Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ԵՐՐՈՐԴ
Թէ ո՞րպէս գայ արդեօք Ազատ խան յԱսպահան. եւ զերկրորդ պատերազմ որ ի Ղումիշայ ընդ Քէրիմ խանի, եւ զկրկին պարտիլն նորա։

Արդ՝ զկնի առնլոյ զամուր բերդն Փէրի, անտուստ իսկ ապա անցեալ Ազատ խան գայ մտանէ մեծաւ հանդիսիւ, եւ շքեղագոյն փառօք յԱսպահան քաղաք։ Անդանօր իսկ կարի խոշտանգանօք կեղեքէ զկեանս ողորմելի բնակչաց երկրին՝ տինա ազգիս հայոց որ ի նոր Ջուղայ, խստագոյն հարկապահանջութեամբ։ Արդ՝ յայնմհետէ զի տեղւոջէ յայնմանէ բարձաւ, եւ տապալեալ քայքայեցաւ զիշխանութիւն եւ զխաղաղութիւն, եւ զտեղի նոցա փոխաբերեցան զեղծումն եւ զապականումն։ Արդ՝ իբրեւ լսելի եղեն շրջակայ գաւառաց քաղաքիս՝ այնպիսի եւ այնքան զչարախտավատ տանջանս եւ զտառապանս դառնութեան, եւ զաղետս աղխատրոյզ վտանգից՝ որ զի ի նմանէ պատեալ պարաւանդեցաւ  Ասպահան քաղաքաւ։ Ուստի միախոհք լեալք ամենեքեան եւ զուգակցորդք՝ դեն միաբանութեամբ զդաշինս հաստատագոյն ընդ Քէրիմ խանի. որոց գլխաւոր յորդորօղքն՝ էին բնակիչք Ղումիշայ աւանի։ Որք եւ խոստացան ամենեքեան՝ առ ի զնա օգնել, տալով ցնա զհետեւակս հրացանաւոր զօրաց. վասն որոյ յուսադրեցաւ Քէրիմ խան ի բանից նոցա՝ առնու զհամայն գունդս զօրաց իւրոց՝ ելեալ ի Շիրազայ գայ ի Ղումիշայ ժամանէ։ Որ է աւան ինչ շինեալ ի յարեւելից բացագոյն ի Սպահանայ։ Ուր ապա կուտէ նա զբազմութիւնս հետեւակաց, եւ կազմէ զճամբար իմն մեծագոյն եւ ահռելի. եւ յորոց վերայ կարգէ սպարապետ զքաջաբաստ եղբայր իւր Սքանդար խան։ Իսկ Ազատ խան իբրեւ լսէ զայս իրակութիւն՝ իսկոյն զզօրս ժողովէ, զգունդս պատրաստէ, եւ զջոլիրս կազմէ յոգնախումբ գումարտակաց։ Ապա հանդերձ նոքօք ելեալք ի Սպահանայ՝ չուէ խաղայ ընդ ամենայն բազմութեամբ այրիձիոյն մօտալուտ երագութեամբ ժամանէ առ ճամբարաւ նոցա։ Անդանօր իսկ յարդարեցին երկոքին կողմանքն եւս զճակատ մարտի. ապա համախմբեալ խառնեցան ի պատերազմ անցեալ ի մէջ յասպարիսի քաջութեան առաքինանային, եւ իւրաքանչիւր ոք ելեալք զիրերօք՝ խռնեալք ընդ միմեանս ի միմեանց սատակէին, եւ բազումք իսկ լեալք սմբականօք ի նժոյգ երիվարաց յերկիր սփռեալ կործանէին։ Ու ապա արին բարեփառ Սքանդար խան՝ տեսեալ զանհնարին տագնապ տարակուսանաց մարտին, ինքն միայնակ ելանէ յերիվար սրաթռիչ եւ ահապարանոց  մտանէ ի հանդէս յասպարիսի մարտին դռոյն տալով զբազում ի նոցանէ սրախողող արարեալ ի ծայր սուսերի իւրոյ մաշէ, եւ զայս՝ տեգաւ նիզակաւ վիրաւորեալ՝  դիւթաւալ յերկիր կործանէ. իսկ զայլ մնացեալ խումբս թշնամեաց ընդ կրունկս դարձուցեալ հատակտուր առնէ։ Իսկ Ազատ խան զայսպիսի արիաբար մրցմունս, տեսեալ զի նմանէ՝ ահաբեկ լեալ ի սաստիկ եւ յանհնարին կոտորմանէ զօրացն. նոյն ժամայն մտրակեալ աշտանակէ զօրավար երիվար իւր՝ ահիւ մեծաւ եւ մերձ ընդ փոյթ ի քաղաք անդր ուրեմն ժամանէ։ Իսկ դարձեալ Սքանդար խան ի զէն վառեալ արիաբար շահատակելով, եւ զհետ մտեալ զորոց յախերականս կոտորելով եւ սատակելով զնոսա մինչ անդր քան զՄայեար գեղջն հասուցանէ։ Բայց նա ամենեւին անկասկած եւ աներկիղ ունելով զոգի իւր՝ բնաւ զյաջողութիւն բաղդի, եւ զզօրութիւն բազկի իւրոյ ապաւինէ. ոչ երբէք ինչ ակնունելով զահ գայթակղութեան, եւ զկասկած իմիմք գլորման։ Զոմն ի գնդէ թշնամեաց մտեալ ի խոխոմս խորոփեաց ի տեղւոջ իմիք՝ ուստի անցանելոց էր հզօր սպարապետն ուրանօր իսկ դարանեալ ղողեալ թագչի։ Արդ՝ յանկարծակի ելեալ նա անտուստ արտաքս՝ հարկանէ զնա յետուստ կողմանն ճահ՝ գնդակաւ հրացանի, յորմէ իսկ զարկեալ ի գետնի, եւ փչէ զոգին։ Զորոյ մարմին փոյթ ընդ փոյթ առեալ յոմանց հաւատարմաց տանեն առ Քէրիմ խան. որոյ տեսեալ զայն՝ սուգ մեծ առնու ի վերայ նորաա, ապա հրամայէ դիազարդել զմարմին նորա եւ թաղել զնա ի Ղումշայ աւանոջ։ Եւ իբրեւ տեսանեն զօրք թշնամեացն զկորուստ այնպիսի հզօր առն, եւ զվատաբաղդ դիպուածս նոցա. այնուհետեւ իսկ սկսան հոգիաւորիլ եւ կրկին քաջանալ, եւ համագունդ լեալք ընդ միմեանս՝ որոց ընդդէմ ի հակառակութիւն եւ ի կռիւ պայքարէին։ Եւ զայն լուեալ Ազատ խանի յԱսպահան՝ նոյն ժամոյն կարգէ ի վերայ ամենայն զօրաց իւրոց սպարապետ զայր ոմն աֆշար յազգէ՝ որոյ անունն Ֆաթալի խան ճանաչիւր՝ որ էր այր խստասիրտ եւ անողորմ, եւ զմիտս իւր ի ծննդականութիւն չարի յառաջեալ։ Զնա առաքեալ մարտ ընդդէմ Քէրիմ խանի, եւ զօրաց նորա, զոորյ իսկ վաղվաղակի չուեալ խաղացեալ եւ գնացեալ ժամանէ առ նորա. յորմէ իսկ եւ իսկ ո՛չ սակաւ տկարութիւն առդիպի զօրաց Քէրիմ խանի, ուստի ոլորովիմբ իսկ ի պատմութիւն մատնեցան, եւ սկսան այնուհետեւ փախչիլ զարհուրեալք եւ քստմնեալք յերեսաց թշնամւոյն իբրեւ յերեսաց օձի։ Իսկ Քէրիմ խան յորժամ տեսանէ սպառսպուռ կործանումն բանակի իւրոյ, յայն սակս եւ նա քանի մի հաւատարիմ արամբք սկսանի փախչիլ մազապուր յերեսաց նոցա։ Այլ Ֆաթալի խան պնդեալ խստագոյն զհետ նորա տարեալ հանէ զնա մինչեւ ի գաւառն Գեանդըման. ուր մերձ ընդ մերձ եղեւ առ նա հասանել, եւ սպանանել զնա։ Իսկ նախասահմանութիւնն Աստուծոյ ո՛չ տայ թոյլ անկանիլ նորա ի ձեռս անողորմ բռնաւորին այնորիկ՝ որ ի վերջին ժամանակիս յայսմիկ՝ կամէր զնա ի գահ պարսից թագաւորութեան հաստատել. որով ի ձեռս նորա յոյժ պերճանալոց էր զկալուածս պարսից տէրութեան, եւ կրկնակի վերանորոգելոց։ Նմին իրի ստացեալ ի վերուստ զարութիւն՝ դառնայ յատս՝ եւ հարկանէ քաջապինդ ամրութեամբ զբազմամբոխ գումարտակս զօրու նոցա, եւ ինքն անցեալ դառնայ ի միջոյ նոցա, եւ նկրտեալ յառաջադէմ լեալ անկանի փախստեայ ի Շիրազ։