1 Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ պրակքս

ՊՐԱԿՔ Ժ

2 Տասներորդ եւ վերջին գլուխ առաջադրեցելոցն խնդրելի է քանի՞ս եւ որպիսի՞ս ոմանս գլուխս պարտ է յառաջագոյն առնուլ ամենայն Արիստոտէլական շարագրութեան։ 3 Արդ՝ վեց գլուխս պարտ է ամենայն Արիստոտելականի յառաջագոյն առնուլ՝ զդիտաւորութիւն յորժամ ի մակագրութենէ անտի քարոզի. վասն զի ամենայն ինչ առ ի դիտաւորութիւն հայի, որպէս եւ Պղատոն ասէ. «Ո՜վ մանուկ դու, մի է սկիզբն գեղեցկաբար խորհելոյ. գիտելն յաղագս ո՛յր է մտածութիւնն. ապա եթէ ոչ՝ հարկ է յամենայնէն վրիպել»։ 4 Բայց քարոզի դիտաւորութիւնն ի մակագրութենէ, որպէս Յաղագս անձին եւ Յաղագս երկնի եւ Յաղագս լինելութեան եւ ապականութեան։ 5 Բայց մանաւանդ խնդրելի է դիտաւորութիւն, յորժամ ոչ ի մակագրութենէ քարոզի, յորժամ յոյժ անհաւաստի է մակագրութիւն եւ տարալսելի՝ որպէս Ստորոգութիւնք, որպէս Յաղագս մեկնութեան։ 6 Իսկ պիտանացուն խնդրելի է վասն յաւժարագոյնս լինելոյ զընթերցաւղսն՝ հայցեալս որպէս կեր ինչ կարկառեալ զառ ի նմանէ շահն առ տրփականս զուարդակցութիւն։ 7 Բայց մանաւանդ խնդրելի է զպիտանացուն առ թուեցեալսն վարկպարազի գրեալս գիրս, որպէս Տեղիք՝ զնոյն ստեղծանելով եւ եղծանելով, կամ առ չար ինչ գրեալս, որպէս Սոփեստականք յանդիմանութիւնք՝ յեղանակս խաբէութեան ուսուցանելով։ 8 Յաղագս որոց է ասել, եթէ եւ Տեղիք առ բարիոք իրս գրեցան՝ սակս կրթութեան, որպէս զի նեղելով հոգի յիւրաքանչիւրսն ձեռնարկութեանց բացածնեսցի զճշմարտութեանն լոյս, զաւրէն հրահանաց քարանցն յարշփելոց ընդ միմեանս եւ հուր բացաթողլոց ընդ միմեանս եւ լոյս։ 9 Եւ ոչ Իմաստական յանդիմանութիւնքն առ չար ինչ գրեցան, թէպէտ եւ յեղանակս խաբէութեան ուսուցանեն. այլ ոչ որպէս զի խաբեսցուք, այլ զի մի՛ խաբեսցուք։ 10 Քանզի այսպէս եւ բժիշկք ուսուցանեն զմահացուսն ոչ վասն պիտոյից, այլ որպէս զի փախիցեն ի նմանէ։ 11 Իսկ զպատճառս մակագրութեանն խնդրելի է, եւ յորժամ զդիտաւորութիւն քարոզէ, բայց մանաւանդ խնդրելի է զմակագրութիւն, յորժամ անհաւաստի գոյ, յորժամ անուանաստեղծէ Արիստոտէլ՝ որպէս ի Ստորոգութիւնսն, որպէս Յաղագս մեկնութեան։ 12 Քանզի յորժամ ասէ Ստորոգութիւն, ո՛չ զատենական դատախազութիւն, որպէս սովորութիւնն է՝ նշանակէ, այլ զսեռականագոյնսն, որք սովորութիւն ունին միշտ ստորոգիլ եւ ոչ ստորակայիլ։ 13 Եւ դարձեալ Յաղագս տեղեաց, ո՛չ զեզր պարունակողին՝ ըստ որում պարունակող է պարունակիցեալն, որպէս ասեմք պարունակիցեալ զգինին ի ներքուստ մակերեւութենէն, այլ զորոշումն ի բազմաց որոշմանց պարունակական։ 14 Եւ դարձեալ Յաղագս մեկնութեան ասելով, ո՛չ ըստ բառին մեկնութիւն նշանակելով, այլ զմտածութիւնս հոգւոյն։

15 Ընդ որս խնդրելի է եւ յաղագս եղելոց խորթութեանց։ 16 Քանզի խորթանան գիրք ըստ հինգ յեղանակս. կամ յաղագս բարեմտութեան աշակերտաց, որք զիւրեանց շարագրածութիւնս իւրեանց վարդապետացն ձաւնեցին, որպէս պատճառաց բարեաց, որպէս Պիւթագորի եւ Սոկրատայ Պիւթագորականաց եւ Սոկրատականաց։

