Պատմութիւն Հայոց

Մեծն ի թագաւորս երկրի եւ տիեզերակալն Մանգու ղանն յեօթն հարիւր եւ եօթն թուականին հայոց զօր գումարեաց անթիւ եւ անհամար եւ գնաց ի հեռաւոր աշխարհն ընդ կողմանս արեւելից հարաւու ի վերայ ազգին, որ կոչի նայնգաս, զի ապստամբ էին ի նմանէ, եւ ոչ տային նմա հարկս, իբրեւ զայլ աշխարհսն։ Զի էին արք պատերազմողք, եւ ամրացեալք աշխարհաւ, եւ կռապաշտք։ Եւ ուտէին զծերս իւրեանց եւ զպառաւունսն. զի ժողովէին ցեղքն ամենայն որդիք եւ թոռունք եւ թոռնիայք, եւ զծերացեալ ծնողսն իւրեանց մորթէին ընդ բերանն, եւ հանեալ զմիսն եւ զոսկերսն, եփէին եւ ուտէին առանց մնացուածի. եւ զմորթն՝ հանեալ տիկ, լնուին գինով եւ ընդ առնացի անդամն ըմպէին ամենեքեան, որ յազգէն էին եւ ոչ օտարացեղքն, իբր թէ ի նմանէ են սերեալք, եւ նոցուն սեփական է զայն ուտել եւ ըմպել. եւ զոսկր գագաթան՝ պատեալ ոսկով, նովաւ ըմպէին զբովանդակ տարին։

Չոգաւ ի վերայ նոցա ի մարտ պատերազմի ղանն Մանգու, եւ կոտորեաց, եւ հնազանդեաց զօրեղապէս։ Եւ դառնալն ի տուն, կալաւ զնա ցաւ մահու եւ վախճանեցաւ։ Եւ կալաւ զաթոռն եղբայր իւր Արիք Բուղայն։

Իսկ մեծն Հուլաւու, որ է եղբայր նորուն եւ գլխաւոր ի նմանէ կարգեալ ի վերայ զօրուն՝ որ յԱրեւելս, հրաման ետ ամենայն հնազանդելոց իւրոց առ հասարակ գնալ ի վերայ մայրաքաղաքին տաճկաց Բաղդատայ, որ էր նիստ արքայութեանն տաճկաց։

Եւ զթագաւորն, որ նստէր ի նմա, ոչ կոչէին սուլտան կամ մելիք, որպէս սովոր էին զայլսն անուանել, որ ի թուրքաց եւ ի պարսից, եւ ի քրդաց էին բռնացեալք, այլ խալիֆայ անուանէին, այսինքն՝ յետնամնաց ի Մահմետէ։

Ի վերայ նորա խաղաց մեծն Հուլաւու անհամար բազմութեամբ ամենայն ազգօքն հնազանդելովք յեղանակս աշնան եւ ձմերան վասն սաստիկ տօթոյ երկրին։ Եւ նախ քան զերթալն իւր հրաման ետ Բաչու-նուինին եւ զօրացն, որ ընդ նմա էին յաշխարհին Հոռոմոց, գնալ պատել զգետն մեծ Տիգրիս, յորոյ վերայ շինեալ է Բաղդատ քաղաք, զի մի ոք փախիցէ նաւուք ի քաղաքէն՝ երթալ մտանել ի Կատիսբոն, կամ ի Բասրա ամրագոյն։ Եւ նոցա անյապաղ կատարեալ զհրամանն, կապեցին կամուրջս նաւեայ ի վերայ գետոյն մեծի եւ ընկեցին ցանցս ամուրս հանդերձ երկաթի կռօք եւ շամփրօք ի մէջ գետոյն եւ յատակսն, զի մի ոք լողալով զերծանիցի. եւ հեռի ի քաղաքէն, զի մի գիտասցեն։

Իսկ խալիֆայն Մուսթասար, որ նստէր ի քաղաքին, հպարտացեալ եւ յանձնապաստան՝ առաքեաց զօր բազում ի վերայ այնոցիկ, որ պահէին զգետն, ի ձեռն առն միոյ գլխաւորի, որում անուն էր Դաւդար, ոստիկան տանն նորա։ Որ երթեալ յաղթեաց զառաջինն եւ կոտորեաց ի թաթարէն արս իբրեւ երեք հազար, եւ երեկոյին հասելոյ նստաւ յուտել եւ յըմպել անհոգութեամբ։ Եւ առաքեաց աւետաւորս առ խալիֆայն Մուսթասար, թէ՝ «Հարի զամենեսեան եւ զսակաւ մնացորդս սպառեմ ի վաղիւնե։

Իսկ զօրն խորամանկ եւ բազմահնար թաթարին՝ զգիշերն ամենայն սպառազինեալք եւ կազմեալք, պատեցին շուրջանակի զբանակն տաճկաց, ընդ որս էր եւ Զաքարէ իշխանն՝ որդին Շահնշահի։ Եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն սուր ի գործ արկեալ՝ առհասարակ կոտորեցին զամենեսին եւ գետամոյն արարին. եւ ոչ ոք մնաց ի նոցանէ ապրեալ բաց ի սակաւուց։

Ի նմին առաւօտու եւ մեծն Հուլաւու շուրջանակի պատեաց զքաղաքն Բաղդատ՝ տուեալ ամենեցուն գիրկ մի ի պարսպէն փլուցանել եւ պահել զգուշութեամբ, զի մի՛ ոք փախիցէ. եւ զքաջն Պռօշ եւ զայլս առաքեաց դեսպանս առ խալիֆայն՝ գալ նմա ի հնազանդութիւն եւ հարկել ղանին։

Նա խստութեամբ ետ զպատասխանին եւ անարգանօք, գրեալ զանձնէ ջահանգիր, եւ տէր ծովու եւ ցամաքի, պարծելով ի դրօշն Մահմետի. զի՝ «Աստ է, ասէ, եւ թէ շարժեմ զնա, առ հասարակ կորնչիս դու եւ տիեզերք։ Եւ դու շուն մի ես, ասէ. թուրք ես, զիա՞րդ տաց քեզ հարկս, կամ հնազանդեցայցե։

Իսկ Հուլաւուն ո՛չ ըմբոստացաւ վասն անարգանացն եւ ո՛չ գրեաց ինչ զմեծաբանութիւն, այլ միայն զայս ասաց. «Աստուած գիտէ՝ զինչ առնէե։ Եւ հրաման ետ փլուցանել զպարիսպն։ Եւ փլուցին առ հասարակ։ Եւ ասաց դարձեալ շինել եւ պահել զգուշութեամբ։ Եւ այնպէս արարին։

Եւ լի էր քաղաքն զօրօք եւ ամբոխիւ։ Եւ զեօթն որ կացին ի վերայ պարսպին, եւ ոչ ոք նետաձիգ եղեւ ի նոսա, կամ սուր ի գործ էարկ՝ ոչ ի քաղաքէն եւ ոչ ի թաթար զօրացն։ Եւ յետ եօթն աւուր սկսան քաղաքացիքն խնդրել զխաղաղութիւն եւ ելանել առ նա սիրով եւ հնազանդութեամբ։

Եւ հրամայեաց Հուլաւուն այնպէս առնել։ Եւ ելանէին ընդ դրունս քաղաքին անթիւ բազմութիւնք՝ զմիմեամբք ելեւելս առնելով, թէ ո՛ յառաջ հասցէ առ նա։ Եւ նա զեկեալսն բաժանէր զօրացն, եւ հրամայէր հեռացուցանել ի քաղաքէն, եւ կոտորել ի ծածուկ, զի մի՛ գիտասցեն այլքն։ Եւ կոտորէին զամենեսին։

Եւ յետ չորս աւուրն ել եւ խալիֆայն Մուսթասար երկու որդւովք եւ ամենայն մեծամեծօքն, բազում ոսկի եւ արծաթ եւ ականս պատուականս եւ մեծագին հանդերձս բարձեալ ընդ իւր ի պէտս պատարագաց Հուլաւուին եւ մեծամեծացն։ Եւ նա զառաջինն մեծարեաց զնա՝ մեղադրելով ընդ յամելն եւ ոչ գալ առ նա վաղվաղակի, ապա եհարց զնա. «Զի՞նչ ես դու, աստո՞ւած ես՝ թէ՞ մարդե։ Եւ նա ասաց. «Մարդ եւ ծառայ աստուծոյե։ Ասէ Հուլաւուն. «Ապա աստուած ասա՞ց քեզ անարգել զիս եւ շուն կոչել, եւ ոչ տալ շանս աստուծոյ կերակուր եւ ըմպելի։ Արդ ի քաղցնուլս՝ շունս աստուծոյ կերիցէ զքեզե։ Եւ սպան զնա ձեռօք իւրովք։ «Այդ, ֊ ասէ, ֊ պատիւ քեզ, զի ես սպանի զքեզ, եւ ոչ ետու այլ ումեք սպանանելե։ Եւ զմի յորդւոցն խալիֆային հրամայեաց որդւոյ իւրում սպանանել, եւ զմիւս որդին տալ գետոյն Տիգրիսի սաղաւաթ. «Զի ոչ մեղաւ մեզ, ֊ ասէ, ֊ այլ գործակից մեզ եղեւ ի կոտորել զանզգամսե։ Եւ ասաց. «Այս այրս բազում արիւն ետ հեղուլ հպարտութեամբն, երթիցէ, տացէ պատասխանի աստուծոյ, եւ մեք անպարտ լիցուքե։ Կոտորեաց եւ զայլ մեծամեծսն։

Եւ ապա հրաման ետ զօրացն, որ պահէին զպարիսպն, իջանել կոտորել զբնակիչս քաղաքին՝ ի մեծաց մինչեւ ի փոքունսն։ Եւ նոցա կարգ առեալ ըստ օրինակի ոճոյ արտոյ, կոտորեցին անթիւ եւ անհամար բազմութիւն արանց եւ կանանց եւ տղայոց։ Եւ զաւուրս քառասուն ոչ դադարեաց սուրն ի գործոյ. եւ նեղեցան, լքան սպանողքն, եւ վաստակեցան ձեռք իւրեանց, եւ զայլս ի վարձու ունէին, եւ կոտորէին անողորմաբար։

Բայց կինն Հուլաւուին՝ աւագ խաթունն, քրիստոնեայ էր, որում անունն էր Տօղուզ խաթուն։ Սա խնայեաց ի քրիստոնեայսն, որք էին ի Բաղդատ, նեստորական աղանդով, եւ թէ յայլ ազգաց, եւ խնդրեաց յառնէ իւրմէ ոչ սպանանել զնոսա։ Եւ եթող զնոսա ընչիւք եւ ստացուածովք։

Եւ հրաման ետ ամենայն զօրուն առնուլ զինչս եւ զստացուածս քաղաքին։ Եւ լցան ամենեքեան ոսկւով եւ արծաթով, եւ ակամբք պատուականօք, եւ մարգարտով, եւ մեծագին հանդերձիւք, զի էր քաղաքն փարթամ յոյժ, որ ոչ գտանիւր նման նմա ի վերայ երկրի։

Եւ ինքն Հուլաւու կալաւ իւր բաժին զգանձս խալիֆային. եւ եբարձ ի նմանէ երեք հազար եւ վեց հարիւր բեռինս ուղտու. ե՛ւ ձիոյ, եւ ջուոյ, ե՛ւ իշուց ո՛չ գոյր թիւր. եւ զայլ տունսն լի գանձիւք կնքեաց մատանեաւ իւրով եւ եթող պահապանս, զի ո՛չ կարաց բառնալ զամենայն, զի անչափ էր շատութեամբ։ Զի հինգ հարիւր եւ հնգետասան ամ էր, յորմէ հետէ շինեցաւ քաղաքն ի Ջափրէ իսմայելականէ ի ՃՂԴ թուականին հայոց ի վերայ Տիգրիս գետոյ, ի վեր քան զԿատիսբոն, հեռի ի Բաբելոնէ իբր հինգ աւուր ճանապարհ ի վեր, եւ զամենայնն կացեալ էր ի թագաւորութեանն, իբր անյագ տզրուկ կլեալ զամենայն տիեզերս։ Եւ այժմ ի բաց փոխեաց յեօթն հարիւր եւ եօթն թուականիս հայոց՝ տալով վրէժս արեանցն, զոր եհեղ, եւ չարեացն, զոր գործեաց։ Յորժամ լցաւ չափ մեղացն իւրոց առաջի ամենագիտին աստուծոյ, որ հատուցանէ արդար իրաւամբք՝ անաչառ եւ ստուգութեամբ։ Եւ դադարեաց գոռ եւ մոլեկան թագաւորութիւնն տաճկաց, որ տեւեաց ամս վեց հարիւր քառասուն եւ եօթն։ Եւ առաւ Բաղդատ յառաջնում աւուր աղուհացիցն, յերկուշաբաթ օրն յամսեանն նաւասարդի, որ օր քսան էր ամսոյն ըստ շրջագայութեանս։

Եւ զայս ամենայն պատմեաց մեզ իշխանն Հասան, զոր Պռօշն անուանէին, որդին Վասակայ բարեպաշտի, որդւոյ Հաղբակայ, եղբայր Պապաքին եւ Մկդեմայ, հայր Մկդեմայ եւ Պապաքին, եւ Հասանայ, եւ Վասակայ, որ ականատես եւ ականջալուր էր իրացս, մեծ պատուով պատուեալ յաչս ղանին։