1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկայ
տեսութիւնս
ՊՐԱԿՔ
Դ
2
Երկրորդ
գլուխն
է
յառաջադրեցելոց
մեզ
ասել
զբաժանումն
Արիստոտելականաց
շարագրութեանց
հազարից
ելոց
թուով,
որպէս
Անդրոնիկոս
աւանդեաց՝
մետասաներորդ
յաջորդ
գոլով
յԱրիստոտելէ։
3
Արիստոտելականկք
շարագրութիւնքն՝
ոմանք
մասնականք
են
եւ
ոմանք
հանուրք
եւ
ոմանք
միջակք։
4
Բայց
մասնականք
ասին՝
ոչ
որպէս
առ
մի
ինչ
գրեալք,
քանզի
կարող
է
հանրական
իրողութիւն
առ
մի
ոք
գրել,
քանզի
այսպէս
եւ
որ
Յաղագս
աշխարհի
իրողութիւն
է,
հանրական
գոլով՝
առձաւնեալ
գոյ
Աղեքսանդրի
թագաւորի,
այլ
մասնական
ասեմ՝
որքան
յաղագս
մասնականի
եւ
միոյ
եւ
առ
մի
ոք,
որպէս
թուղթք
նորին։
5
Քանզի
թուղթք
նորին
առ
մի
ոք
գոն
գրեալք,
զորս
յութ
գիրս
ժողովեաց
ոմն
Արտեմոն
յետ
Արիստոտելի
եղեալ։
6
Իսկ
ընդհանո՛ւրք
ասին,
որք
զամենայն
տեսակաց
բուռն
հարկանեն,
որպէս
Բնական
լսաւղութիւնքն
յաղագս
ամենայն
բնականաց,
եւ
Յաղագս
երկնի,
եւ
Յաղագս
լինելութեան
եւ
ապականութեան,
եւ
Յաղագս
բարձրականացն
որք
վասն
ամենեցուն,
որք
ի
վերնաւդեայ
տեղումն
բաղկանան։
7
Իսկ
ոմանք
ընդ
մէջ
մասնականացն
եւ
հանրականաց,
որչափ
ոչ
յաղագս
բոլորեցուն
եւ
ոչ
յաղագս
միոյ,
այլ
զյոլովից
բուռն
հարկանէ,
որպէս
պատմութիւն,
որ
երկակի
է՝
ոմն
քաղաքական՝
որպէս
Քաղաքականութիւնքն,
զորս
պատմագրեաց
վասն
ընդ
բազում
երկրաշարժելոյ
հանդերձ
Աղեքսանդրիւ
թագաւորաւ,
զորս
աւանդեաց
ըստ
տառիցդ
երկերիւր
եւ
յիսուն
գոլով
թուով,
իսկ
ոմն
բնական՝
որպէս
Յաղագս
տընկոց
եւ
կենդանեաց
պատմագրութիւնք։
8
Իսկ
ընդհանրականացն՝
ոմանք
են
ստորայիշատականք
եւ
ոմանք
շարադասականք։
9
Եւ
ստորայիշատականք
են,
յորս
գլուխս
միայն
գրէր
առանց
նախերգութեան
եւ
մակաբանութեան
եւ
վայելչական
աւանդութեան։
10
Իսկ
ստորայիշատականք,
վասն
որոյ
ոչ
է
պարտ
ի
ստորայիշատականացն
հաւանիլ
արիստոտելական
կարծեաց,
որպէս
ուղղեցելոց
ի
վերջոյ։
11
Արդ
այսոցիկ
ստորայիշատականացս՝
ոմանք
միայնատեսակք
եւ
ոմանք
պէսպէսք։
12
Եւ
միայնատեսակք
են,
որպէս
կարծեցան,
Յաղագս
մեկնութեան՝
եւ
ստորայիշատականք
վասն
անհաւաստութեան,
յառաջ
քան
զգրեալն
ի
նա
ստորայիշատակութեան
Ամոննի
իմաստասիրի
իրաւացուցանել,
եթէ
եւ
նախերգութիւն
ունի,
եւ
մակաբանութիւն,
եւ
զվայելուչ
աւանդութեան
խոստումն։
13
Իսկ
ի
պէտս
կարծեաց
են՝
գրեալքն
առ
Եւկէրոս
ոմն
եւթանասուն
գիրս
Յաղագս
պէսպէս
եւ
շփոթեալ
խնդրոց
առանց
նախերգութեանց
եւ
մակաբանութեանց։
14
Իսկ
շարադասականացն՝
ոմանք
ինքնադէմք,
որք
եւ
լսաւղականք
կոչին,
եւ
ոմանք
տրամաբանականք,
որք
եւ
արտաքինք
կոչեցան։
15
Եւ
որպէս
ինքնադէմք՝
ընդդիմակայք
գոն
տրամաբանականաց,
իսկ
որպէս
լսաւղականք՝
արտաքոյականաց։
16
Քանզի
զամենայն
մարդ
աւկտեցուցանել
կամելով
Արիստոտէլ՝
գրեաց
եւ
առ
պատկանաւորս
իմաստասիրութեան
յիւր
յերեսաց,
որք
եւ
լսաւղականք
կոչեցան,
որպէս
զի
պարտ
է
ամենայն
իրաւք
նոցա
ունկն
դնել.