17 Եւ կամ վասն թագաւորականի պարգեւի. քանզի Իովբատայ Լիւբէացւոց թագաւորի հաւաքեցելոյ զայնս, որք Պիւթագորին գոյին, իսկ Պտղոմիոսի՝ զայնս, որք Արիստոտէլի՝ ոմանք վասն շահի վայրապար շարագրածութիւնս առնելով՝ խայտաղանէին եւ փտեցուցանէին, դնելով ի նորս ցորեանս, որպէս զի ընկալցին խոստովանաբար զառ ի ժամանակէն արժանահաւատութիւն։

18 Կամ վասն հոմանունութեան շարագրողաց եւ շարագրածութեանց եւ ստորայիշատակմանց. եւ շարագրաւղաց՝ ո՛չ եթէ միայն Արիստոտէլ Ստագիրացին այսպէս կոչէր, այլ եւ այլք Արիստոտէլք եղեն առ Ստագիրացեաւն, որպէս մանկնամարզն եւ մականուանեալն Առասպել, եւ յետ նորա՝ նոյն Ստագիրացին՝ վարդապետն Աղէքսանդրի։ 19 Արդ՝ սոցա ամենեցուն շարագրութիւնս արարելոց՝ կարծին այնք շարագրութիւնք Ստագիրացւոյն գոլ վասն անուանի երեսսն ունելոյ։

20 Այլ եւ վասն հոմանուանութեան շարագրածութեանց լինին պատրանք. քանզի եւ շարագրածութիւնս հոմանուանս թողին հոմանունք Արիստոտէլք. եւ կարծի ամենայն Ստագիրացւոյն գոլ վասն անուանին գոլոյ։

21 Այլ եւ վասն հոմանունութեան ստորայիշատակման լինին պատրանք. քանզի Աղէքսանդրի ո՛չ միայն Ստագիրացւոյն Արիստոտելի զգիրս ստորայիշատակեալ, այլ եւ զայլոց Արիստոտէլացն, եւ կարծին ամենայն ստորայիշատակմունք ի Ստագիրացւոյն գիրս արարեալ վասն նշանաւոր գոլոյ առնն։

22 Եւ կամ վասն յընտրութիւնս գոլ այլոց՝ կարծեցան նորին իսկ գոլ արարաւղին զընտրութիւնս, եւ ոչ նախատպից շարագրաւղացն։ 23 Եւ կամ վասն ամպարհաւաճութեան ստացաւղին տարավայելուչ գիրս. քանզի ոմանք անանուանիք գոլով շարագրաւղք, զնշանաւորաց շարագրաւղացն զգիրս առեալ, վասն կարծելոյ եւ տարավայելուչս ունիլ գիրս՝ մակագրէին զանուն նշանաւոր շարագրաւղին։ 24 Ընդ այսոսիկ է հարազատն։ 25 Իսկ զկարգն խնդրելի է ոչ առ անհամատեսակսն միայն, որ ասացաւ մեզ, յորժամ ասէաք՝ եթէ պարտ է զբանականն նախադասել եւ յետ այսորիկ զբարոյականն եւ այնպէս մի ըստ միոջէ, որպէս ասացաք, այլ առ համատեսակսն խնդրելի է զկարգ՝ բանական գրոցն՝ զո՛ր դաս ունի առ բանականսն, եւ առ բնաբանականսն [1] բնաբանականն։ 26 Իսկ զառ ի մասունս բաժանումնն խնդրելի է, որպէս վերահատման դաս ունելով։ 27 Քանզի որպէս վերահատումն խորագունից մասնկացն վերափեռեկութիւնս առնելով՝ իւրաքանչիւր մասնկան զպէտսն յարկացուցանէ [2], նոյնպէս եւ ի մասունս բաժանումն ուսուցանէ՝ զի՛նչ կամի առաջին հատած գրոցն։ 28 Իսկ եթէ որպիսի՛ մասն յո՛ր մասնիկ վերաբերի՝ ոչ խնդրեմք, որպէս վերագոյն ասացեալ է, յորժամ ասէաք, եթէ որպիսի՞ ինչ բաժանումն Արիստոտէլականի որ Ստորոգութիւնք ցուցանէ, եթէ բանք ինքեանք իւրեանց զաւրութեամբ կարացին գոլ այնպիսիք, որպիսիք եւ իրքն իսկ են։ 29 Քանզի նոյնպէս Արիստիդէս [3] զաւրութիւն վկայելով՝ զՅաղագս քառիցն մակագրեաց ի վերայ բանիցն այսպէս՝ Կիմոն, Միղտիադիս, Պերիկղիս [4], Թէմիստոկղիս։ 30 Այլ եւ Պղատոն մակագրէ այսպէս՝ Գորգիաս, Փէդոն, Փեդրոս։ 31 Իսկ որք մակագրեն Յաղագս ստորոգութեան կամ Սակս տասն սեռից էակին ցուցանեն, եթէ բանք ինքեանք վասն իւրեանց տկարութեան ոչ կարացին գոլ այնպիսիք, որպիսիք իրքն գոն։ 32 Բայց յաղթէ եւ այնմ մակագրութիւն՝ որ ասէ Յառաջ քան զտեղիսն։ 33 Քանզի թէպէտ եւ պարտ է զդասաւորութիւնն մակագրութիւն առնել, որպէս Յետ բնականացն, այլ անդ յիրաւի. քանզի եւ միայն հետեւի Բնականացն [5] եւ միայնոց։ 34 Իսկ առաջիկայ գիրքս ոչ միայն յառաջապետէ Տեղեաց, այլ եւ այլոց իրաց։ 35 Գիտէ զամենայն մակագրութիւնս Արիստոտէլ՝ մակագրելով Ստորոգութիւնս, Տեղիս եւ այն Յաղագս երկնի եւ Յաղագս աշխարհի։ 36 Արդ՝ այսպէս եւ պատճառ մակագրութեանն։

