Ռուսահայերի  հասարակական զարգացումը. Հատոր Ա

ԳԼՈՒԽ IV
ԱԶԳԱՅԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
(Նրա կազմակերպութեան հաւաքումը. հասարակական եւ կուլտուրական դերը)

 

Այս աշխատութեան առաջին մասից մենք իրազեկ ենք, թէ հաւաքական որպիսի վիճակ ունէր հայ եկեղեցին։ Նրա խարխուլ կազմակերպութիւնը հայերի միակ համայնապարփակ կապն էր։ Այդ կազմակերպութիւնը թոյլ էր, խոնարհ ու մուրացիկ, բայց այնուամենայնիւ իբրեւ կազմակերպութիւն, դարձեալ որոշ ոյժ էր ներկայացնում։ Եւ երբ սկսուեց ամրապնդուած Ռուսաստանի յառաջխաղացումը դէպի Հարաւ եւ Արեւելք, երբ Ռուսաստանը սկսեց աջակիցներ ու համակիրներ փնտրել սահմանամերձ երկրներում, — ապա հայ եկեղեցու խարխուլ կազմակերպութիւնը նկատուեց իբրեւ այն ոյժերից մէկը, որ կարող էր որոշ օգուտ ընձեռել ռուսական նուաճողական քաղաքականութեանը։ Հայ պատմութիւնից յայտնի է արդէն, թէ որպիսի յարաբերութիւններ ստեղծուեցին այդ հողի վրայ ռուսական կառավարութեան եւ հայ երկու կաթուղիկոսական աթոռների միջեւ (Էջմիածնի եւ Գանձասարի)։ Այդ յարաբերութիւնների ընթացքում հայերը՝ թէեւ աղերսողներ, բայց որոշ ազգային քաղաքական ծրագրի պաշտպաններ էին, իսկ Ռուսաստանը՝ հանդէս գալով խոստացողի եւ յուսադրողի դերում՝ ջանում էր կազմակերպել իր օգնութեանը դիմող քրիստոնեաների դիմադրական ոյժը եւ այն օգտագործել սպասւող պատերազմների միջոցին։ Ռուսաստանի այս քաղաքականութիւնը աւելի շատ յաջողութիւն էր գտնում Ղարաբաղի հայութեան շրջանում, քանի որ նա կարողացել էր պահպանել որոշ տեղական արտօնութիւններ եւ ազատութիւններ, ուրեմն եւ իբրեւ դիմադրական ոյժ, աւելի էր կարող ու գնահատելի։ Եւ այս հանգամանքի շնորհիւ հայ-ռուսական քաղաքական բանակցութիւնների մէջ հայ եկեղեցու կազմակերպութեան անունից խօսում էր տեղական Աղուանից կաթուղիկոսը, այն ինչ Էջմիածնի ընդհանրական Հայրապետը քաղաքագիտօրէն եւ զգուշութեամբ իրեն հեռու էր պահում այդ բանակցութիւններից։ Սակայն Էջմիածնի ընդհանրական կաթուղիկոսն էլ ընկաւ քաղաքական ջրապտոյտի մէջ, երբ Ռուսաստանը ամուր նստեց Վրաստանում եւ վճռական պայքարի բռնուեց Պարսկաստանի հետ։

  1799 թ. դեկտեմբերի 27-ին վախճանուեց Ամենայն Հայոց Կաթուղիկոս Ղուկասը (1780-1799)։ Նրան յաջորդ ընտրուեց Կ. Պօլսի պատրիարք Դանիէլը, սակայն այդ եկեղեցականին չըվիճակուեց անմիջապէս բարձրանալ հայրապետական գահը, որովհետեւ Ռուսաստանը իրեն շահագրգռուած հռչակեց կաթուղիկոսական հարցով եւ Կ. Պօլսի իր դեսպանի միջոցով յաջողեցրեց, որ Դանիէլը աքսորուի եւ կաթուղիկոս ընտրուի իր թեկնածու Յովսէփ եպ. Արղութեանը։ Այս փառասէր հոգեւորականին էլ չըվիճակուեց կաթուղիկոս լինել, քանի որ նա վախճանուեց դեռ եւս օծում չստացած 1801 թ. ։ Եւ նրա մահից յետոյ Էջմիածնի հայրապետական գահը դարձաւ նոր քաղաքական դիտաւորութիւնների զոհ Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի միջեւ։ Չորս տարի երկու բարձր հոգեւորականներ — Դաւիթ եւ Դանիէլ — պայքարում էին կաթուղիկոսական գահի համար։ Նրանց հետ պառակտուած էր հայ ազգայնօրէն ապրող հասարակութիւնը։ Թէ հայ մարդիկ եւ թէ նրանց պաշտպանած կաթուղիկոսները դարձել էին գործիք աւելի հմուտ եւ ուժեղ ձեռքերում, թէեւ հրապարակի պայքարը առերեւոյթս տարւում էր յօգուտ հայ եկեղեցու եւ ազգի։ Դաւիթ-Դանիէլեան կռիւները բացայայտ կերպով ցոյց տուին, որ միանգամայն խանգարուած է հայ եկեղեցու կազմակերպութիւնը, որ նա գիտակցութիւն եւ ոյժ չունի դիմադրելու ներքին ու արտաքին դաւիչների, որ նա անկարող պիտի լինի ինքնութիւն պահպանել ռուս-պարսկական զարգացող բաղխման մէջ եւ պիտի դառնայ մի կողմի հլու կամակատարը։ Եւ հայ եկեղեցու կազմակերպութիւնը ընդգրկեց վարմունքի վերջին գիծը, ընդգրկեց իբրեւ մի թոյլ ոյժ, որ հնարաւորութիւն չունի ազատուելու աւելի զօրեղ ոյժի թելադրանքներից. նա յարեց ռուսական քաղաքականութեան։ Այս կացութիւնը ստեղծուելուց յետոյ՝ հայ եկեղեցին իբրեւ կազմակերպութիւն այնքան պիտի լինէր ուժեղ ու բարգաւաճ, որքան դա նպատակայարմար էր Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականութեան տեսակէտից, բայց մի անգամ, որ ճանաչւում էր այդ կազմակերպութեան անհրաժեշտութիւնը՝   նրա համար հնարաւորութիւն էր ստեղծւում տոգորուելու եւ սեփական, ինքնամփոփ ու հարազատ շահերով։ Այստեղ խօսում էր իւրաքանչիւր հասարակական կազմակերպութեան զարգացման տրամաբանութիւնը. ապրել ոչ միայն ուրիշի, այլեւ իր համար։ Հայ եկեղեցին պիտի հաւաքէր իր ոյժերը. դա ժամանակի հրամայական պահանջն էր։ Ցիրուցան վիճակը նրան մահ էր սպառնում։ Եւ մենք տեսնում ենք, որ թէ արտաքին դրդումներով եւ թէ ներքին մղումներով նա տոգորւում է ինքնահաւաքման աշխատանքով։

Դանիէլ կաթուղիկոսը, որին, վերջապէս, յաջողուեց 1804 թ. բազմել հայրապետական գահի վրայ՝ 1808 թ. մայիսի 25-ին հիմք է դնում Էջմիածնի «Բարձրագոյն Խորհրդարան» կոչուած հաստատութեանը։ «Բարձրագոյն Խորհրդարանը» կազմուած էր Էջմիածնի բարձր հոգեւորականութեան ներկայացուցիչներից եւ խորհրդակցական մարմնի պաշտօն ունէր կաթուղիկոսի մօտ։ Սա մի միջոց էր հասարակական շահագրգռութեան եւ պատասխանատւութեան մթնոլորդ ստեղծելու Էջմիածնում եւ իբրեւ եկեղեցական դասի ինքնահաւաքման առաջին քայլ՝ զուրկ չէր նպատակայարմարութիւնից։ Սակայն «Բարձրագոյն Խորհրդարանը» ստեղծուեց մի չափազանց յեղյեղուկ ժամանակ, երբ երկիրը բռնուած էր պատերազմական անցուդարձերով, ուստի եւ նա շինարար հետեւանքներ չունեցաւ։

Ռուս-պարսկական մօտ երեք տասնեակ տարիներ շարունակւող բաղխումների շնորհիւ՝ հայ եկեղեցին ապրեց այն կեանքը, որ «արտաքուստ մարտք» էր, «ի ներքուստ՝ արհաւիրք»։ Այդ ժամանակաշրջանում եկեղեցու ձայնը, իբրեւ հաւաքական մարմնի, չէր լսւում։ Եկեղեցու անունից խօսում եւ գործում էին նրա աչքաբաց անհատ-անդամները, որոնք տարուած լինելով քաղաքական պայքարով եւ հնարաւորութիւն չունենալով ձեռնամուխ լինելու շինարար աշխատանքի՝ մտահոգում էին բաղխւող կողմերի աչքում փրկել եկեղեցու բարոյական վարկը, դարաւոր հեղինակութիւնը եւ իդէական ժառանգութիւնը։ Այդ յեղյեղուկ ժամանակաշրջանում հայ եկեղեցու ինքնահաւաքման գլխաւոր գործը եղաւ 1815 թ. վերացնել Աղուանից կաթուղիկոսութիւնը, որ նպատակայարմար մի քայլ էր եկեղեցական ոյժերի կենտրոնացման տեսակէտից։ Հայ եկեղեցու կազմակերպութեան իսկական հաւաքումը եւ բարեկարգումը սկսուեց Երեւանի առումից յետոյ, երբ Մայր Աթոռը մտաւ ռուսների անմիջական իշխանութեան տակ։

Ինչպէս եւ սպասելի էր՝ հայ եկեղեցու կազմակերպութեան բարեկարգման եւ իրաւական դրութեան որոշման հարցը յարուցուեց նախ եւ առաջ պետութեան կողմից։ Պետութիւնը ցանկանում էր որոշ իրաւական չափերի տակ դնել իր նոր հպատակների կրօնական վիճակը, տալ այդ հպատակներին հաստատութիւնների մի սանդուխք, որ կրօնական-հասարակական ասպարէզում պարզ լինի նրանց պարտականութիւնն ու իրաւունքը, որ, վերջապէս, ինքը պետութիւնը իրազեկ ու վերահսկող լինի այդ նոյն հպատակների կրօնական-հասարակական ապրումներին ու գործերին։ Բացի այդ՝ քաղաքական նպատակներից դրդուած՝ նա կամենում էր, որ իր սահմանների մէջ հովանաւորուած հայ եկեղեցական կազմակերպութիւնը որոշ ձգողական ոյժ ունենայ արտասահմանի հայութեան համար։

Կովկասի կուսակալ կոմս Իվ. Պասկեւիչին էր վիճակուած (1827-1831) առաջին անգամ լուրջ փորձեր անել մշակելու հայ եկեղեցու համար մի կանոնադրութիւն։ Այդ նպատակով նա 1829 թ. կազմեց մի գաղտնի յանձնաժողով, բաղկացած երեք դիմազուրկ հայ անդամներից եւ մի անդամ-գործավար լեհից, որոնք եւ պէտք է մշակէին յիշեալ կանոնադրութիւնը։ Յանձնաժողովի երեք հայ անդամները միանգամայն անհամապատասխան էին իրենց պաշտօնին։ Նրանցից մէկը՝ իշխ. Վ. Բեհբուտեան՝ կատարելապէս անծանօթ էր հայ լեզուին ու պատմութեան։ Երրորդը՝ Սերոբէ վարդապետ — կաթոլիկութիւնից հայ եկեղեցու գիրկը վերադարձած մի փառամոլ եւ քծնող հոգեւորական էր։ Երրորդը՝ Շահան Ջրպետ՝ հայագէտի համբաւ ունէր, բայց առանձին գիտական պատրաստականութեան տէր անձ չէր եւ դաւանանքով էլ կաթոլիկ էր։ Այսպիսի անձեռնհաս մարդիկ պիտի մշակէին հայ եկեղեցու կանոնադրութիւնը։ Հայ հոգեւորականներից ոչ ոք չէր հրաւիրուած մասնակցելու յանձնաժողովի աշխատանքներին. նրանցից ամենաաչքաբացը՝ Ներսէս Աշտարակեցին՝ պատւով աքսորուած էր Բեսսարաբիա, իսկ միւսների կամքը չէին հարցնում։ Պասկեւիչի կազմած հայ եկեղեցու կանոնադրութիւնը մայրաքաղաքում բարձր իշխանութիւնից հաւանութիւն չըգտաւ։ Կանոնադրութեան նախագիծը այնտեղ ենթարկուեց որոշ փոփոխութիւնների, ապա վերադարձուեց Կովկասի նոր կուսակալ բարօն Րոզէնին (1831-1837), որը՝ խորհրդակցելով Յովհաննէս Կարբեցի կաթուղիկոսի (1831-1842) հետ՝ վերջնականապէս խմբագրեց այդ օրէնսդրական նախագիծը։ Հայոց կաթուղիկոսի հետ մշակած նախագիծը 1836 թ. մարտի 11-ի հաստատուեց Նիկոլայ I կողմից։ Հայ եկեղեցին այսպիսով ստացաւ իր իրաւունքները որոշող օրէնքը, որ յայտնի է «Պօլօժենիէ» անունով եւ կազմում է ռուսական պետական օրէնքների XI հատորի I մասը։

Դեռ չըդարձած «Պօլօժենիէի» քննութեան պիտի շեշտենք, որ պատմական վայրկեանը եւ ռուսական քաղաքական ձգտումները այդ օրէնքին պիտի տային համեմատաբար հայանպաստ բովանդակութիւն։ Դա պարզւում է մտքերի այն փոխանակութիւնից, որ կատարուեց 1828-1829 թուականներին կոմս Պասկեւիչի եւ կոմս Բլուդովի (օտարազգի դաւանանքների գործերի կառավարիչ) միջեւ, երբ առաջինը հարց յարուցեց հայոց եկեղեցու բարեկարգման մասին։ «Այժմեան Եփրեմ պատրիարքը, գրում էր Պասկեւիչը Բլուդովին, թէ իր բնութեամբ եւ թէ իր անձնուիրութեամբ Ռուսիային ընդդիմադրութիւն չի ցոյց տալ այս մասին մտցնելիք բարելաւութիւններին եւ հարկ եղած կարգ ու կանոններին։ Բայց նրա խորին ծերութեան պատճառով՝ երեւի թէ շուտով նրա տեղը կը նշանակուի մի ուրիշը, որ շատ կարելի է մի յամառ եւ ըմբոստ անձնաւորութիւն լինի։ Այն ժամանակ տէրութեան համար դժուար կը լինի հաշտեցնել ընդհանուրի օգտի եւ հայոց հոգեւոր վարչութեան բարեկարգման մասին ունեցած իր դիտաւորութիւնները այնպիսի մի քահանայապետի մասնաւոր ձգտումների հետ, որովհետեւ այդպիսի քահանայապետը կը սկսի հոգ տանել միմիայն իր սեպհական օգուտների համար եւ կը ձգտի պաշտպանել իր իշխանութիւնը օտարի ամեն կերպ ազդեցութիւնից։ Նմանապէս չպէտք է մոռանալ, որ Էջմիածնի մէջ բնակուող ընդհանուր Հայոց պատրիարքը, ըստ հնագոյն սովորութիւնների, Հայոց հոգեւորականութեան պետն է եւ հոգեւոր հովիւը ամենայն հայերի, որոնք սփռուած են ընդհանուր աշխարհումս եւ որոնք նրան համարում են մի կերպ պետ կամ գլուխ ազգի նաեւ աշխարհական գործերում։ Եթէ այդ պաշտօնը ստանձնէ մի ընդունակ եւ ձեռնէրեց անձն, որ հակամէտ լինի խորամանկութեան եւ ըմբոստութեան, այն ժամանակ, երբ տէրութիւնը ձեռնամուխ լինի Հայոց հոգեւոր գործերի վարչութիւնը լաւացնելու, նա կարող է դիմել Թիւրքիայի եւ Պարսկաստանի հայերին եւ նրանց միջոցով դիմադրել այստեղի քաղաքական իշխանութեան բարի դիտաւորութիւններին» [1] ։ Կոմս Բլուդովը համաձայն լինելով Պասկեւիչի հետ, թէ հայ եկեղեցու կազմակերպութեան բարեկարգումը անհրաժեշտ է՝ աւելացնում էր, որ կաթուղիկոսական ընտրութիւններին պիտի ջանալ պահպանել այդ եկեղեցու «նախկին կանոններն ու սովորութիւնները», որ «բազմաթիւ երեւելի քաղաքական պատճառներով կարեւոր է, որ Հայոց պատրիարքը սիրելի եւ յարգելի լինի ոչ միայն ռուսահպատակների կողմից, այլ եւ միւս հայերից, որ կարողանար գոնէ մի քանի ժամանակից յետոյ համոզել Թիւրքիայի հայերին միանալ Էջմիածնի աթոռի հետ» [2] ։ Ահա այսպէս՝ ռուսական արտաքին քաղաքականութիւնը պահանջում էր, որ հայ եկեղեցին եւ նրա պետը ունենային սիրոյ ու յարգանքի զօրութիւն։ Նշանակում է, որ եկեղեցին պիտի ունենար հայ ազգի վստահութիւնը վայելող ինքնօրէն կազմակերպութիւն, իսկ նրա պետը պիտի օժտուած լինէր բաւականաչափ իշխանութեամբ։ Այդ կազմակերպութիւնը եւ նրա պետը չէին կարող արտաքին երկրներում սիրելի ու յարգելի լինել, եթէ նրանք այդպիսին չէին տուեալ երկրի ներսում։ Բնականաբար այդ հաստատութիւնները երկրի ներսում չէին կարող կաշկանդուել խնամակալող օրէնքի ցանցերով. նրանց պէտք է տրուէր ինքնագործունէութեան ու կուլտուրական-լուսաւորական աշխատանքի որոշ հնարաւորութիւն, որ հէնց այդ գործառնութիւններով կարելի լինէր դարբնել ցանկալի համարուած սէրն ու յարգանքը։ Այս վերաբերմունքը բղխում էր ոչ միայն Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականութեան պահանջներից, այլեւ ներքին բարեկարգման հոգսերից։

Ռուսաստանը, որքան էլ նա հզօր լինէր Պարսկաստանի եւ Թիւրքիայի հանդէպ, իր սահմանների մէջ, ներքուստ, մի յետամնաց երկիր էր։ Նա միացնելով իրեն մի նոր աշխարհ՝ (Անդրկովկասը) զուրկ էր պետական հնարաւորութիւնից պահանջուած չափերով կուլտուրական-շինարար գործ սկսել նորանուաճ երկրում։ Հասկանալի է, որ եթէ կար տեղական մի հաւատարիմ կազմակերպութիւն, որպիսին էր հայ եկեղեցին, հնարաւոր էր եւ նպատակայարմար, որ հասարակական որոշ գործառնութիւններ պետութիւնը զիջէր այդ կազմակերպութեանը՝ առանց խախտելու իր գերիշխողի, հրամայողի եւ հսկողի դիրքերը։ Յիշեալ պայմաններում տեղական արտօնութիւնները ամրացնում էին պետութեան եւ ծայրագաւառի կապերը եւ ոչ թուլացնում։ Ահա այս հանգամանքների ազդեցութեան տակ խմբագրուեց 1836 թ. մարտի11-ի «Պօլօժենիէ»ն։

«Պօլօժենիէ»-ն հայ եկեղեցու մարմնին տալիս էր հետեւեալ կազմակերպչական տեսքը. ստորին վարչական միաւորը կազմում էր ծուխը (գիւղական համայնք) իր քահանայով եւ երէցփոխով. երկրորդ հաստատութիւնը եկեղեցու նուիրապետութեան մէջ թեմական առաջնորդն էր իրեն ստորադասուած կոնսիստորիայով, իսկ եկեղեցու բարձր ներկայացուցիչը եւ պետն էր Ամենայն Հայոց Կաթուղիկոսը, որին կառավարչական գործերում օգնում էր Էջմիածնի Սինօդը։ Հայ եկեղեցու ստորին սպասաւորը (քահանան), հայ եկեղեցական ծուխի վարչական անձը (երէցփոխը) [3], ինչպէս եւ հայ եկեղեցու պետը (Ամենայն Հայոց Կաթուղիկոսը) պաշտօնի էին կոչւում ժողովրդական ընտրութեամբ։ Այդ կարգը չէր պահպանուած միմիայն թեմական առաջնորդների նկատմամբ, որոնք պաշտօնի էին անցնում կաթուղիկոսի ընտրութեամբ եւ առաջադրութեամբ, իսկ բարձրագոյն մարմնաւոր իշխանութեան հաստատութեամբ։ «Պօլօժենիէ»-ն հայ եկեղեցուն դնում է «Թագաւոր Կայսեր Ամենաողորմ հովանաւորութեան» տակ։ Այդ եկեղեցու դաւանանքը նա հռչակում է ազատ, պահանջելով յարգանք դէպի կայսրութեան մէջ ազատ դաւանուող միւս հաւատքները եւ հրաժարումն հաւատորսութիւնից։ Հայ հոգեւորականութեանը՝ զուտ հոգեւոր պարտաւորութիւնների մէջ՝ նա ստորադրում է հարազատ եկեղեցու իշխանութեանը։ Այդ հոգեւորականութեան նա շնորհում է ազատութիւն մարմնական պատժից, հարկերից եւ կոռ ու բեկարից։ «Հայ եկեղեցու գլխաւոր կառավարութիւնը եւ նրա հոգեւորականութեան գլխաւորագոյն հսկողութիւնը եւ այս դաւանութեան կանոնների եւ ծէսերի ճիշտ կատարման վերահսկողութիւնը պատկանում է Էջմիածնի պատրիարքին, իբրեւ հայ ազգի ծայրագոյն կաթուղիկոսին։ Նրան ամեն բանում գործակցում է Էջմիածնի հայոց Սինօդը» [4] ։

Սինօդը, որ նախագահ ունի կաթուղիկոսին, բաղկացած 4 եպիսկոպոսներից եւ նոյնքան վարդապետներից, որոնց կաթուղիկոսն է առաջադրում Թագաւոր Կայսրին ի հաստատութիւն այդ պաշտօնում։

«Էջմիածնի Սինօդի գործողութեանց շրջանին, ըստ կառավարչական մասին, վերաբերում են հետեւեալները (յօդ. 1141)։

ա. Այս Սինօդին ստորադրուած բոլոր ատեանների եւ պաշտօնական անձանց գործողութիւնների հսկողութիւնը։

բ. Սինօդին ստորադրուած բոլոր վանքերի, եկեղեցիների, սեմինարիաների (թեմական դպրոց) եւ աստուածահաճոյ հիմնարկութեանց բարեկարգութեան վերատեսչութիւնը։

Ծանօթութիւն. Պատրիարքի մահուան դէպքում, Սինօդը անյապաղ միջոցներ է ձեռք առնում պահպանելու թէ նրա մօտ գտնուած թղթերը, եկեղեցու եւ կառավարութեան գործերին վերաբերեալ, եւ թէ նրա ձեռքի տակ գտնուած եկեղեցու գոյքերը։

գ. Հայոց եկեղեցիների գործերի կառավարութեան կարգի վրայ հսկողութիւն։

դ. Վանքերի, եկեղեցիների եւ դպրոցների հիմնարկութեան գործերի նախնական քննութիւնը եւ Ներքին Գործոց նախարարի ձեռքով Բարձրագոյն թոյլտւութիւն խնդրելը։

ե. Թոյլտւութիւն հայադաւան հայերին վանականութեան մէջ մտնելու եւ հոգեւորական դառնալու։

զ. Թոյլտւութիւն ազատուելու վանականութիւնից եւ ընդհանրապէս հոգեւորականութիւնից։

է. Ամուսնանալու խնդրական գործերի վերջնական քննութիւնը (վերահասութիւն)։

ը. Թոյլտւութիւն թեմերում ազատակամ նուէրներով հանգանակութիւն անելու յօգուտ ուրիշ թեմի վանքերի, եկեղեցիների, դպրանոցների եւ աստուածահաճոյ հիմնարկութիւնների։

թ. Հսկողութիւն սրբազնագործ եւ եկեղեցու ստորին պաշտօնեաների որբերի եւ այրիների խնամելու վրայ։

ժ. Կարծիք յայտնել այն եկեղեցականների մասին, որոնց Պատրիարքը կամենում է եպիսկոպոս ձեռնադրել առանց թեմակալ առաջնորդ կարգելու նրանց։

ժա. Դատողութիւն յայտնել Պատրիարքին այն հոգեւորականների մասին, որոնց նա կամենում է ուղարկել մեռոն բաշխելու։

ժբ. Կարծիք յայտնել այն հարցերի մասին, որոնք առաջարկում է Պատրիարքը եզրակացութեան համար։

ժգ. Ունենալ ճիշտ ցուցակ Ռուսաց սահմաններում գտնուած հայոց բոլոր եկեղեցիների, վանքերի, դպրոցների եւ աստուածահաճոյ հաստատութիւնների, ամեն մի թեմին առանձին։

ժդ. Ունենալ նոյնպիսի ցուցակներ Ռուսաստանում գնուող հայոց աշխարհիկ եւ կուսակրօն հոգեւորականութեան թէ սրբազնագործ եւ թէ ստորին պաշտօնեաների եւ այլ անձանց, որոնք գտնւում են Սինօդի տեսչութեան տակ։

ժե. Ունենալ մատեան Ռուսաստանում գտնուող հայոց վանքերի եւ եկեղեցիների բոլոր գոյքերի։

ժզ. Թոյլտւութիւն մահմեդականներին եւ հեթանոսներին հայոց դաւանութեան մէջ մտնելու։

ժէ. Ներքին գործոց նախարարութեան ներկայացնել ամեն տարի յայտագրեր այն առարկանների մասին, որոնք յիշուած են այս 1141 յօդուած13-15 կէտերում, լիակատար տեղեկութիւններ Ռուսաստանում գտնուած հայոց թեմերի ծնուածների, մեռածների եւ պսակուածների մասին, նոյնպէս եւ տարեկան հաշիւ»։

Գծելով հայ եկեղեցու բարձր հաստատութեան համար իրաւունքների եւ պարտականութիւնների մի այսպիսի շրջան՝ «Պօլօժենիէ»ն ստորադրում է նրան թեմական իշխանութիւնները, որոնք իրենց հերթին իրագործում են եկեղեցական տեղական կառավարութիւնը։ Հրահանգելով, որ թեմական առաջնորդը իր անձնական բարի օրինակով եւ աւետարանական հաշտարար հոգով պիտի կառավարէ իրեն յանձնուած հօտը՝ «Պօլօժենիէ»ն սրան կցում է հետեւեալը. «Հայոց առաջնորդները նոյնպէս լուրջ ուշադրութիւն են դարձնում վանքերի եւ եկեղեցիների մօտ գտնուած դպրոցների վրայ ընդհանրապէս, եւ մասնաւորապէս թեմերը այցելութեան ելած ժամանակ։ Օգնելով իրանցից կախուած բոլոր միջոցներով այդ ուսումնարանների բարելաւութեան եւ տարածման՝ նրանք պիտի գլխաւորապէս հոգ տանին նրանց մէջ կանոնաւոր եւ յարմար դասաւանդութեան եղանակ մտցնել, եւ բարի վարք ու բարք պահպանել ուսուցիչների եւ աշակերտների մէջ» (յօդ. 1178)։ Այսպիսով «Պօլօժենիէ»ն ընդունում է հայ եկեղեցական-ծխական դպրոցների գոյութեան իրաւունքը եւ թեմական իշխանութեանը հրաւիրում հոգ տանել նրանց բարգաւաճման մասին։ Եւ այնտեղ, ուր ընդունւում է ստորին դպրոցի գոյութեան իրաւունքը՝ բնականաբար պիտի ընդունուէր եւ բարձր կրթարանների գոյութեան անհրաժեշտութիւնը։ Այսպէս էլ «Պօլօժենիէ»ն մօտենում է խնդրին։ նրա 1206-1209 յօդ. խմբագրուած են հետեւեալ իմաստով.

«Յօդ. 1206. Հայ պատանիների աստուածաբանական գիտութիւնների մէջ կրթուելու համար հաստատուած են Էջմիածնի վանքում հոգեւոր ճեմարան եւ ամեն մի Ռուսահայոց թեմում մի հոգեւոր դպրանոց (սեմինարիա)։

Յօդ. 1207. Էջմիածնի հայոց հոգեւոր ճեմարանը գտնւում է Ամենայն Հայոց Վեհափառ Պատրիարք-կաթուղիկոսի գլխաւոր իշխանութեան տակ, իսկ հոգեւոր դպրանոցները կախուած են իրանց թեմական իշխանութիւններից։

Յօդ. 1208. Հայոց հոգեւոր դպրանոցների ուսման ընթացքը եւ բոլոր ներքին կարգը որոշւում են առանձին կանոններով, որոնք կազմւում են այս դպրոցների հոգեւոր իշխանութիւններում ընդ հսկողութեամբ եւ նախագահութեամբ արքեպիսկոպոսների (առաջնորդների), քննւում են Էջմիածնի հայոց Սինօդում եւ հաստատւում բարձր կառավարութեամբ։

Յօդ. 1209. Նոյն թեմի բոլոր եկեղեցիներում եւ վանքերում, ուր գտնւում են դպրանոցները, սովորական կարգով փող է հանգանակւում յօգուտ դրանց եւ ժողովուած դրամները երեք ամիսը մի անգամ ուղարկւում են նոյն վիճակի կոնսիստորիային դպրանոցին հասցնելու համար։ Բացի դրանից վանքերը նախանձախնդիր լինելով հայոց եկեղեցուն, ամեն տարի իրանց արդիւնքներից նուիրում են առանձին գումարներ իրանց վիճակի դպրանոցի պահպանութեան համար»։

Տալով հայ եկեղեցուն կրթական-կուլտուրական գործունէութեան իրաւունք՝ «Պօլօժենիէ»-ն մատնացոյց է անում եւ այն նիւթական աղբիւրների վրայ, որոնք ապաւէն պիտի լինին այդ գործունէութեան։ Այդ նիւթական աղբիւրներն են՝ հայ հաւատացեալ ժողովրդի հնաւանդ յօժարակամ նուէրները եւ եկեղեցու կալուածներն ու գոյքերը։ «Պօլօժենիէ»-ի այդ իմաստով խօսող յօդուածները հետեւեալներն են.

«Յօդ 1116. Հայոց եկեղեցիները իրաւունք ունին ձեռք բերելու, տիրելու եւ վաճառելու անշարժ եւ շարժական կայքեր։

Յօդ. 1212. Հայ-Լուսաւորչական եկեղեցու կայքը կազմում են 1) վանական եւ եկեղեցական շէնքերը եւ նրանց մէջ գտնուած շարժական ինչքը. 2) բնակուած եւ անբնակ հողերը. 3) դրամագլուխները (փողերը). 4) յօգուտ վանքերի եւ եկեղեցիների արուած հանգանակութիւնները եւ նուէրները։

Յօդ. 1213. Ամեն մի շարժական եւ անշարժ կայք, որը նախանշանակուած է հայ-լուսաւորչական որեւէ վանքի եւ եկեղեցու կամ դրանց պատկանող աստուածահաճոյ հիմնարկութիւնների պահպանութեան համար, համարւում է ամբողջ հայ-լուսաւորչական եկեղեցու ընդհանուր սեպհակութիւն»։

Ահա այսպէս՝ «Պօլօժենիէ»-ն հայ եկեղեցական խարլխած կազմակերպութիւնից ստեղծում էր համեմատաբար ներդաշնակած եւ կենտրոնացրած ապարատ, կապում էր այդ ապարատը պետական հաստատութիւնների ընդհանուր շղթայի հետ, տալիս էր նրան կրթական-կուլտուրական գործունէութեան իրաւունք եւ օժտում այդ կազմակերպութիւնը ընդհանուր սեփականութեան ու միջոցների արտօնութեամբ։ Չի կարելի ասել, թէ այս հիմունքներով վերակազմուած կազմակերպութիւնը զարգացման ու բարգաւաճման լայն հնարաւորութիւններ ունէր։ Մասնաւորապէս պէտք է շեշտել, որ հայ եկեղեցու նիւթական պատուանդանը չափազանց երերուն էր։ Ճիշտ է, նա ստացաւ համազգային սեփականութիւններ ու միջոցներ ունենալու իրաւունք, որ ինքնին շատ գնահատելի արտօնութիւն էր, սակայն օրէնքը այդ նիւթական զօրութեան աղբիւրները պահեց հինը — յօժարակամ նուէրն ու եկեղեցական կալուածները, — այնպէս որ միայն բարձր պարտազգացութեան տէր մի ժողովուրդ կարող էր օգտուել այդ արտօնութիւնից եւ իր յօժարակամ զոհաբերութիւններով հաստատ պահել եկեղեցին ու նրա կրթական-կուլտուրական հիմնարկութիւնները։ Հայ եկեղեցին պետական բիւջէից օժանդակութիւն ստանալու իրաւունք չունեցաւ. նրա ջանքերին թողնուեց հոգալ իր կարիքները, որ, հարկա՛ւ, դժուարացնում էր ամեն մի կրթական-կուլտուրական աշխատանք։ Բայց եւ այս հանգամանքը ստիպեց եկեղեցական դասին ուշադիր լինել դէպի հօտի պահանջները, մակարդուել նրա հետ, իսկապէս սպասաւոր լինել նրան։ Այո՛, «Պօլօժենիէ»-ն, իբրեւ ինքնօրինութիւն, պակասաւոր էր։ Մանաւանդ վիրաւոր էր նա հայ եկեղեցու համար նիւթական եկամուտներ ստեղծելու տեսակէտից, սակայն այնուամենայնիւ նա հնարաւորութիւն էր տալիս եկեղեցուն հաւաքելու իր ցրիւ ոյժերը եւ դառնալու մի կենսունակ մարմին։ Պարսկական խարխլող տիրապետութիւնից յետոյ՝ ամենադժուարը այստեղ ոյժերի հաւաքումն էր։ Ի՞նչ արաւ այս բնագաւառում հայ եկեղեցին։

1837 թ. բացուեցին էջմիածնի Սինօդը եւ թեմական ատեանները։ Սխալ կը լինի կարծել, թէ եկեղեցու վարչական գործը նոր հաստատութիւնների հրապարակ գալուն հետ իսկոյն եւ եթ ընդունեց կանոնաւոր ընթացք։ Մռայլ անցեալը հայ հոգեւոր բարձր դասին պատուաստել էր այնպիսի մտայնութիւն եւ սովորութիւններ, որ շուտափոյթ վերածնունդ չէր կարող լինել։ Կամայականութեան ընտելացած, եկեղեցու միջոցները անհաշիւ վայելած ու վատնած եկեղեցականութիւնը դժուար պիտի տոգորուէր հասարակական անկաշառ սպասաւորութեան առաքինութեամբ։ Անձնական րեժիմից գրած օրէնքներով գործելու եղանակին անցնելն ու ընտելանալը հեշտ բան չէր։ Միւս կողմից «Պօլօժենիէ»-ն ստեղծում էր ատենական ներկայացուցիչների եւ ծառայողների կարիք, որ ցանկալի չափով եւ որակով դժուար էր լցուցանել, քանի որ ռուսագէտ, առհասարակ պատրաստուած հայ մարդկանց սով էր։ Այս պատճառով թեմական ատեաններում տեղ էին գտնում կասկածելի առաքինութիւնների տէր անձինք, որոնք շփոթութիւններ էին առաջացնում գործերում, կաշառակերութեան էին դիմում եւ այլն։ Եթէ նոր գինին չի կարելի ածել հին տկերի մէջ, ապա եւ նոր օրէնքը դժուար էր իրագործել հին մարդկանց միջոցով։ Եւ նման պայմաններում հայ եկեղեցու կազմակերպութեան հաւաքումը, նրա զանազան մասերի ներդաշնակումը ընթանում էր խիստ դանդաղ։ Մի հանգամանք էլ եկաւ խիստ հարուածելու «Պօլօժենիէ»-ի կիրառման։

Բանը նրանում է, որ «Պօլօժենիէ»-ն՝ ձգտելով պահպանել հայ եկեղեցու հնաւանդ սովորութիւնները՝ այնուամենայնիւ որոշ կէտերում հակառակ էր գնում այդ սովորութիւններին։ Օրինակ 1169 յօդուածով «թեմական առաջնորդները նշանակում է Թագաւոր Կայսրը հայ դաւանութեան հոգեւորական աստիճանաւորներից։ Նրանք նշանակւում են եւ արձակւում Բարձրագոյն հրամաններով»։ Այստեղ, հաւատացեալներին եւ նրանց հոգեւոր պետին — Կաթուղիկոսին — ընտրական կամ այլ իրաւունք չի վերապահուած, թէեւ, կանոն է դարձել, որ առաջնորդներին ի հաստատութիւն առաջարկում է Կաթուղիկոսը։ Ապա «Պօլօժենիէն» ընդունում է, որ կուսակրօն հոգեւորականութիւնը իրաւունք ունի ըստ ցանկութեան կտակել իր գոյքը՝ անտես անելով եկեղեցին, որին՝ հնաւանդ սովորութիւնով՝ անցնում է իր վախճանուած սպասաւորի կարողութիւնը։ Նա շօշափում էր նաեւ հոգեւոր կարգերին վերաբերեալ խնդիրներ, որոնք խորթ էին հայ եկեղեցու ոգուն։ «Պօլօժենիէ»-ի այս պակասաւոր կողմերը չէին կարող անգիտացուել հայ աչքաբաց հոգեւորականներից եւ բնականաբար հարց պիտի ծագէր վերացնելու հայ եկեղեցուն անհամապատասխան թելադրութիւնները։ Խնդրին օրինական ընթացք տուին հնդկահայերը, որոնք «Պօլօժենիէ»-ի թերութիւնների դէմ 1840 թ. բողոք ներկայացրին ռուս կառավարութեան։ Նիկօլայ I անսալով հնդկահայերի բողոքին 1842 թ. հրամայեց հարցնել կաթուղիկոսի կարծիքը։ Այս ժամանակ վախճանուեց Յովհաննէս Կարբեցի կաթուղիկոսը (1831-1842), իսկ նրա յաջորդ Ներսէս Աշտարակեցու (1843-1857) համար ստեղծուեց եկեղեցական կառավարութեան այնպիսի բարենպաստ պայման, որ նա առանձնապէս հաշուի չընստեց «Պօլօժենիէ»-ի պահանջների հետ եւ ձգտում չունեցաւ վերաքննել ու փոփոխել տալ օրէնքի անցանկալի կէտերը։ Մեր ակնարկած բարենպաստ պայմանը այն էր, որ Ներսէսի ժամանակ Կովկասի փոխարքան էր իշխ. Վորոնցովը, նրա անձնական բարեկամը, որ հմուտ վարչապետ լինելով՝ գիտէր խնայել կաթուղիկոսի անձնասիրութիւնը, օգտուել նրա ազդեցութիւնից եւ աչք գոցել Ներսէսի ինքնիշխանական թուլութիւնների վրայ։ Դրութիւնը փոխուեց, երբ Կովկասից հեռացաւ Վորոնցովը։ Ծերունի կաթուղիկոսին սկսեցին զգացնել տալ, որ «Պօլօժենիէ»-ն պիտի անխափան իրագործուի։ Մարմնաւոր իշխանութիւնը յանձին ներքին գործերի մինիստր Լանսկօյի եւ Էջմիածնի Սենօդի դատախազ Վասակեանի պահանջում էր վերացնել եկեղեցական գործերում տիրող անկանոնութիւնները եւ այլն։ Ներսէսը նոր միայն սկսեց զբաղուել «Պօլօժենիէի» վերաքննութեան խնդրով, պաշտպանել իր հայրապետական իրաւունքները եւ բացատրութիւններ տալ իր վարչական սիստեմի մասին։ Այս տեսակէտից խիստ հետաքրքրական է նրա գրութիւնը փոխարքայ գեներալ Մուրավիօվին (1854-1856), թուագրած 1856 թ. յունիսի 27-ից։

Լանսկօյը փոխարքայի ուշադրութիւնն էր դարձնում այն բանի վրայ, որ Ներսէսը չի գործադրում «Պօլօժենիէ»-ն Սինօդի անդամներ ու թեմական առաջնորդներ չի նշանակում, ինքնագլուխ է կառավարում եկեղեցին, իւրացնում է նրա միջոցները եւ այլն։

Ներսէսը իր յիշեալ թղթով պատասխանում էր, որ արժանաւոր հոգեւորականներ ու միջոցներ չունի, որ իր նախորդը քայքայման դուռն է հասցրել եկեղեցու գործերը, որ, վերջապէս, 1842 թ., Հնդկահայերի բողոքի հիման վրայ Բարձրագոյն հրաման է եղել վերաքննել 1836 թ. մարտի 11-ի «Պօլօժենիէ»-ն, հետեւաբար դադարեցրուած է օրէնքի գործողութիւնը եւ ինքը իրաւունք ունի կառավարել եկեղեցին սովորութիւնների համեմատ եւ այլն։ Իր պատասխանի մէջ Ներսէսը եկեղեցական գործերի հետեւեալ պատկերն էր տալիս. «Յամենայն դէպս ես ինչպէս էի կարող յանկարծ վերականգնել այն, ինչ իմ բացակայութեան ժամանակ 18 տարուայ ընթացքում քայքայւում էր. ես ի՞նչ նիւթական միջոցներ ունէի հոգեւոր դասի կրթութեան համար, երբ բոլոր եկամուտները կլանւում էին թեմական առաջնորդների կողմից, կլանւում են այժմ, որովհետեւ աջակցութեան փոխարէն ես ստացել եմ եւ ստանում եմ մինիստրութիւնից միայն կշտամբանքներ նրա համար, որ միջոցներ եմ ձեռք առել եւ շարունակում եմ պաշտպանել Էջմիածնի աթոռի եւ ընդհանրապէս եկեղեցիների, վանքերի եւ ծխականների կարողութիւնը։ Այս բանին հաստատութիւն՝ առանց հեռուն դիմելու, ես օրինակ կը բերեմ թեմական առաջնորդների մի քանի արարքները։

