Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ
Վասն չար բռնակալութեան Սկիւթացւոց Թուրքաց՝ եթէ հի՞մ արդեօք բռնակալեցին զերկիր, որոց եղեւ առաջնորդ եւ նախկին Տօղրիլ սուլտան, յորմէ եւ մեք սկսցուք, եւ տարեալ հասցուք ցչար բռնակալութիւնն Թաթարաց.

ՆԸԵ. /ՌԽԶ. Եւ արդ՝ յետ նոցա առնուն բռնակալութիւնն թուրք սկիւթացիք ի յայնքան թուոջս՝ յորում եդաք. եւ այսպիսի պատճառաւ բռնակալեալ տիրեն ի կողմանցս արեւելից: Քանզի ասեն ոմանք՝ թէպէտ եւ այլք ոմանք այլ իմն կերպիւ գրեն թէ ընդդիմութիւն կրեալ ամիրապետքն ի հնդկականացն, հրաւիրեն ապա յոգնառատ խոստմամբք պարգեաց զխուժադուժ սկիւթացիսն ի մարտակցութիւն: Եւ մարտուցեալ որովք՝ ժամանակս ինչ նուաճեն զապստամբսն: Եւ զի կամէին կրկին անգամ գումարել ի մարտ անդրէն դառնալ՝ արգելոյր զեկեալսն. եւ ի լինիլ պատահմանն՝ լքանէր զկենցաղս արքայն: Իսկ մեդացւոց՝ կամ բակտրիացւոց այսինքն՝ մարաց լինին դաշնագիրք ընդ օտարսն, մերժեն զպարսիկսն: Եւ ի գրաւել զիշխանութիւնն սկիւթացւոց, բառնան զյոլովից ազանց տէրութիւնն՝ մեծամեծ պատերազմօք՝ անողորմաբար զամենեսեան սատակելով: Իսկ զՄիխայէլ Ասորին՝ այլատարազ իմն կերպիւ զելանելն սոցա պատմէ. որպէս եւ որով կարես լիալիր ուսանիլ, սոյնպէս եւ այլք ոմանք ի ներհուն ժամանակագրաց եւ պատմագրաց այլապէս ճառագրեալ վիպասանեն սակս յորոց: Զորոց եւ իմ առեալ մատենագրեալ քեզ ծանուցանեմ: Քանզի սոքա են ազգ ինչ սկիւթացւոց Ասիոյ. որք եւ կոչին թուրքման, որոց սեպհական բնակութիւնն է յարեւելից կողմանէ Կասպից ծովուն, եւ կոչի թուրքաստան: Արդ՝ յառաջին ելն սոցա եղեւ յաւուրս Կամպիւսէս արքային պարսից՝ որդւոյ Կիւրոսի, զոր երկրորդ Նաբուգոդոնոսոր կոչեն ոմանք զսա. սա վարձեաց ի թուրքաց եւ որովք պարտեաց ի ձեռն Հողոփեռնեայ ի Պաղէստինէ: Իսկ երկրորդ ելն սոցա եղեւ ի ժամանակս տաճկաց պետութեան ի թուոջս Հայկազեան տումարի ԲՃԿ:

Եւ ապա ամ յամէ եւս քան զեւս զօրացեալք՝ առին յերկիրն պարսից, եւ անտի բաժանեցան ի քսան եւ չորս ցեղս, եւ պատերազմեալ առին զԲաբիլօն՝ եւ զհամայն պետութիւնն տաճկաց, եւ ինքեանք դարձան յօրէնս Մահմէտի: Նա իսկ եւ ի ԴՃԿԷ թուականիս հայոց՝ յախուռն հրոսակօք յարձակեցան ի վերայ Վասպուրական աշխարհին, ուր թագաւորէր յայնժամ Սենեքարիմ արքայն հայոց՝ ի զարմէ Արծրունեաց. զորոյ տեսեալ թէ ո՛չ կարէ ստնանել զնոսա, եթող զաշխարհ իւր, եւ ետ ցՎասիլ կայսր յունաց քաղաքս 10, բերդս 62 եւ գեօղս մեծամեծս 4000: Եւ ինքն գնացեալ ի կողմանս արեւմտից չորեք հարիւր հազար արամբք, չոգաւ եւ բնակեցաւ ի Սեբաստիայ մայրաքաղաքի առաջին հայոց:

Եւ ապա ի ԴՃՂԴ թուոջս՝ տիրեցին առ հասարակ յամենայն կողմանցս արեւելից, եւ ի միջերկրեայ գաւառացս, եւ զիշխանութիւնն տաճկաց բնաջինջ արարին, եւ սպառ սպուռ կործանեցին:

ՆՂԵ. /ՌԽԶ. Ա. Իսկ Տօղրիլ սուլտանն ապա եղեւ բռնակալ եւ տիեզերակալ ամենայն կողմանցս արեւելից, անցին յարեւմուտս: Սա բազում եւ զանազան ոճիրս չարութեան գործեաց ի Հայաստանեայս: Սա էառ զԱրծն, զՄելտինէ, զՍեբաստիայ, եւ զայլս քաղաքս բազումս, անողորմ եւ անխնայ կոտորեցին զբազումս ի քրիստոնէից, եւ զյոլովս գերեցին ի յաշխարհն պարսից եւ զբազում ադինասարաս՝ եւ զհոյակապ եկեղեցիս հրդեհեալ՝ կիզեալ եւ աւերեալ քակեցին: Եւ ապա զկնի զառանցից չարութեանցս այսոցիկ, որովք տուայտեաց զազգ մեր՝ եւ զամենայն աշխարհ մեռանի, կացեալ թագաւոր ամս՝ 17:

ՇԺԲ. /ՌԿԳ. Բ. Եւ ապա զտեղի նորա յաջորդէ՝ Արփասալան եղբօր որդի նորա: Նոյնպէս եւ սա էր այր արիւնահեղ՝ եւ գայլ մարդախանձ, եւ աշխարհակործան. սա էառ զհռչակաւոր եւ զարքայանիստ մայրաքաղաքն Անի, որ էր շինեալ յԱյրարատեան աշխարհի՝ ի Շիրակ գաւառի ի վերայ Ախուրեան գետոյ՝ բարձր եւ ահաւոր պարսպօք. զոր առեալ անօրինացն ի ՇԺԳ. թուոջս, իսպառ կործանեցին զվայելչագեղ եւ զչքնաղակերտ քաղաքն եւ զայլն: Եւ սա ետ մարտ ընդ ազգին յունաց, եւ ձերբակալ արար զկայսրն նոցա, բայց յետոյ արձակեաց զնա պատուով ո՛չ սպան, զի այնպէս ուխտ եդեալ էր ընդ Աստուծոյ: Եւ թէպէտ անգայռագեղ գազանն մարդախանձ՝ խնայեաց սպանանել զկայսրն. սակայն անգութ եւ անխնամ ազգն յունաց, նենգութեամբ եւ խայտառականօք խաւարեցուցին զերկոսին լուսարանս նորա, յորմէ կսկծոյն անկեալ մեռանի կայսրն: Եւ սա տիրեաց մինչեւ ցԱնտիոք եւ զայլ բազում գաւառս նուաճեաց ընդ իւրեւ: Եւ սա տակաւին մինչեւ մրմռայր զայրագնութեամբ տիրել տիեզերաց՝ յուզեցան ի վերայ նորա դատաստանք արդարադատին եւ երկայնամտին Աստուծոյ, յանկարծ եւ յեղակարծ ժամանակի սրախողխող լեալ՝ բարձաւ ամբարիշտն յերկրէ, եւ ոչ ետես զփառս Աստուծոյ:

Եւ սա, որպէս ասեն, մինչչեւ էր թափեալ ջերմաջերմ ոգինքն ի փորոյն, հայեցաւ ընդ սպանողն՝ եւ յոյժ քստմնեալ զարհուրեցաւ. եւ ապա արձակեալ եւ թափեալ զդառնացեալ շունչն սատակի՝ իջանելով ի սանդարամետս դժոխոց, ներկեալ՝ ծրդեալ՝ եւ տոգորեալ զամենաչար զհոգի իւր արեամբ անմեղաց եւ արդարոց՝ կեցեալ ի կենցաղս բովանդակ թագաւորութեան ամս՝ 9:

ՇԻԱ. /ՌՀԲ. Գ. Յետ որոյ սեպհականէ զպետութիւնն՝ Մելիքշահ որդի նորա. Սա ի դառն արմատոց պտուղ յոյժ անուշակ եւ քաղցրագոյն երեւեցաւ, եւ ի փշաբեր ոստոց՝ վարդ կարմրերփեան փթթեալ բողբոջեցաւ: Քանզի սա՝ որպէս ասեն զորմէ, զկնի մահուան հօրն՝ գեղեցիկ եւ մեծազարդ կարգօք յօրինէր զհանդէս թագաւորութեանն, եւ ո՛չ հետեւէր հօրն բարուց եւ կամաց, այլ յաւէտ զընդդէմսն եւ զհակառակս մանաւանդ ախորժէր: Մինչեւ զի եւ մտախոհ իմն եղեալ, զնորայսն պախարակէր իմացմունս իբր լեալ հակառակ խաղաղութեան. եւ ներհակ յանդորր եւ յանքոյթ կենաց մարդկան, արեամբ եւ զրկմամբ խնդացեալ: Եւ սա հեզութիւն ի քաղցրութեան բարուցն լծակցեալ, առնէր զինքն սիրելի ամենեցուն, քանզի նա իսկ էր եւ ազատաբարոյ՝ եւ մեծախոհուրդ, այլեւ տեսիլ մարմնոյ նորա վայելուչ՝ եւ պատկան թագաւորութեան: Եւ սա ո՛չ այնքան մարտիւ եւ բռնութեամբ, որքան սիրով եւ հեզութեամբ՝ զբոլորս հնազանդեցոյց զտիեզերս ի դոյզն ժամանակի, զոր այլք ի թագաւորաց՝ յոգն ճգանօք, եւ կարի արշաւմամբ հազիւ, եւ կամ թէ ի յերկար ժամանակս, եւ ո՛չ բնաւ իսկ: Նաեւ յաւուրս ի ժամանակս սորա խաղաղացաւ աշխարհ ամենայն, մանաւանդ երկրիս հայոց՝ որ ի նախկին բռնակալացն, իսպառ սպուռ զկործանման բաժակ արբեալ էր յանցեալ ժամանակս, վասն զի ասեն թէ՝ յոյժ սիրէր զազգս մեր. մինչ զի աղօթք եւ օրհնութիւն ի մէնջ հայցէր, ո՛չ թէ միայն իցէր աշակերտեալ եւ մկրտեալ Քրիստոսական կրօնից եւ կարգաց: Եւ ապա յետ այսց բարեաց գործառնութեանց մեռանի Մէլիք շահ. զորմէ համբաւ լեալ յոմանց՝ դեղակուր ի կնոջէն լինիլ: Որեւ մատակարարեալ զընթացս կենաց իւրոց՝ բարւոք տնտեսութեամբ զրաւեցաւ ի կենաց ի Սպահան քաղաքի, կեցեալ թագաւոր ամս՝ 20:

ՇԽԱ. /ՌՂԲ. Դ. Եւ զկնի մահուան նորա անպատմելի լինի խռովութիւն ամենայն ազգաց զամս 4. զի եղբայր էր Դըդուշն, եւ որդի նորա Բէկիարուխն ընդ միմեանս կռուէին ի համար թագաւորութեան. եւ ապա սպանաւ Դըդուշն ի Բէկիարուխէն, եւ ապա ի յինքն գրաւեաց զպետական զիշխանութիւնն: Սա ո՛չ ինչ գործ արութեանց, եւ կամ բարեաց ցուցեալ մեռանի. կացեալ ամս՝ 13:

