանութեան քրիստոնէից, բայց զլանջօքն ունին եւ ոչ զթիկամբքն։ Եւ են պարկեշտք ի կերակուրս եւ յամուսնութիւնս. առնեն կին ի քսան ամին, եւ մինչեւ յերեսուն ամն՝ շաբաթն երեք անգամ մերձենան ի նա. եւ մինչեւ ի քառասուն՝ յամսեան երեք հետ. եւ մինչեւ յիսուն ամն՝ ի տարին երեք հետ. եւ յորժամ անցանի ընդ յիսուն ամն, այլ ոչ մօտին ի նա։

Բազում եւ այլ ինչ պատմէր թագաւորն իմաստասէր ի խժական ազգացն, զոր թողաք մեք, զի մի աւելորդ ումեք թուեսցի։

Յութ ամիսն ապա եհաս յերկիրս Հայոց յետ ելանելոյ ի Մանգու ղանէն. եւ էր թուականս հայոց եօթնհարիւր եւ չորս։