1. Այժմ Պետերբուրգ գտնւող Մատթէոս արքեպիսկոպոսը մինչեւ նրա Նախիջեւանի թեմակալ նշանակելը՝ 6 տարի առաջնորդ է եղել Շամախիի թեմում եւ այդ ժամանակամիջոցին ոչ միայն մի կոպէկ չի ուղարկել Էջմիածնի Սինօդին, այլ եւ հեռանալով պաշտօնից եւ ոչինչ չարած իր թեմում խիղճ է ունեցել պարտք ցոյց տալ 1500 ր. արծ. որ եւ վճարել է աթոռը։ Ահա՛ արժանի օգնութիւն պատրիարքին եւ ինչո՞ւ դա պիտի մնայ առանց ուշադրութեան՝ ես չեմ հասկանում։

2. Աստրախանի արքեպիսկոպոս Սերովբէն 17 տարի առաջնորդ է եղել այնտեղ եւ այդ ամբողջ ժամանակամիջոցին մի կոպէկ չի ուղարկել Էջմիածին, այն ինչ նրա վրայ հաշիւ կայ 120 հազար ր. արծ., որից 30 հազար գտնուել է բանկում, իսկ ո՞ւր են մնացել 90 հազարը — յայտնի չէ։ Այն էլ պիտի յիշել, որ 30 հազարը ջանում են ստանալ Սերովբէի կաթոլիկ ազգականները։ Բայց ինչո՞ւ այս պիտի մնայ առանց ուշադրութեան   — ես չեմ հասկանում։

3. Թիֆլիսի արքեպիսկոպոս Կարապետը կառավարել է թեմը 10 տարի եւ այդ ժամանակամիջոցին մի կոպէկ չի ուղարկել Էջմիածին եւ նրա վրայ հաշիւ կայ 250 հազար ր. արծ., որից գանձուած է միայն 3850 ր. ։ Այս բաւական չէ, նա թողել է կտակ, որով եկեղեցական անշարժ կալուածները կտակում է իր ազգականներին, այն ինչ կալուածագրերը շինուած են եկեղեցու անունով։ Բայց ինչու այս բոլորը վրիպում է Ներքին Գործերի մինիստրի ուշադրութիւնից — դրդապատճառները ինձ անծանօթ են մնում։

4. Ղարաբաղի միտրապօլիտ Բաղդասարը մօտ 35 տարի կառավարել է այդ թեմը եւ նոյնպէս ոչինչ չի ուղարկել Էջմիածին, բայց գոնէ Շուշիում կառուցել է առաջնորդական տուն, թէեւ դա խիստ քիչ է։

5. Վերջապէս Նախիջեւանի եւ Բեսսարաբիայի թեմական առաջնորդը, վերոյիշեալ Մատթէոս արքեպիսկոպոսը, ահա 9 տարի է կառավարում է այդ թեմը, ոչ մի կոպէկ չի ուղարկել Էջմիածին եւ իր տեղն էլ ոչ մի բան չի լինել։ Նրա վրայ հաշիւ կայ 35 հազար ր. արծ. ։ Բայց նա հեռանալով Պետերբուրգ առանց իմ գիտութեան եւ ինձանից իրաւունք խնդրելու՝ պահւում է այնտեղ հիւանդութիւնից առողջանալու պատրուակով, այն ինչ նման կարիքի համար ընդհակառակը Պետերբուրգից հեռանում են ուրիշ աւելի տաք վայրեր։ Եւ որքան էլ ես գրում եմ, որ նա ուղարկուի Էջմիածին, որի Սենօդի դատաստանին նա ենթակայ է, բայց, ինչպէս երեւում է, իմ ձայնը էլ առաջուայ հնչունը չունի, որովհետեւ իմ պահանջի կատարման փոխարէն՝ նա, ընդհակառակը, այնտեղ պահպանւում է, եւ նոյնիսկ յարգանքներով։ … Յամենայն դէպս այդ, կարծում եմ, իրաւունք չի տալիս մինիստրին անգիտանալ իմ իրաւունքները ընտրելու եւ ցոյց տալու հոգեւոր անձանց որեւէ պաշտօնի նշանակելու համար, որովհետեւ, խիզախում եմ մտածել, որ ես անձամբ իմ իրաւունքներով չեմ գտնւում նրա անմիջական իշխանութեան ներքոյ։ Եթէ իմ գործողութիւնները նրան չեն դուր գալիս, ապա նա կարող է ամենահպատակ զեկուցում անել, առանց խախտելու ինքնագլուխ իմ իրաւունքները, որ տրուած է միլիոնաւոր ժողովրդից եւ Կայսրների բարեհաճութեամբ, որի համար եւ վկայում է Բարձրագոյն հաստատած կանոնադրութեան 34-րդ կէտը [5] ։

Ներսէսը այս գրութեան մէջ եկեղեցական գործերի անկարգ վիճակը համարում է արդիւնք իր ստորագրեալ թեմական իշխանութեան անպարտաճանաչութեան։ Պատմական ճշմարտութիւնը պահանջում է սակայն ասել, որ Կաթուղիկոսը միակողմանի էր դատում եւ բացատրում իրերի դրութիւնը։ Նախ ճշմարտութիւն չէ, թէ Թիֆլիսի առաջնորդ Կարապետը եւ Ղարաբաղի միտրապօլիտ Բաղդասարը գլխաւորապէս վատնել են եկեղեցական միջոցները։ Յայտնի է, որ այդ հոգեւորականների ջանքերով հայ եկեղեցին խոշոր հողային կալուածների տէր դարձաւ։ Երկրորդ՝ եկեղեցական գործերի անկարգ վիճակը բղխում էր նաեւ Կաթուղիկոսի նպատակայարմար դատած կառավարական եղանակից։ Ուշք դարձնելով գլխաւորապէս իր պաշտօնի ներկայացուցչական գործառնութիւնների վրայ՝ Ներսէսը քիչ էր զբաղւում եկեղեցու բարեկարգութեան հարցերով։ Նա վստահութիւն չէր տածում դէպի թեմական հոգեւոր իշխանութիւնները։ Ամենուրեք նշանակելով աշխարհական ազդեցիկ գործակալներ, որոնցից էր, օրինակ, յայտնի Յարութիւն աղա Խալիբեանը, նա ինքն էր ստանում եկեղեցական գումարները եւ ինքը ծախսում անհաշիւ կերպով։ Այս պայմաններում հասկանալի է ինքնին, որ օրինաւորութիւն եւ պատասխանատւութիւն չէր կարող պատուաստուել հայ եկեղեցական դասի մէջ։ Եթէ Ներսէսը ասում էր, թէ իր նախորդը եկեղեցին հասցրել էր քայքայման դուռը, ապա նրա մասին կարելի է ասել, թէ ինքը եւս կամայ-ակամայ իր նախորդի շաւղովն ընթացաւ։ Անձնական րեժիմը հասարակական ասպարէզում այլ արդիւնք չէր կարող տալ։

Թէ որ աստիճան հասարակական պատասխանատւութեան զգացումը դեռ խորթ էր հայ եկեղեցական դասին՝ դրա համար մենք փաստ ունենք Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեանի Բեսսարաբիայի թեմի առաջնորդ կարգուելը՝ առանց հայ բարձր հոգեւոր իշխանութեան միջնորդութեան։ Այդ փաստը տեղի ունեցաւ1857 թ., երբ Ներսէսը վախճանուած էր, իսկ նրա յաջորդ Մատթէոսը (1858-1865) դեռ չէր ընտրուած։ Գաբրիէլ վարդապետի առաջնորդ դառնալը մարմնաւոր իշխանութեան ցանկութեամբ՝ իր ժամանակին յարուցել է բուռն վրդովմունք առաջաւոր հայերի մէջ։ Յիշենք այստեղ, որ «Հայոց Հայրապետի իրաւունքները ոտնատակ տուող եզուիտ վարդապետին» [6] չեն սիրել ոչ միայն Պետրոս Շանշեանցի պէս չափաւոր պահպանողականները, այլ եւ Միք. Նալբանդեանի պէս արմատականը։ Եւ մի միջավայրում, ուր սկսւում էին ձայներ ու դատողութիւններ լսուել եկեղեցական պաշտօնների կոչւող անձանց մասին, — այնտեղ մօտենում էր նոր մտայնութեան յաղթանակը, որը պաշտօնեային նկատում է ծառայ հանրութեան եւ պատասխանատու այդ նոյն հանրութեան առջեւ։ Գաբրիէլ վարդապետի դէմ տարիներով կատաղի պայքար մղելը հայ աշխարհիկ մտաւորականութեան կողմից, մի պայքար, որ պաշտպանում էր Էջմիածնի բարձր իրաւասութիւնը — պերճախօս փաստ էր այն բանի, որ հայ հասարակութեան մէջ բուռն հետաքրքրութիւն է ծագել դէպի ազգային եկեղեցին, որ եկեղեցու հետ աշխարհիկ հասարակութիւնը կապել է որոշ ակնկալութիւններ եւ ցանկանում է, որ հոգեւոր պաշտօնեան ընթանայ ազգի հետ, ճանաչէ նրա իրաւունքը, խոնարհ լինի այդ իրաւունքի առջեւ եւ իր փառասիրութեան համար օտար դաշնակիցներ չըփնտրէ հարազատ ծնողի դէմ։ Հասարակական այս շահագրգռութիւնն էր, որ պիտի ներդաշնակութիւն ստեղծէր հայ եկեղեցու կազմակերպութեան զանազան մասերի մէջ։ Ինչ անկարող էին անել Յովհաննէս Կարբեցու ապիկարութիւնը եւ Ներսէս Աշտարակեցու ինքնիշխանութիւնը, — այն պիտի անէր հայ հասարակութեան բուռն ձգտումը՝ եկեղեցու կազմակերպութեան հետ կապել լայն կրթական-կուլտուրական աշխատանք։ Այս պարագայում եկեղեցու սպասաւորը չէր կարող իշխանաւոր լինէր, հեղինակութիւն ու վարկ ունենալ անվստահութեամբ տոգորուած միջավայրում։ Հայ եկեղեցական դասի առջեւ բացւում էր մի շրջան, երբ նա հասարակական հողի վրայ մակարդւում էր ժողովրդի հետ եւ լուռ համաձայնութեամբ ընդունում իր կախումը այդ ժողովրդի բարոյական քուէից։ Այվազեան վարդապետները այլ եւս անկարող էին պաշտօն ստանալ եւ պաշտօնավարել ժողովրդական կարծիքի դէմ։ Այս փոփոխութիւնը, ինչպէս, ասացինք, կատարուեց այն երեւոյթի շնորհիւ, որ եկեղեցին դարձաւ հասարակական խոշոր շահագրգռութեան առարկայ, երբ առաջ մղուեց նրա կուլտուրական դերը։ Եւ նման փոփոխութեան շնորհիւ այժմ բնականոն ընթացք պիտի ստանար թէ եկեղեցու կազմակերպութեան հաւաքումն, թէ նրա բարոյական հզօրացումն օտարների առջեւ եւ ազգի մէջ։

Ռուսաց կառավարութիւնը չէր կարող անգիտանալ այն խոշոր ծառայութիւնները, որ մատուցեց հայ եկեղեցական դասը նրա արեւելեան քաղաքականութեան մէջ, ռուս-պարսկական եւ ռուս-թիւրքական պատերազմների ընթացքում։ Որքան էլ ծրագիրներ մշակուէին հայերի ինքնուրոյնութեան դէմ՝ այնուամենայնիւ պատմութիւնը պիտի յիշեցնէր, որ այդ ազգի ծոցից են դուրս եկել Յովսէփ արք. Արղութեանը, Ներսէս Աշտարակեցին, Գրիգոր եպ. Մանուչարեանը, Կարնեցի Կարապետ եպ. եւ այլն։ Եւ երբ մի կազմակերպութիւն այնքան անձնուիրաբար կրողն էր դառնում ռուս քաղաքականութեան՝ մի՞թէ խելացի կը լինէր նսեմացնել նրա նշանակութիւնը, հարուածել նրա գոյութեանը։ Հարկա՞ւ, ո՛չ։ Ռուս կառավարութիւնը չէր կարող իր իսկ ձեռքով մահուան մատնել մի թոյլ բարեկամի ու օժանդակողի։ Ճիշտ է, նա երբէք չկարողացաւ այդ բարեկամի նկատմամբ ներդաշնակ վերաբերմունք ստեղծել պետութեան ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան մէջ, քանի որ ինչ ցանկալի էր հասարակական զօրութեան տեսակէտից դուրսը՝ նոյնը անցանկալի էր դիտւում երկրի ներսը, բայց այնուամենայնիւ յաճախ էր պատահում, որ արտաքին քաղաքականութեան շահերը գերակշռութիւն էին ստանում եւ տիրաբար պահանջում համբերատար լինել ու աջակցել հայ եկեղեցու նշանակութեան բարձրացման։ Արդէն գիտենք, որ կառավարութիւնը՝ ներքին քաղաքականութեան շահերից դրդուած՝ հայերի համար մի շատ փափուկ ժամանակաշրջանում Էջմիածնի հայրապետական գահին բազմեցրեց Յովհաննէս Կարբեցու պէս մի ապիկար եւ հլու կամակատար եկեղեցականի։ Կարբեցու կաթուղիկոսանալը եւ առհասարակ ռուս կառավարութեան միջամտումը հայ եկեղեցու ներքին խնդիրներին՝ առիթ եղաւ թիւրքահայերին խզել իրենց կապերը Էջմիածնի աթոռի հետ։ Թիւրքահայերի այդ վերաբերմունքը խոհականութիւն եւ զգաստութիւն ներշնչեց ռուս կառավարութեան, որը այնուհետեւ մինչեւ Կարբեցու մահը իր Կ. Պօլսի դեսպանի միջոցով անդադրում աշխատում էր համոզել նրանց վերականգնել իրենց կապերը Էջմիածնի հետ եւ ճանաչել ընդհանրական պատրիարքի իրաւունքները։ Բայց ռուսական արտաքին քաղաքականութիւնը չըյաջողեց իր յիշեալ աշխատանքի մէջ, չնայած որ այդ ժամանակ Ռուսաստանի ազդեցութիւնը ընդհանրապէս ուժեղ էր Թիւրքիայի վրայ։ Թիւրքահայերի համար գրաւչութիւն չէր կարող ունենալ այն Մայր Աթոռը, որը խղճուկ էր Ռուսաստանում, բայց պէտք էր ազդեցիկ լինէր Թիւրքիայում։ Այս հակասութիւնը այնքան ակնբախ էր, որ վստահութիւն չէր ներշնչում դէպի ռուսների հայասիրութիւնը։ Թիւրքահայերի վերաբերմունքը փոխուեց, երբ կաթուղիկոսացաւ Ներսէս Աշտարակեցին։ Վերջինս հնարաւորութիւն ստացաւ իր գրութիւններով անմիջական հաղորդակցութեան մէջ մտնելու թիւրքահայերի հետ եւ թեքելու նրանց միտքը դէպի Էջմիածնի գլխաւորութիւնը։ Ինչ չէր յաջողուել անցեալում ռուս դիւանագիտութեանը՝ այն յաջողուեց հայոց կաթուղիկոսին, երբ նա զգացնել տուեց թիւրքահայերին, թէ Էջմիածինը ունի լայն իշխանութեամբ օժտուած աթոռակալ եւ ուժեղ բազուկ։ Ներսէսի օրինակը մի ապացոյց էր, որ թիւրքահայերին կարելի էր գրաւել եւ սիրաշահել հայ եկեղեցու արժէքի եւ վարկի բարձրացումով նախ եւ առաջ բուն Ռուսաստանում։