ՇԾԴ. /ՌՃԵ. Ե. Եւ ապա սեպհականէ զգահ իշխանութեանն Տափակ եղբայր նորա, որեւ սա թագաւորեալ ամս՝ 13:

ՇԿԷ/ՌՃԺԸ Զ. Զկնի նորա ժառանգէ զտէրութիւնն Մահմուտ որդի նորա, սա կեցեալ ի թագաւորական կենցազս ամս՝ 10:

ՇՀԷ. /ՌՃԻԸ Է. Յետ որոյ պայազատէ զիշխանութիւնն Մէլիք: Արդ՝ յետ այսորիկ՝ ոչինչ գործս ներգործեալ զորոց՝ գտաք ի սոփերս մատենագրաց, եւ ժամանակագրաց նախնեաց, նաեւ ոչ զթիւս ժամանակաց իշխանութեան որոց՝ ուրեք երբէք գտաք: Եւ այս թուի վասն շփոթելոյ՝ եւ ի բազումս տարածելոյ իշխանութեան աղագաւ. հնագոյն ճառագիրք՝ ոչ ուղիղս, եւ բացափայլ ծանօթութեամբ ետուն մեզ զթուականս ժամանակաց իշխանացս այսոցիկ: Քանզի ինքեանք պարաւանդեալ պատաղեցան զպատմութեամբ այնոցիկ բռնակալաց որք ի կողմանս Հայաստանեայց, Պաղեստինացւոյց, Ասորւոց եւ այլոց իսկ գաւառաց տիրեալքն էին, ուստի եւ սոքօք զանց արարին: Եւ կամ թէ յաղագս չառնելոյ ումեք փոյթ՝ զառ յայսցանեաց թողուլ ապագայիցս մատենագրութեամբ զյիշատակս տիրագործութեան եւ կամ զթուականս ժամանակաց զորոց. վասն որոյ ոչ հասին առ մեզ ուղղագրութեամբ զթիւ ժամանակաց նոցա եւ ո՛չ իսկ բացածանուցեալ եղեւ մեզ ի նոցունց, զի որովք անսղալ եւ անվթար շարադրէի զայնոսիկ:

Ը. Յետ որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Սանճար սուլտան:

Թ. Եւ ապա ժառանգէ զպետական իշխանութիւնն Դաւիթ. զսա սպանանին մլհետքն:

Ժ. Զկնի նորա փոխանորդէ զգահ տէրութեան Տօղրիլ երկրորդ:

ԺԱ. Ապա Մախսութ:

ԺԲ. Ապա Ասլան:

ԺԳ. Ապա Տուղրիլ երրորդ:

ՈՀԴ/ՌՄԻԵ ԺԴ. Եւ յետ որոց Ջալալադին, որ սպանաւ ի թաթարաց ի թուոջս՝

Եւ արդ՝ աստանօր բարձեալ կործանեցաւ զտէրութիւն Սկիւթացւոց թուրքաց որք բռնակալեալ տիրեցին ի վերայ պարսից, եւ յայլոց գաւառաց անձինք տասներորդ եւ չորրորդ՝ սկսեալ ի Տօղրիւ սուլտանէ. եւ եղեւ բովանդակ ժամանակ իշխանութեան նոցա ամք ԲՃՁ: Եւ սոքա յետ երկար եւ բազմամեայ ժամանակաւ տալով զռազմ՝ առին զաթոռն ինքնակալութեան հոռոմոց. զերջանիկն Կոստանդինուպօլիս, ուր կայ մինչեւ ցայսօր զտէրութիւն նոցա, եւ կոչի իւրեանց բարբառովն՝ Ալիօսման հեօքմը, կամ Փատըշահը: