ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ «ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆՑՆ» ԱՐԻՍՏՈՏԷԼԻ

1 Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ գործաւորութիւն

ՊՐԱԿՔ Ե

2 Բաժանումն ինքնադիմացն ըստ բաժանման իմաստասիրութեան լինի։ 3 Քանզի որպէս իմաստասիրութիւն յերիս բաժանի ի տեսականն, ի գործականն, ի բանականն՝ նոյնպէս եւ ինքնադէմքն. քանզի ինքնադիմացն ոմանք տեսականք, ոմանք գործականք, ոմանք բանականք։ 4 Եւ իւրաքանչիւր ոք ի սոցանէ յերիս բաժանի. քանզի տեսականն յերիս բաժանի՝ ի բնաբանականն, յուսումնականն, յաստուածաբանականն. իսկ գործականն՝ ի բարոյականն, ի տնաւրինականն, ի քաղաքականն. իսկ բանականն՝ յառաջ քան զհնարս, ի նոյն ինքն ի հնարս եւ յայնս՝ որք ընդ հնարիւքն մտանեն։ 5 Արդ բնականքն Արիստոտելի կամ յաղագս մարմնոց են կամ յաղագս անմարմնոց։ 6 Եւ եթէ յաղագս անմարմնոց [1] են, կամ յաղագս այնոցիկ՝ որ յոռեգոյնք են քան զմարմին, կամ յաղագս լաւագունիցն քան զմարմին։ 7 Եւ եթէ յաղագս լաւագունիցն քան զմարմին, որպէս Յաղագս հոգւոյ իրողութիւն (քանզի հոգի լաւագոյն քան զմարմին բնաւորեցաւ գոլ), իսկ եթէ յաղագս յոռեգունից քան զմարմին, որպէս Յաղագս գունից նորա խնդիրք. քանզի գոյնք յոռեգոյնք են քան զմարմինս, վասն զի ի նոսա ունին զգոլն։ 8 Իսկ եթէ յաղագս մարմնոց է բնաբանութիւն նորա՝ կամ յաղագս վերնագունիցն քան զլուսին, որպէս երկնայինք մարմինք եւ յաղագս նոցա խնդիրք, որպէս սակս յարդագողիդ եւ աստեղց, եւ արեգական, եւ լուսնի, եւ կամ յաղագս ներքնագունից քան զլուսին, եւ այսոցիկ կամ յաղագս ընդհանուր մարմնոց բնութեան, որպէս Յաղագս լինելութեան եւ ապականութեան խնդիրք, եւ կամ յաղագս մասնականաց։ 9 Եւ եթէ յաղագս մասնականաց՝ կամ անշնչից կամ ներշնչից։ 10 Եւ եթէ ներշնչից՝ կամ սգայնոց կամ անսգայնոց։ 11 Եւ եթէ յաղագս անզգայնոց ներշնչիցն, որպէս Յաղագս բուսոց եւ տնկոց նորա խնդիրք. իսկ եթէ յաղագս զգայնոցն՝ եւ այս դարձեալ կամ սակս ընդհանուրց, որպէս Յաղագս կենդանեաց նորա պատմութիւն, յորում ասէ զկիրս կենդանեաց, եւ յաղագս ծերութեան եւ յաղագս մանկութեան, եւ յաղագս աճման եւ նուազութեան, քանզի այսոքիկ հանուրք են եւ ամենայն կենդանեաց գոն, եւ կամ սակս առանձնականացն, որպէս Յաղագս նախագիտութեան որ յերազոց. քանզի այս առանձինն մարդում միայն գոյանայ։ 12 Իսկ դարձեալ եթէ յաղագս ներքնագունիցն քան զլուսին են խնդիրք բնաբանութեան՝ կամ յաղագս վերնագունիցն քան զերկիր եւ կամ որք յերկրումս, կամ սակս այնց որ ի ներքոյ երկրի։ 13 Եւ եթէ յաղագս վերնագունիցն քան զերկիր, որպէս Ամբարձականք նորա, յորում ասէ սակս ծխային եւ գոլորշայնոյ շոգոլեաց, սակս որոտմանց եւ փայլակմանց, ամպոց եւ սակս ցոլակաց եւ վարսաւորաց, եւ խանձողացն եւ այծոցն եւ այլ տեսակացն։ 14 Իսկ եթէ սակս այնոց որ յերկրում, որպէս Յաղագս ծովուց, որպէս սակս գետոց եւ աղբերց իրողութիւնք։ 15 Իսկ եթէ սակս որ ի ներքոյ երկրի, որպէս Յաղագս շարժմանց եւ պատառմանց խնդիրք։ 16 Եւ այսոքիկ յաղագս բնականացն Արիստոտելի։ 17 Իսկ ուսումնականք նորա՝ որպէս Յաղագս Երեւականացն նորա եւ Հնարականաց գրեալ գիրք։ 18 Իսկ աստուածաբանականք նորա՝ որպէս որք Յետ բնականացն յաղագս սկզբանց ինն գիրք։ 19 Արդ այս բաժանումն տեսականացն։