ուստի
Բնական
[1]
ունկնդրութիւն
կոչեցաւ,
վասն
զի
բարեփորձ
գտաւ
յայնոսիկ
Արիստոտէլ
որք
ոչ
գոն
պատկանաւոր
իմաստասիրութեան՝
ի
տրամաբանականսն։
17
Արդ
յունկնդրականսն,
որպէս
առ
արս
հանդերձեալ
իմաստասիրել
խաւսելով՝
ապացուցից
պիտանանայ,
իսկ
ի
տրամաբանականսն,
որպէս
առ
արս
արտաքոյս
իմաստասիրութեան
խաւսելով՝
հաւանականից
պիտանանայ
բանից.
ստեղծանելով
զանմահութիւն
անձին
եւ
յունկնդրականսն
եւ
ի
տրամաբանականսն,
եւ
յունկնդրականսն
հարկեցուցանողաւք
բանիւք
ստեղծանելով,
իսկ
ի
տրամաբանականսն
հաւանեցուցանողաւք
եւ
յիրաւի.
քանզի
ասէ
Յաղագս
անձին
յունկնդրականումն,
եթէ
անձն
անապական
է.
քանզի
եթէ
ապականացու
էր՝
պարտ
էր
նմա
ապականիլի
ծերական
թառամութեան.
իսկ
նա
յայնժամ
աճէ,
յորժամ
մարմինն
զառանցէ.
իսկ
այն
որ
յորժամ
պարտ
էր
ապականիլ
աճէ՝
անապական
է,
ապա
ուրեմն
անապական
է
անձն։
18
Արդ
այսպէս
յունկնդրականսն։
19
Իսկ
ի
տրամաբանականսն
այսպէս
ասէ՝
եթէ
անմահ
է
հոգին,
վասն
զի
իւրովի
ամենայն
մարդ
գինեձաւնութիւնս
առնէ
գնացելոցն
եւ
երդնուն
նոքաւք։
20
Արդ
եթէ
ոչ
էր
անմահ
հոգին՝
ոչ
երդնուին
ի
նա.
քանզի
ոչ
ոք
յոչ
երդնու
եւ
ոչ
ձաւնէ
ինչ
նմա։
21
Իսկ
Աղեքսանդրոս
մեկնիչ
այլ
զանազանութիւն
առնէ
ունկնդրականացն
առ
տրամաբանականսն,
եթէ
յունկնդրականսն
զիւր
զկարծիս
ասէ
եւ
զճշմարիտն,
իսկ
ի
տրամաբանականսն
զայլու
եւ
զսուտն։
22
Այլ,
ո՜վ
Աղեքսանդրէ,
ասեմք
առ
նա,
եթէ
ոչ
այդ
է
իմաստասիրի.
քանզի
զսուտն
ընդունել
եւ
եղծանել
զճշմարիտն
ոչ
իրաւացի.
քանզի
ըստ
Հոմերոսի.
23
«Թշնամի
ինձ
այնպիսի
այր
սակայն
եւ
ի
դրունս
դժոխոց,
24
Որ
այլ
ինչ
թագուցանէ
ի
սրտին
եւ
այլ
ինչ
ասէ»։
25
Արդ
այսպիսի
զանազանութիւն
ասէ
Աղէքսանդրոս
ունկնդրականացն
եւ
տրամաբանականացն,
վասն
զի
ոչ
կամի
զբանական
հոգի
անմահ։
26
Իսկ
Արիստոտէլ
ի
տրամաբանականսն
եւս
առաւել
քարոզէ
զանմահութիւն
հոգւոյ։
27
Արդ
զի
մի՛
յանդիմանեսցի
ի
տրամաբանականացն
Արիստոտելի,
վասն
այսորիկ
ասաց
զայսպիսի
զանազանութիւն
ունկնդրականացն
եւ
տրամաբանականացն։
