1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկայ
պրակքս
ՊՐԱԿՔ
Է
2
Եւ
վասն
զի
եցոյց
մեզ
բանս,
եթէ
պարտ
է
ի
բանականէն
սկիզբն
առնել՝
նախազարդարեալ
զբարս,
որպէս
զի
մաքուրք
գոլով
մաքրապէս
մերձեսցուք
յիմաստասիրութիւն.
եւ
եւս
իմաստասիրութեան
բաժանեցելոյ
ի
տեսականն
եւ
ի
գործականն՝
բանականն
զաւրէն
մաղի
գոլով,
որպէս
յառաջագոյն
ասացաք,
ընտրէ
ի
տեսականէն
զճշմարիտն
եւ
ի
գործականէն
զբարին,
եւ
բացորոշէ
ի
տեսականէն
զսուտն
եւ
ի
գործականէն
զչարն,
զի
մի՛
սուտ
կարծիս
ընկալցուք
վասն
գոյիցն
եւ
մի՛
չար
ինչ
գործեսցուք,
ունելով
զբանականն
որոշիչ՝
այսինքն
զապացոյցն,
որ
է
արդարեւ
Հերմէական
մոլութիւն,
որով
զինեալքն
ոչ
մեղկին
եւ
պարտին
ի
յուշկապարկաց՝
այսինքն
յայլակարծեաց
հերձուածոցն
իմաստասիրութեան,
որպէս
Ոդիսեւս՝
ընկերաց
նորա
խոզացելոց
ի
դեղոցն
Կիրկեայ,
իսկ
որ
ապացուցիւ
ոչ
է
զինեալ՝
լինի
խոզ
Բիւոտացի։
3
Արդ
հաւաքեաց
բանս՝
եթէ
պարտ
է
ի
բանականէն
սկիզբն
առնել
եւ
յառաջագոյն
զարդարել
զբարսն։
4
Եւ
վասն
զի
սակաւիկ
ինչ
յառաջագոյն
վասն
սկզբանց
ճառեցաք,
իսկ
ուր
սկիզբն
է՝
անդ
եւ
կատարումն,
բե՛ր
յաղագս
կատարման՝
եթէ
զի՛նչ
կատարումն
է
Արիստոտելի
իմաստասիրութեան՝
խնդրեսցուք.
վասն
զի
գտանելով
զկատարումն՝
յաւժարագոյն
լինիմք
յընթեռնուլն,
զի
որք
ո՛չ
գիտեն
զկատարումն
կուրաց
գոն
քատակեալք՝
գնացելոց
եւ
ի
նոյն
բերիլոց։
5
Արդ
է
կատարումն
Արիստոտելի
իմաստասիրութեանն
դիտելն՝
եթէ
մի
է
սկիզբն
ամենայն
գոյից։
6
Քանզի
ընդունել
զասացեալսն
ի
քերթողէն
ի
վերայ
Աստուծոյ,
քան
թէ
ի
վերայ
թագաւորի՝
եթէ
ո՛չ
բարիոք
է
յոքնատէրութիւն՝
մի
է
տէր
եւ
թագաւոր։
7
Եւ
զի
մի
սկիզբն
է
բոլորից
գոյից՝
ցուցանէ
Արիստոտէլ,
Յետ
բնաբանութեան
աստուածաբանելով
այսպէս՝
եթէ
սկիզբն
կամ
մի
է
կամ
յոքունք,
եւ
եթէ
մի
է՝
ահա՛
ունիմք
զոր
ինչ
խնդրեմքն,
իսկ
եթէ
բազումք
են՝
կամ
կարգաւորեալք
եւ
կամ
անկարգք։
8
Եւ
եթէ
անկարգք
են՝
անկարգագոյնք
են
այնք
որք
ի
նոցանէն,
եւ
ոչ
եւս
եղիցի
այս
աշխարհ
զարդարեալ
կարգաւորութեամբ,
եւ
նոյն
ժամայն
քակտելի
եղիցի
առանց
բնութեան
եւ
ըստ
բնութեան
ոչ
ելոյ։
9
Իսկ
եթէ
կարգաւորեալք
գոն՝
կամ
յընքեանց
գոն
կարգաւորեալք
կամ
արտաքուստ
յայլմէ
ումեքէ
պատճառէ։
10
Եւ
եթէ
յընքեանց
գոն
կարգաւորեալք՝
ունին
հասարակ
ինչ
մի,
որ
կարգաւորեաց
զնոսա,
եւ
այն
է
սկիզբն։
11
Իսկ
եթէ
յարտաքուստ
յայլմէ
ումեքէ
պատճառէ՝
կամ
ի
միոջէ
եւ
կամ
ի
բազմաց։
12
Եւ
եթէ
ի
միոջէ՝
աստուստ
մի
է
եւ
սկիզբն։
13
Իսկ
եթէ
ի
բազմաց՝
կամ
ի
կարգաւորելոց
կամ
յանկարգից։
14
Եւ
ոչ
դադարեցից
զնոյնս
շրջապատել
մինչեւ
ցանբաւն։
15
Իսկ
անբաւին
ոչ
ելոյ՝
ահա
մի
է
բոլորեցուն
սկիզբն։
16
Եւ
այսպէս՝
սկիզբն
կամ
մի
է
կամ
յոքունք։
17
Եւ
եթէ
յոքունք՝
կամ
զնոյնս
յարածեն
ի
գոյս
եւ
կամ
այլք
զայլս։
18
Եւ
եթէ
զնոյնս
յարածեն՝
աւելորդ
է
միւսն,
իսկ
ոչինչ
ի
սկզբմանէ
եւ
կամ
յաստուածութեան
աւելորդ։
19
Իսկ
եթէ
այլ
եւ
այլք
յարածեն
ի
գոյսս՝
պակաս
եղանի
իւրաքանչիւր
ոք.
քանզի
պակաս
է
յարածեալն
ի
միոյն
ի
միւսմէն։
20
Այլ
ոչինչ
սկիզբն
եւ
աստուածութիւն
անկատար
եւ
թերի
եւ
ոչ
երբեք .
ապա
ուրեմն՝
մի
է
բոլորեցուն
սկիզբն։
21
Եւ
նա
է
արարիչ
երկնայինց
եւ
այնոցիկ,
որք
ընդ
լուսնով
են
ենթակցեալք։
22
Քանզի
եթէ
համայն
աստուած
եւ
համայն
աշխարհ
ըստ
Արիստոտելի,
այլ
պատճառաւ
յառաջ
է
աստուած
քան
զաշխարհ։
23
Եւ
ոչ
եթէ
ինքնեղ
է
աշխարհ՝
զաստուած
պատճառ
ունելով,
որպէս
եւ
արեգակն
յառաջագոյն
գոյ
իւր
լուսոյն
ըստ
պատճառի
միայն։
24
Ապա
եթէ
ոք
ասէ,
եթէ
բազում
սկզբմունք
են
ըստ
Արիստոտելի
(քանզի
որչափ
ինչ
են,
որ
շուրջն
շարժին՝
այնչափ
են
եւ
շարժաւղք
նոցա.
քանզի
ասէ
եւթն
շրջանակացն
եւթն
միտս
երակացեալս
շարժաւղս,
իսկ
զնոսա
գոլ
անշարժ),
այլ
եւ
այսպէս
մի
է
սկիզբն,
ընդ
որով
յարմարեալք
գոն
ամենայն
ստորադասեալք
միտք՝
նաեւ
մի
միտք
գոլով
անշարժ
եւ
անպատճառ՝
որ
շարժէ
զանմոլարն։
25
Ապա
եթէ
ասես,
«վասն
է՞ր
զմիտսն
ասէ
նախկին
եւ
նախագոյն
զսկիզբն
եւ
ոչ
զբարին՝
որպէս
Պղատոն»,
գիտասցես
զի
յետ
բնաբանականացն
աստուածաբանելով,
իսկոյն
Յետ
բնականաց
իրողութեանց
յիրաւի
զանպատճառ
միտսն
ասէ
սկիզբն՝
որպէս
բնաւորականագոյն.
այլ
գիտէ
եւ
ինքն
զբարին
զմին
զբոլորից
սկիզբն,
որպէս
յայտ
արար
ի
նախերգանումն
Բարոյականին՝
այսպէս
ասելով,
եթէ
«ամենայն
արհեստ
եւ
ամենայն
հնար
եւս
եւ
գործք
եւ
յաւժարութիւն
բարւոյ
ումեք
թուի
տենչալ»։
26
Եւ
բարիոք
երեւեցոյց
զբարին,
քանզի
ամենայն
ոք
նմա
տենչայ։
27
Եւ
գիտելի
է,
եթէ
միշտ
աստուածաբանելով
բնաբանէ,
քանզի
թէպէտ
յաղագս
այնոցիկ՝
որք
շարժին՝
բնաբանութիւն
լինի,
իսկ
յաղագս
անշարժիցն
աստուածաբանութիւն,
այլ
սակայն
անշարժքն՝
այսինքն
աստուածայինքն՝
պատճառք
լինին
շարժելութեան,
որպէս
դարձեալ
Պղատոն
միշտ
բնաբանելով
աստուածաբանէ,
եւ
ամենայն
ուրեք
շրջապատելով՝
զիմանալեացն
տեսանէ
կարծիս։
28
Հինգերորդ
գլուխ
էր,
յորում
խնդրէաք՝
եթէ
զի՛նչ
է
ընդ
մէջ
ճանապարհն։
29
Եւ
պարտ
է
գիտել,
թէ
հինգ
աշտիճանք
են
ամենայն
իմաստասիրութեան՝
բանականն,
բարոյականն,
բնաբանականն,
ուսումնականն,
աստուածաբանականն.
յորոց
ծայրք
են
երկու՝
բանականն
եւ
աստուածաբանականն,
իսկ
մէջք՝
այլքն։
30
Ի
սոցանէ
ոմանք
զսրսկարանաց
եւ
մաքրարանաց
քատակեցան,
իսկ
ոմանք
հուպ
ի
կատարեալսն
եւ
ոմանք
ի
կատարելոց
եւ
նոցին
խորհրդածութեանց։
31
Արդ
սրսկարանաց
եւ
մաքրարանաց
քատակեցաւ
բարոյականն՝
մաքրելով
զհոգին
ի
չար
բարուականաց
կարծեաց,
որպէս
զի
մաքուր
եւ
կարգաւոր
եղեալ՝
մաքրապէս
մերձեսցի
յիմաստասիրութիւն,
իսկ
հուպկատարելոցն
քատակեցաւ
բնաբանականն,
քանզի
թէպէտ
եւ
անշարժ
խնդրեմք
ի
բնաբանութեանն
եւ
շարժեցեալս
յաստուածաբանութեան,
այլ
սակայն
աստուածայինքն
պատճառք
գոն
շարժելութեան
բնականացն,
եւ
շարժելոցն
ի
հանգամայնս
գամք
շարժողաց
անշարժիցն.
իսկ
աներեւելին
յերեւելոյն
փութագոյն
ունի
զճանաչելն։
32
Իսկ
նոցին
կատարելոց
քատակեցաւ
ուսումնականն՝
որպէս
սանդուխք
ինչ
եւ
կամ
կամուրջ
յամենեւիմբ
նիւթականացն
առ
ամենեւիմբ
աննիւթականսն։
33
Այսոցիկ
ամենեցուն
բագին
եւ
տաճար
եղեւ
Արիստոտելի
իմաստասիրութիւնն։
34
Իսկ
բանականս
զաւրէն
ցանկոյ
շուրջ
եկեալ
պահպանէ
զամենայն
տեսութիւնս
որ
յիմաստասիրութեան
ի
ձեռն
ապացուցի։