37 Յորս ասասցուք եւ զհարազատն. եթէ հարազատ է նախնոյն առընթերակայ գիրքս մի ի շփոթակցութենէ յարմարաբանութեանցն, ի դաժանութենէ մտածութեանցն եւ վասն յանուանէ յիշելոյ զյառաջիկայ գիրսս յայլ յիւր յիրողութիւնս, ասելով՝ եթէ «որպէս ասացեալ է ի Ստորոգութիւնսն», եւ յայնմանէ որ ի հոմանուն գիրս գրեցին ընկերք նորա եւ ի մակագրութեան գրեցին զ«յաղագս» նախադրութիւն [6], եւ վասն զի ընդ քննութիւնս մտիցելոյ յԱտտկեցոց պատմողացն. քանզի քառասուն գրոց գտելոց ի հնում գրանոցումն Վերլուծականացն եւ երկուց Ստորոգութեանցն։ 38 Եւ դարձեալ, եթէ ոչ էր հարազատ յարակայ գիրքս՝ անգլուխ լինիւր ամենայն բանական իրողութիւն։ 39 Վասն որոյ Սիւրիանոս փիլիսոփոս մակագրեաց ի վերայ Փեդոնի [7], զոր խորթացուցանէր ոմն ի Պանետիոս. «Եթէ ոչ [8] Պղատոն գրեաց զիս՝ ապա ուրեմն երկուք Պղատոնք եղեն. Սոկրատականաց զբաւսանացն զամենայն ծաղիկս բերեմ։ 40 Այլ զիս խորթ բացակատարեաց Պանէտիոս, որ զհոգի մականացու ասաց, նաեւ զիս խորթ բացակատարեաց»։ 41 Իսկ ես ասեմ, ձեր վարդապետս, մակագրեմ Ստորոգութիւնս. «Եթէ ոչ Արիստոտելի [9] եղեալ էի այսպիսի [10] նաւարկութիւն՝ արդարեւ անգլուխ իմաստասիրութիւն լինէր թանց իմ»։ 42 Արդ այսպէս եւ հարազատն։

43 Յորոց վերայ ասասցուք զառ ի մասունս բարժանումնն։ 44 Յերիս բարժանի առընթերակայ գիրքս՝ ի ստորոգութիւնս, այսինքն՝ ի նոյն իսկ ի հանդէսս, եւ առ ի պիտանացուսն ստորոգութեանցն՝ զառաջինն եւ զվերջին զհատածսն. քանզի ուսուցանէ զոր պիտանացու են ի ստորոգութիւնսն, սակայն ոչ զնոյնս։ 45 Քանզի յառաջնումն հատածումն զայն պիտանացուս ուսուցանէ, որոց եւ ոչ մի ինչ առ կոչմունս ունիմք ի սովորութենէ՝ յաղագս հոմանունութեանց, յաղագս ենթակայի, յաղագս ստորոգեցելոյ. իսկ ի վերջնումն զայնս ի պիտանեացն ուսուցանէ, զորս եւ ի սովորութենէ գիտեմք՝ յաղագս նախկնին, յաղագս համայնգամայնց, սակս ունելոյ, սակս շարժութեան։ 46 Բայց ոչ կամեցաւ զամենայն պիտանիսն ի միում մասին ասել, զի մի՛ մեծագոյնս քան զհանդէսն արասցէ զնախերգանն։ 47 Արդ՝ զի մի՛ եւ մեզ մեծագոյնս արասցուք զնախերգանացն՝ ի նոյն ինքն ի հանդէսն երթիցուք։