20 Իսկ գործականացն ոմանք են բարոյականք, յորում զբարեբարոյութիւն ուսուցանէ՝ որպէս Եւդեմայինք եւ Նիկոմաքայինք [2] մեծք եւ փոքունք. քանզի է ինչ որ առ հայրն գրեաց, որ կոչի մեծ Նիկոմաքայինք, եւ է ինչ որ առ որդին, որ կոչեն փոքր Նիկոմաքայինք։ 21 Իսկ տնաւրինականքն՝ որպէս Տնաւրինականք նորա գրեալ գիրք յետ տնաւրինական շարակարգութեան, յորում Վասն կենակցութեան առն եւ կնոջ, յորում ասէ ի չորից ունակութեանց զբարեկարգութիւն տան։ 22 Իսկ Քաղաքականն շարակարգութիւնք, յորում ուսուցանէ եթէ զիա՛րդ պարտ է քաղաքավարիլ։ 23 Եւ յերկրորդ բանում Քաղաքականին ընդդէմ ասէ Քաղաքավարութեանն Պղատոնի։ 24 Իսկ ի Քաղաքավարութիւնսն ոչ ասէ, եթէ զիա՛րդ պարտ է քաղաքավարիլ, այլ եթէ զիա՛րդ առաջինքն քաղաքավարեցան։

25 Իսկ բանականն նորա բաժանի յերիս՝ ի յառաջ քան զապացոյց՝ այսինքն զհնարս, ի նոյն ինքն յապացոյցն եւ ի ներքս մտեալսն յապացոյցն։ 26 Եւ են յառաջ քան զհնարս՝ այսինքն զապացոյցն՝ Ստորոգութիւնքն են Յաղագս մեկնութեան եւ Առաջինք վերլուծութեանցն։ 27 Իսկ ոմանք զնոյն ինքն զապացոյցն ուսուցանեն, որպէս այլ երկու եւս Վերլուծութիւնք։ 28 Իսկ մտեալք ի նոյն ինքն յապացոյցն, որպէս Տեղականքն եւ ճարտասանական արհեստքն, եւ Իմաստականք յանդիմանութիւնք, եւ Յաղագս քերթողականին, քանզի հինգ են տեսակք շարաբանութեան՝ այսինքն ապացուցի՝ ապացուցականն, տրամաբանականն, ճարտասանականն, իմաստականն, քերդողականն։ 29 Եւ յիրաւի հինգ են, վասն զի նախադասութիւնքն ուստի լինին հինգ են. քանզի կամ ամենեւիմբ ճշմարիտ են առաջարկութիւնքն եւ առնեն զապացուցականն, եւ կամ ամենեւիմբ սուտ են եւ առնեն զքերդողական զառասպելուտն, կամ է ինչ որ ճշմարիտ եւ է որ սուտ. եւ այս եռակի՝ կամ առաւել ունի զճշմարիտն եւ առնէ զառաջնոցն տրամաբանականն, եւ կամ առաւել ունի զսուտն քան զճշմարիտն եւ առնէ զիմաստական ապացոյցն, եւ կամ հանգէտս միմեանց զսուտն եւ զճշմարիտն եւ առնէ զճար տասանականն։ 30 Ուստի կամեցուք ճարտասանին միայն տեսանին վասն հանգիտանալ միմեանց ճշմարտին եւ ստին։ 31 Եւ պարտ է գիտել, եթէ, բանականն գործի է իմաստասիրութեան. քանզի զոր ինչ պէտս կատարէ հիւսան լարն հիւսան՝ որոշելով զղորդն եւ զգելն, եւ շինողին ըստակն՝ որոշելով զթեւրն եւ զուղղորդն՝ այսպէս եւ բանականն՝ գործի գոլով իմաստասիրութեան՝ որոշէ ի միմեանց զսուտն եւ զճշմարիտն, զչարն եւ զբարին, զի մի՛ սուտ ինչ կարծեսցուք եւ մի՛ չար ինչ գործեսցուք։