ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ «ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆՑՆ» ԱՐԻՍՏՈՏԷԼԻ

1 Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ

ՊՐԱԿՔ Զ

2 Եւ արդ վասն զի բազում գոլ զԱրիստոտէլական շարագրածութիւնս իմացաք ի ձեռն բաժանման եւ ոչ գիտեմք՝ եթէ ո՛ր առաջին եւ ո՛ր վերջին եւ ո՛ր միջին առ ի սկիզբն առնել՝ բե՛ր զերիսս զայսոսիկ ի կիր առցուք զի՛նչ սկիզբն Արիստոտելի շարագրութեանց եւ զի՛նչ կատարումն եւ զի՛նչ որ ընդ մէջ ճանապարհն։ 3 Բայց զայսոսիկ խնդրեմք ոչ միայն վասն բազմութեան նոցա, այլ եւ վասն տարաձայնութեան առաջնոցն. վասն զի ոմանք ասէին՝ եթէ պարտ է ի բնաբանականէն սկիզբն առնել, եւ ոմանք՝ ի բանականէն, եւ այլք՝ ի բարոյականէն, եւ ոմանք՝ յուսումնականէն։ 4 Քանզի Բոյիթոս Սիդոնացի ասէր, եթէ ի բնաբանականէն պարտ է սկիզբն առնել. իսկ Անդրոնիկոս Ռոդացի՝ մետասաներորդ յաջորդն Արիստոտէլի՝ ասէր ի բանականէն սկիզբն առնել, իսկ ի Պղատոնականացն՝ ոմանք ի բարոյականէն եւ ոմանք յուսումնականէն։ 5 Եւ իւրաքանչիւր ոք զիւր կարծիս ստեղծանէր։ 6 Քանզի որք ասէին ի բարոյականէն սկիզբն առնել՝ ասէին եթէ արժան է նախ եւ առաջին զարդարել զբարս եւ մաքրել զհոգի յամենայն չարաբարոյականացն բարուց, վասն զի մաքուր գոլով՝ մաքրագունապէս մերձեսցի յիմաստասիրութիւնն. քանզի «անմաքուր ի մաքուրն հպել ոչ իրաւ» ըստ Պղատոնի, որպէս եւ ի բժշկականութեան ասեն, եթէ «զանմաքուրս ի մարմնոցն որչափ դարմանեսցես՝ առաւել վնասեսցես՝ նիւթ տալով չարամաղձութեան», եւ որպէս ոչ կարողութիւն է բլշականաւքն աչաւք եւ այտուցելաւք ստուգաբանել յաղագս տեսանելեացն, նոյնպէս եւ որ չարաբարոյականաւք կարծեաւք հասեալ ունի զհոգին եւ ձեռնարկէ ուսուցանել մեծ սկզբմունս՝ սուտ կարծելութեան շնորհէ, եւ անվարժ ո՛չ այն որ ոչինչ գիտէ, այլ որ զմանկայինն յինքեան ոչ ունի ամփոփեալ ի չարէ. քանզի է մանկային ինչ ի մեզ եւ ծերոցելոց՝ անբան հոգի, զոր պարտ է վարժել. եւ վարժեալ առ ի Պղատոնէ ոչ այն որ բազում ինչ գիտէ եւ հոսէ յինքենէ վկայաբանութիւնս, այլ որ զմանկականն յինքեան ամփոփեալ ունի, որպէս ասացաք, ի չարէ։ 7 Վասն որոյ ասէ Պղատոն. «Իմաստասէր կոչեմ ես՝ որ զբարիոք վարս ստացեալ է, թէպէտ եւ ոչ գիր [եւ ոչ] ղուղել [1] գիտէ», զփութագոյնսն առ ի յԱթենացւոց. քանզի զգիրս վասն իմաստասիրութեան ուսանէին, իսկ ղուղել [2] վասն նաւամարտութեան։ 8 Արդ այսոքիկ այսպէս։

9 Իսկ որք ասէին, եթէ ի բնաբանութենէն արժան է առնել սկիզբն՝ ասէին եթէ բնականքն կակղագոյնքն են, որպէս սննդակիցս մեր եւ ի մանկութենէ շաւշափեալք առ ի մէնջ՝ մարմին եւ ջիլք եւ երակք, եւ վասն զի բժիշկք սկիզբն առնելով բժշկութեան՝ ի կակղագունից դեղոցն սկիզբն առնեն, եւ վասն զի առաւել թուի Արիստոտէլ բարեփորձ լինիլ ի բնականս իրողութիւնս։ 10 Արդ այսպէս եւ սոքա։ 11 Իսկ որք ասեն, եթէ պարտ է յուսումնականէն սկիզբն առնել՝ ասեն եթէ արժան է նախ զուսումնականն ընթեռնուլ վասն հաստատութեան ապացուցին, քանզի զայսոսիկ ստուգապէս ուսանիմք, իսկ զայլն ամենայն կարծեաւք հասանեմք եւ քննութեամբ քան թէ ուսանելով, եւ վասն զի յայսոսիկ ուսանիմք, եթէ զիա՛րդ ուսանել պարտ է, եւ եթէ գործականաւք հաւատարմութեամբ եւ ոչ յարժանահաւատարմութիւնս երեսաց յեցեալք, եւ վասն Պղատոնի մակագրեցելոյ ի համալսարանէն՝ «Աներկրաչափն մի՛ ներամտեսցէ»։

12 Իսկ որք ասենն, եթէ արժան է ի բանականէն [3] սկիզբն առնել՝ ասեն եթէ գործի է բանականն [4] իմաստասիրութեան, եւ արժան է նախ գիտել զգործին եւ այնպէս պիտանանալ նմա։ 13 Քանզի այսպէս առնեն եւ ի ձեռնարհեստականսն, վասն զի երթեալն ի հիւսնականն նախ եւ առաջին ուսանի զգործին՝ զդուրն, զշաղափն, եթէ յի՛նչ պէտս են, եւ ապա պիտանանայ նոցա ըստ իւրաքանչիւր գործոյ։ 14 Արդ այսպէս եւ այսոքիկ։ 15 Բայց բե՛ր մեք ասասցուք, ուստի պարտ է սկիզբն առնել։ 16 Արդ պարտ է մեզ սկիզբն առնել ի բարոյականէն, վասն զի ոչ այլ կարծրագոյն քան զսոսա ունիմք, որք ասեն եթէ պարտ է ի բարոյականէն սկիզբն առնել. քանզի ուսանիմք զբարս ոչ ի սովորութենէ՝ հարուածով որպէս ճարակայինք ի կենդանեաց, այլ պարտ է ի բանականէն սկիզբն առնել։ 17 Սակայն եւ ոչ այնպէս պարտ է անփոյթ առնել զբարոյականէն, այլ եւ զնոսա զարդարել ի ձեռն զգաւնութեանց ներագրեցելոցն եւ անգրիցն, որպիսիք են Իսոկրատայն, որպէս զի պատրաստ գտեալ բանին՝ զմաքրագոյնս վարուցն կառուսցի ի նոսա։ 18 Եւ գիտելի է՝ եթէ իմաստասիրութեան ի տեսականն եւ ի գործականն բաժանեցելոյ, եւ տեսականին յաղագս ճշմարտին որ ի բանս է լինելոյ եւ զսուտն որոշելոյ, իսկ գործականին յաղագս բարւոյն որ ի գործսն է եւ զչարն որոշելոյ, եւ ի ներքսեանց շարաբանութիւնն՝ այսինքն ապացոյցն՝ գործի գոլով իմաստասիրութեան ընտրութիւն եւ բացընտրութիւն, որպէս զի ի տեսականին ընտրեսցէ զճշմարիտն եւ բացընտրեսցէ զսուտն, նոյնպէս եւ ի գործականին ընտրեսցէ զբարին եւ բացընտրեսցէ զչարն. որպէս զի մի՛ սուտ ինչ կարծեսցուք եւ ստոյն հաւատասցուք եւ մի՛ չար ինչ գործեսցուք։ 19 Եւ եթէ էր լիեալ յաւուրս Պղատոնի բանականդ՝ ո՛չ արդեւք մակագրէր ի դրունս համալսարանին՝ «աներկրաչափն ոք մի՛ ներամտեսցէ», զորոյ զաւրութիւն եւ ինքն եցոյց երբեմն ասելով ի Սոփիստէս տրամաբանութեանն այսպէս. «Կրթեա՛ զքեզ ինքն կոչեցելովքն առ ի յոքունց թախանձութեամբ, տակաւին եւս նոր գոլով համբակ, ապա եթէ ո՛չ՝ փախիցէ ի քէն ճշմարիտն», թախանձութիւն կոչեաց զհեռակացութիւն [5] իրացն՝ այսինքն զբանականն։ 20 Քանզի Արիստոտէլ ի բանականումն փոխանակ իրաց դնէ զտառս գ՜ զայբն, զբեն, զգիմ, ասելով եթէ այբն բենին գոյանայ եւ բենն գիմին՝ ապա ուրեմն եւ գիմին գոյանայ այբն, եւ ի ձեռն սոցա ուսուցանէ զշարահիւսմունս շարաբանութեանցն, յարաժամ դոցա պիտանանալով՝ թախանձէ զընթերցաւղն. զայսոսիկ եւ մեք ասացաք՝ ուստի՛ պարտ է սկիզբն առնել։