1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկա
ՊՐԱԿՔՍ
ԼԲ
2
«Եւ
մանաւանդ
զի
ուրոյն
գոյացութեան
որ
միեւնոյն».
3
Վեցերորդ
յատուկ
գոյացութեան
զմի
եւ
զնոյնն
թուով
ներհակացն
գոլ
ընդունակ
ըստ
մասին։
4
Եւ
բարւոք
առկայացաւ
ըստ
մասին,
վասն
զի
ոչ
համայն
եւ
սպիտականայ
եւ
թխանայ
Սոկրատէս,
եւ
ոչ
համայն
հիւանդանայ
եւ
ողջանայ։
5
Մի
եւ
նոյն
թուով
բարիոք
առկայացաւ,
վասն
զի
եւ
թիւ
ընդունի
զներհակսն,
այլ
ոչ
միով
թուով
տեսակաւ,
ուր
եւ
ոչ
միով
թուով
բաղկանան
դարն
եւ
կոճատն,
այլ
որպէս
ի
նիւթում,
որ
կարող
է
ի
դար
եւ
ի
կոճատ
բաժանիլ.
քանզի
կանգնեան
փայտն
եւ
ի
դար
բաժանի
եւ
ի
կոճատ։
6
Եւ
դարք
ձիք
կարող
գոն
կոճատ
լինիլ
միոյ
առադրիցելոյ
կամ
ի
բաց
բարձելոյ։
7
Այլ
եւ
գոյն
թէպէտ
եւ
ընդունի
զներհակսն,
որգոն
զսեաւն
կամ
զսպիտակն,
այլ
ոչ
որպէս
մի
թուով,
այլ
որպէս
մի
տեսակաւ։
8
Բայց
յատուկս
այս
միայն
գոյացութեան
է
վասն
այսպիսւոյ
բանի.
որ
ներհակաց
է
ընդունական՝
պատահմանց
է
ընդունակ,
քանզի
ամենայն
ներհակք
պատահք
են,
իսկ
որ
պատահմանց
ընդունակ
է՝
ենթակայէ
պատահմանց,
իսկ
պատահմանց
ենթակայն՝
գոյացութիւն
է.
ապա
ուրեմն՝
միայնում
գոյացութեան
է
յատուկս
այս։
9
Բայց
ոչ
ամենեցուն
է.
քանզի
երկրորդք
գոյացութիւնքն
անյեղլիք
գոլով՝
ոչ
ընդունին
զներհակսն,
այլ
եւ
ոչ
ամենայն
անհատիցն
է.
քանզի
եւ
երկնայինքն
անյեղլիք
գոլով՝
ոչ
ընդունին
զներհակսն։
10
Այլ
եւ
ամենայն
անհատք
զգալեացս
ոչ
ընդունին
զներհակսն,
որպէս
ոմանք
կարծեցին
վասն
կարապին,
թերեւս
ուրեք,
որ
ըստ
սպիտակութեանն
ոչ
փոփոխի։
11
Առ
որս
ասելի
է,
թէպէտ
եւ
զհակադրութիւնս
զայս
ոչ
ընդունի,
այլ
սակայն
զայլ
հակադարձութիւնսն
ընդունի՝
զջերմոյն
եւ
զցրտոյն,
զցամաքոյն
եւ
զխոնաւոյն։
12
Եւ
այսոքիկ
այսպէս։
13
Բայց
տարակուսէ
յընքեան
Արիստոտէլ,
եթէ
ոչ
միայնում
գոյացութեան
գոյ
այս.
քանզի
թուի
եւ
բան
եւ
կարծիք
ընդունել
զներհակսն,
յորոց
ոմն
քանակ
է,
այսինքն
բանն,
եւ
ոմն
որակ
կարծիքն.
բայց
երկոքին
բանք,
այլ
ոմն՝
առաջաբերական
եւ
ոմն՝
ներտրամադրական.
քանզի
բան,
որ
ասէ՝
եթէ
«Սոկրատէս
նըստի»՝
ճշմարտէ
տակաւին
ի
նստելն
Սոկրատայ,
իսկ
ստէ
յարուցելոյ
նորա։
14
Նմանաբար
եւ
զկարծիսն
իմասցիս։
15
Բայց
լուծանէ
զտարակուսութիւնս
զայս
Արիստոտէլ
ըստ
ներկացութեան
եւ
ըստ
հակայյարակացութեան։
16
Եւ
սկիզբն
առնէ
ի
հակայյարակացութենէ,
որպէս
գործակից
լինիլոյ
նմա
ի
ներկացութեան։
17
Եւ
ունի
այսպէս.
զի
եթէ
տամք՝
եթէ
բան
եւ
կարծիք
ընդունին
զներհակսն,
այլ
յեղանակ
ընդունելութեանն
զանազան
է.
քանզի
գոյացութիւն
ըստ
ընքեան
փոփոխմանն
ընդունի
զներհակսն,
իսկ
բան
եւ
կարծիք
ինքեանք
անշարժ
ամենեւին
գոլով,
իսկ
իրին
փոփոխեցելոյ՝
ասին
եւ
նոքա
փոփոխել
զաւրէն
այնորիկ՝
որ
յաջմէ
է
եւ
ապա
ի
ձախմէ
լինի
ընգերին
փոխակացելոյ։
18
Արդ՝
պէտք
են
տրամորոշման
բանիս.
քանզի
պէտս
ունի
առադրութեան
ըստ
իւր
ինքեանն
փոփոխման,
որպէս
զի
գոլ
բանին
այսպէս.
եթէ
միեւնոյն
գոլով
թուով՝
գոյացութիւն
ընդունական
է
ներհակացն
մասնաբար
ըստ
իւր
ինքեան
փոփոխմանն։
19
Բայց
է
եւ
այլազգ
լուծանել
զտարակուսութիւնս
զայս,
եթէ
ոչ
մնաց
իսկ
նոյն
բան.
քանզի
այլ
է
որ
ասացն
«Սոկրատէս
նըստի»,
եւ
այլ
է,
որ
ասացն՝
«ոչ
նըստի»՝
այն
ինչ
յարուցելոյ
նորա՝
բայ
ինչ
ասացեալն
ոչ
է.
քանզի
ոչ
մնայ
յիրին
փոփոխման,
որպէս
զի
ճշմարտեսցէ
կամ
ստեսցէ։
20
Նմանապէս
եւ
կարծիք
այլ
է՝
որ
առ
ըստ
ձեռնութեանն
է՝
որ
ասէ
«Սոկրատէս
նստի»,
եւ
այլ
է
որ
նախաձեռնի
որ
ասէ,
եթէ
«Սոկրատէս
ոչ
նստի»՝
յարուցելոյ
նորա։
21
Արդ
թէպէտ
եւ
տամք,
եթէ
նոյն
ինքն
կարծիքն
ընդունին
զճշմարիտն
եւ
զսուտն,
այլ
ոչ
եթէ
կարծիք
ըստ
ինքեան
ճշմարտէ
եւ
ստէ,
այլ
անձնն՝
ըստ
կարծեաց.
քանզի
ոչ
եթէ
կարծիք
ըստ
ընքեան
կարծէ,
այլ
անձն
ըստ
կարծեացն
կարծէ.
քանզի
որպէս
ոչ
ասեմք
զձեռն
նիւթել,
այլ
զմարդն
ձեռամբ՝
նոյնպէս
եւ
ոչ
կարծիք
կարծեն,
այլ
անձն
ըստ
կարծեաց
կարծէ։
22
Եւ
զայսոսիկ
հակյարակացութիւնն։
23
Իսկ
ներկացութիւն
խոտելով
զայն
զոր
հակյարկացութիւնն
ասաց,
եթէ
բան
եւ
կարծիք
ինքեանք
անշարժ
մնալով
եւ
իրին
փոփոխեցելոյ՝
ընդունակք
լինին
ներհակացն,
արդ
ասէ՝
եթէ
ոչ
ընդունին
զներհակսն.
քանզի
ոչինչն՝
որ
ինքն
ոչ
փոփոխի՝
կարող
գոյ
զներհակսն
ընդունել.
ապա
եթէ
ոչ՝
զի՞նչ
իցէ
որ
արգելու
զներհակսն
ի
միասին
գոլ,
որգոն՝
զսպիտակութիւն
եւ
զթխութիւն
ի
միում
ենթակայում։
24
Եւ
է
կատարելագոյն
ներկացութիւնն
քան
զհակյարկացութիւն,
վասն
զի
տրամորոշման
ոչ
ունի
պէտս։
25
Եւ
այսոքիկ
այսպէս։
26
Այլ
թերեւս
ասիցէ
ոք
զԱրիստոտէլ,
եթէ
«զի՞նչ
ասես,
ո՜վ
Արիստոտելէս,
բան
ո՞չ
ընդունի
զճշմարիտն
եւ
զսուտն»։
27
Եւ
թէ
ասիցէ
ուրէք
Արիստոտէլ,
եթէ
ոչ
բանն
միայն
էակ
ճշմարտէ
եւ
ստէ,
եւ
ոչ
իրն
միայն,
այլ
ընդ
միմեանս
հիւսումն
բանին
եւ
իրին.
քանզի
ձայնակցութիւն
երկուցունցն
առնէ
զճշմարիտն,
իսկ
անձայնակցութիւն՝
զսուտն.
քանզի
որպէս
ագանիլն
զկաւշիկն
ոչ
ոտինն
միայն,
այլ
ի
պատկանութիւն
ոտինն
առ
կաւշիկն՝
նոյնպէս
է
ի
վերայ
բանի
եւ
իրի։
28
Բայց
տարակուսին
չորս
տարակուսանս.
նախ՝
եթէ
«զիա՞րդ
ասես,
ո՜վ
Արիստոտելէս,
եթէ
գոյացութիւն
միայն
ընդունի
զներհակսն.
քանզի
ահա
եւ
գիծ
ունի
ուղղութիւն
եւ
գելութիւն»։
29
Առ
որս
ասեմք,
եթէ
ո՞ր
գիծ՝
ուսումնակա՞նն,
այսինքն՝
որ
մտածութեամբն
առեալ
լինի։
30
Եւ
եթէ
զայն
ասիցեն՝
այնպիսիսն
յայլ
եւ
յայլժամ
այլաբան
իմանի։
31
Իսկ
եթէ
զբնաւորական
գիծն
ասիցեն՝
նիւթն
ըստ
գծին
ընդունի
զներհակսն։
32
Երկրորդ
տարակուսութիւն,
եթէ
«ահա
եւ
նոյն
ինքն
գործ
չար
աննահանջ
գոլով՝
եւ
գովելի
է
եւ
պարսաւելի.
պարսաւելի
առ
առաքինին,
իսկ
գովելի
առ
անառակն»։
33
Լուծումն
սորին,
եթէ
նա
որպէս
ի
նոյնում
այժմ
զերկոսեան
ունելով՝
ընգալեալ
երեւի
ունել
զներհակսն,
իսկ
անընդունական
կայ.
եւ
եթէ
առ
այլ
եւ
առ
այլ
յարարկանիլ
գրելով
թուի
ընդունել
զներհակսն,
վասն
զի
զաւրութեամբ
եւ
ոչ
ներգործութեամբ։
34
Երրորդ
տարակուսութիւն
է,
թէ
«նո՞յն
շարժումն
ընդունի
զարագութիւն
եւ
զյամրութիւն»։
35
Եւ
ասեմք,
եթէ
ոչ
է
մի
թուով.
քանզի
այլ
է
արագն
եւ
այլ
է
յամրն։
36
Չորրորդ
տարակուսութիւն՝
«զիա՞րդ,
ասէ,
ժամանակ
ընդունի
զլոյս
եւ
զխաւար,
զտիւ
եւ
զգիշեր»։
37
Եւ
ասեմք,
եթէ
ոչ
ժամանակ,
այլ
աւդ
է՝
որ
զայսոսիկ
ընդունի։
38
Իսկ
աւդ
գոյացութիւն
է։
39
Այսոքիկ
եւ
յաղագս
գոյացութեան։
ՅԱՂԱԳՍ
ՔԱՆԱԿԻ
1
«Եւ
քանակին
է՝
ինչ
որ
տարորոշ
եւ
է
ինչ
որ
շարունակ».
2
Յետ
գոյացութեան
զքանակէ
բուռն
հարկանէ
Արիստոտէլ։
3
Եւ
պարտ
է
վեց
գլուխս
ոմանս
խնդրել
ի
վերայ
մերձակայ
ստորոգութեանս.
նախ
զկարգաւորութիւն
նորին
առ
գոյացութիւն,
երկրորդ՝
եթէ
սեռ
է
քանակն
շարունակին
եւ
տարորոշիցելոյն,
երրորդ՝
եթէ
այսոցիկ
միայն
է
սեռ,
թէ
եւ
միտի,
որպէս
ասէ
Պղատոն
եւ
Արքիւտաս
[1]
եւ
Պտղոմէոս
աստեղաբաշխ.
չորրորդ՝
եթէ
զի՛նչ
է
շարունակն
եւ
զի՛նչ
տարորոշեալն.
հինգերորդ՝
եթէ
ողջաբար
ունի
զբաժանումնն
տարորոշիցելոյն.
վեցերորդ՝
եթէ
ողջաբար
ունի
զբաժանումն
շարունակին։
4
Արդ՝
վեց
ելոց
առաջիկայ
տեսութեանս՝
զերկուսս
զայսոսիկ
միայն
խնդրելի
է,
զի՞նչ
է
կարգաւորութիւն,
այսինքն՝
ընդէ՞ր
յետ
գոյացութեան
զքանակէ
բուռն
եհար։
5
Եւ
ասեմք,
եթէ
ըստ
վեց
պատճառաց.
նախ՝
եթէ
երկոքումբք
իւր
յատկաւք
գոյացութիւն
հաղորդի
քանակումն՝
ոչինչ
ունելովն
ներհակս
եւ
ոչ
ընդունելովն
զյաւէտն
եւ
զնուազն,
որով
յորակէն
զանազանի.
քանզի
որակումն
ոչինչ
յայսցանէ
գոյ։
6
Արդ՝
եթէ
հաղորդի
քանակն
գոյացութեանն,
իսկ
որք
հաղորդինն
միմեանց՝
հուպ
գոն
ի
միմեանս՝
յիրաւի
յետ
գոյացութեան
զքանակէ
բուռն
հարկանէ։
7
Երկրորդ
պատճառ՝
եթէ
նիւթ
անտեսակ
գոլով
եւ
անորակ՝
նախ
քանականայ
եւ
ապա
որականայ։
8
Երրորդ՝
եթէ
նիւթ
յորակէն
հանդուրժեաց
փախչիլ,
իսկ
ի
քանակէն
ոչ.
քանզի
մի
է
թուով,
իսկ
մին
եւ
եզն
քանակին
է
ըստ
Արիստոտէլի։
9
Չորրորդ՝
զոր
պարտ
էր
երկրորդ
ասել
ի
պատճառսն,
եթէ
պարտ
էր
յետ
լինելոյ
զբանն՝
որ
յաղագս
շատին
եւ
սակաւուն
էր,
եւ
յաղագս
փոքու
եւ
մեծի,
որք
յարաքարշին
ի
բանէն՝
որ
յաղագս
գոյացութեան.
քանզի
յիշեաց
անդ
զշատն
եւ
զսակաւն,
զմեծն
եւ
զփոքրն,
իսկ
այժմ
փութալի
է՝
որ
յաղագս
նոցա
բանն
է։
10
Իսկ
եթէ
տարակուսիցեն
ասելով,
եթէ
«եւ
զորակութիւն
յիշեաց
ի
գոյացութեան
յառաջ
քան
զքանակն,
յորժամ
ասէրն՝
եթէ
երկրորդ
գոյացութիւնքն
այսպիսի
ինչ
եւ
որակութիւն
նշանակեն,
եւ
վասն
է՞ր
ոչ
զորակն
նախադասեաց
քանակին»։
11
Ասեմ
քեզ
եւ
ես,
եթէ
զորակութիւն
յիշեաց՝
ոչ
զայժմու
առաջիկացեալս՝
որ
առնէ
զմի
ստորոգութիւն
պատահման,
այլ
զգոյեղուտ
որակութիւն
յիշեաց.
քանզի
որ
առ
գոյացութեամբ
որակութիւն
է՝
զայն
բացորոշեն
երկրորդ
գոյացութիւնք։
12
Հինգերորդ
պատճառ
է,
թէեւ
պարտ
էր
զքանակէ
բուռն
հարկանել
յետ
գոյացութեան,
վասն
զի
եւ
գոյացութիւն
զառաջին
եւ
զերկրորդն
ընդունի,
իսկ
առաջինն
եւ
երկրորդն
քանակի
են։
13
Վեցերորդ
պատճառ
է,
թէեւ
նոյն
ինքն
կարգաւորութիւն
քանակի
է,
վասն
զի
եւ
թիւ՝
որ
առնէ
զկարգաւորութիւն՝
քանակի
է։
14
Ընդ
այսոսիկ
եւ
առաջին
գլուխն։
15
Երկրորդ
գլուխ՝
եթէ
սեռ
է
քանակն
շարունակին
եւ
տարորոշելոյն.
քանզի
կարծեսցի
ոչ
գոլ
սեռ,
վասն
զի
յայնոսիկ՝
որք
որպէս
զսեռ
ի
տեսակս
բաժանին՝
տեսակքն
ոչ
ունին
պէտս
միմեանց.
որգոն՝
բանականն
ոչ
ունի
պէտս
անբանականում
եւ
անբանն
ոչ
ունի
պէտս
բանականումն։
16
Եւ
դարձեալ
սոցա
ի
բաց
բարձեցելոյ
մնան.
քանզի
մարդոյ
ի
բաց
բարձեցելոյ՝
մնան
ձի
եւ
եզն
են
այլ
տեսակք։
17
Իսկ
շարունակ
քանակն
պէտս
ունի
տարորոշիցելոյն,
վասն
զի
ամենայն
մարմնոյ
երեք
են
տարակացութիւնք։
18
Արդ՝
մարմին
շարունակ
քանակին
է,
իսկ
երեքն
տարորոշիցելոյ
քանակին։
19
Եւ
ասեմք՝
եթէ
մարմին
երիս
պէտս
կալաւ
տարակացութեան,
եւ
ոչ
եթէ
երից
թուոց.
քանզի
պատահեաց
նոցա
վայրապար
երից
գոլ.
ապա
երեք՝
որպէս
երեք
բաղկացուցանեն
զմարմին՝
պարտ
էր
զորեւէ
երիս
առնուլ
եւ
բաղկացուցանել
զմարմին.
որգոն՝
զսպիտակն
եւ
զթուխն
եւ
զխարտեաշն։
20
Երկրորդն
էր
ընդդիմակացութիւն,
եթէ
ոչ
է
սեռ
քանակն
շարունակին
եւ
տարորոշիցելոյն.
քանզի
յայնոսիկ՝
որք
որպէս
զսեռ
ի
տեսակս
բաժանին՝
տեսակքն
ոչ
ունին
կարգաւորութիւն.
իսկ
Արիստոտէլ
միշտ
զտարորոշիցեալն
նախադասէ
շարունակումն։
21
Առ
որ
ասե՛մք,
եթէ
ոչ
ըստ
հասարակ
բնութեանն
ընկալան
զկարգաւորութիւն.
քանզի
նմանապէս
քանակ
է
երկաքանչիւր
ոք
ի
նոցանէ՝
որպէս
բանականն
եւ
անբանն
նմանապէս
կենդանիք.
բայց
նախադասեալ
է
բանականն
վասն
պատուականութեան,
այսպէս
եւ
տարորոշիցեալն
նախադասեալ
է
քան
զշարունակն,
զի
նախադասիցեալ
է
պատուականութեամբ
տարորոշեալն
քան
զշարունակն.
քանզի
տարորոշիցեալ
քանակն
միով
տեսակաւ
իւրով,
թուով,
ընդ
ամենայն
էակսն
գոյ
անցեալ.
քանզի
իւրաքանչիւր
ոք
յէակացն
կամ
եզ
է
եւ
կամ
բազում։