Հայ եկեղեցու քաղաքական արժէքը նոր գնահատութիւնների նիւթ դարձաւ Ներսէսի յաջորդի ընտրութեան ժամանակ։ Փոխարքայ իշխ. Բարեատինսկին այն տեսակէտն էր պաշտպանում, որ կաթուղիկոսական ընտրութիւնները պէտք է ազատ լինեն ամեն-մի կառավարական ճնշումից։ Նա առաջարկում էր նոյնիսկ կողմնակից լինել, որ կաթուղիկոս ընտրուի մի թիւրքահայ հոգեւորական, որ ցուցահանուի ռուս կառավարութեան բարեհաճութիւնը դէպի հայ եկեղեցին եւ դրանով հնարաւոր լինի արտասահմանեան հայերին կապել ռուս քաղաքականութեան հետ [7] ։ Ինչպէս յայտնի է կատարուեց իշխ. Բարեատինսկու ցանկութիւնը եւ կաթուղիկոս ընտրուեց Կ. Պօլսի պատրիարք Մատթէոս արքեպ. Չուխաճեանը (1858 թ. )։ Նոր կաթուղիկոսը իր հայրապետութեան սկզբում հէնց մտահոգել սկսեց արտասահմանեան հայերի այն քաղաքական կողմնակցութեան մասին, որը զբաղեցնում էր իշխ. Բարեատինսկուն։ 1859 թ. յունիսի 28-ից թուագրած իր նամակով Մատթէոս կաթուղիկոսը գրում էր փոխարքային, որ Թիւրքիայում հայերը դաւանափոխ են լինում, կաթոլիկ ու բողոքական դառնում, որպէսզի վայելեն ֆրանսիական, անգլիական ու ամերիկական հիւպատոսների հովանաւորութիւնը թիւրքական բռնութիւնների երեսից, որ Ռուսաստանը հիւպատոսներ կամ քաղաքական գործակալներ նշանակելով Հայաստանի զանազան վայրերում (Վան, Մուշ, Դիարբէքիր) եւ ընդհանրապէս Թիւրքիայի հայաբնակ քաղաքներում (Բաղդադ, Բրուսսա, Իսմիդ եւ այլն) կարող կը լինի չէզոքացնել եւրոպական պետութիւնների ազդեցութիւնը եւ առաջ մղել իր նշանակութիւնը հայերի աչքում։ Իր այդ քաղաքականութեամբ, բացատրում է կաթուղիկոսը, Ռուսաստանը հայերին յետ կը կանգնեցնէ դաւանափոխութեան ախտից եւ կը նպաստէ ռուս-թիւրքական առեւտրի զարգացմանը [8] ։ Այսպիսով Մատթէոս կաթուղիկոսը ցանկանում էր տեսնել Ռուսաստանին հայերի պաշտպանի դերում եւ նրան կողմնակից մի տնտեսական քաղաքականութեան, որ այնքան էլ չէր պատշաճում այդ յետամնաց երկրին։ Կ. Պօլսի նախկին պատրիարքը կաթուղիկոսացաւ իբրեւ ռուսասէր, բայց Էջմիածնում նա շուտով զգաստացաւ։ Մատթէոս կաթուղիկոսը ականատես չեղաւ իր առաջարկած ծրագրի իրագործման։ Ռուսաստանը թիւրքահայերի նկատմամբ դեռ վարում էր խօսքի քաղաքականութիւն. նրա համար բարի տրամադրութիւն կարող էր ստեղծել եւ հայ եկեղեցին, ուստի եւ նա զգուշօրէն բանակցում էր, բայց գործ չէր ձեռնարկում։ Սա նուրբ քաղաքականութիւն էր, երբ մի կողմը տոգորւում էր ակնկալութիւններով եւ պատրաստւում պատեհ առիթով անձնատուր լինելու, իսկ միւս կողմը իրեն չէր կաշկանդում ամուր խոստումներով կամ հաստատ գործերով։

Մատթէոս կաթուղիկոսին յաջորդեց Գէորգ IV (1866-1884), որ իր կաթուղիկոսութեան առաջին տարիներում եռանդով ձգտում էր Էջմիածնի բարոյական վարկը բարձր պահել թիւրքահայութեան մէջ եւ այդ նպատակով համերաշխ էր ընթանում ռուսական արտաքին քաղաքականութեան հետ։ Իր նախորդի պէս նա էլ հրաւիրեց Ռուսաստանին հիւպատոսներ նշանակել Հայաստանում եւ Անատօլիայում։ Միւս կողմից նա բանակցում էր Թիւրքիայի ռուսական դեսպան Իգնատիեւի հետ (1871-1873 թ. թ. ) Էջմիածնի առանձին փոխանորդութիւն եւ Էջմիածնատուն ու սրան կից դպրոց հաստատելու Կ. Պօլսում։ Այդ գաղափարը Գէորգ IV-ին տուել էր Իգնատիեւը եւ կաթուղիկոսը շտապել էր Կ. Պօլիս ուղարկել իր ներկայացուցիչ Սարգիս եպ. Ջալալեանին, որ տեղն ու տեղը հանգամանօրէն որոշուի այդ ձեռնարկի իմաստը։ Իգնատիեւի ցանկութիւնն էր Էջմիածնի փոխանորդութեան եւ դպրոցի միջոցով աւելի խորացնել Ռուսաստանի ազդեցութիւնը թիւրքահայերի վրայ։ Սակայն Կ. Պօլսի հայ հասարակութեան բարձր շրջանները խելամուտ եղան այդ ծրագրին եւ կողմնակից լինելով Ֆրանսիայի ու Անգլիայի ազդեցութեանը Թիւրքիայի ներքին գործերում՝ հասկացրին կաթուղիկոսին հրաժարուել ռուսական առաջարկից։ Միւս կողմից Կովկասի տեղական վարչութիւնը իր գործելակերպով խախտում էր այն ներդաշնակութիւնը, որ ստեղծուելու վրայ էր Էջմիածնի եւ ռուսական արտաքին քաղաքականութեան մէջ։ Նորից հրապարակ էր գալիս հին հակասութիւնը, երբ Ռուսաստանի ներսում անհանդուրժելի էր հայ ուժեղ եկեղեցական կազմակերպութիւնը, իսկ Ռուսաստանից դուրս պաշտպանւում եւ փաստաբանւում էր նրա հեղինակութիւնը։ Գէորգ IV հակուեց խորը կշռադատելու Ռուսաստանի ներքին քաղաքականութիւնը եւ խելամուտ լինելով նրա ծրագիրներին, հրաժարուեց դրսի ազդեցութեան ու հեղինակութեան վարդագոյն սպասումներից։ Նա միեւնոյն ժամանակ չըկամեցաւ մասնակցել մի քաղաքականութեան, որի մէջ ինքը՝ իբրեւ թոյլ կողմը՝ աւելի տանուլ պիտի տար, քան թէ շահէր… [9] ։

Վերջացնենք մեր խօսքը հայ եկեղեցու քաղաքական արժէքի մասին։ Որքան էլ նա թոյլ ոյժ էր, բայց միշտ պահեց իր արժէքաւորութիւնը, որովհետեւ հայ ազգային մարմինը շարունակեց մնալ բաժան-բաժան ու կենտրոնատենչ։ Ռուսական արտաքին քաղաքականութիւնը նրա հանդէպ մեր ուսումնասիրութեանն ենթակայ ամբողջ ժամանակաշրջանում բարեացակամ դիրք բռնեց։ Տարտամ եղաւ այդ քաղաքականութիւնը, բայց ոչ զուրկ որոշ սիստեմից։ Նրա բովանդակութիւնն էր բարձր պահել Էջմիածնի հեղինակութիւնը արտասահմանեան հայերի առաջ եւ դրանով շահել նրանց համակրանքը դէպի Ռուսաստանը։ Այդ քաղաքականութիւնը ընդհանրապէս աջողութիւն գտաւ թէեւ նրա խօսքը չը համապատասխանեց ներքին քաղաքականութեան գործին, թէեւ հայ եկեղեցու կրթական-կուլտուրական գործունէութիւնը անկաշկանդ ծաւալումն ու խրախուսումն չըստացաւ։ Իսկ ինչ դրսեւորեց հայ եկեղեցին վերջին կարգի գործունէութեան ասպարիզում։

Պարսկական օրով հայ եկեղեցին հասարականօրէն կազմակերպուած կրթական-կուլտուրական աշխատանք չէր վարում։ Գիտենք միայն, որ նա Էջմիածնում ժառանգաւորաց կոչուած մի դպրոց էր պահում եւ միայն այդքանը։ Կրթութիւնը մատակարարելը մնում էր «հոգու պարտք» ամեն մի հայ եկեղեցականի, եթէ նա սէր էր տածում դէպի ուսումը կամ դասաւանդումով կամենում էր շտկել իր տնտեսականը։ Դրութիւնը փոխուեց, երբ Ռուսաստանը ամրացաւ Վրաստանում եւ սկսեց հետզհետէ գրաւել պարսկական խանութիւնները։ Աւելի սերտացան հայ-ռուսական յարաբերութիւնները, աւելի գունաւորուեց հայերի ձգտումը նուաճած տեսնել իրենց երկիրը ռուսների ձեռքով եւ այս պայմաններում աւելի շեշտուեց հայերի համար կարիքը ծանօթ լինել ռուս լեզուին եւ ռուս պետական կարգերին ու կեանքին։ Դպրոցը մի հիմնարկութիւն էր, որ գալիս էր բաւարարելու հասունացած կարիքը։ Պահանջւում էր ամուր փարել այդ հիմնարկութեանը եւ նրա առաջնորդութեամբ ընտելանալ այնպիսի ունակութիւնների, որ ոչ «հրաժարիմք» ասուի դարաւոր ազգային նկարագրին եւ ոչ անգիտացուի յառաջադիմութեան ու յարմարեցման նոր ուղին։ Սակայն կարո՞ղ էր հայ եկեղեցին XIX դարի սկզբում ձեռնամուխ լինել լայն կրթական գործունէութեան, ունէ՞ր նա դրա համար պահանջուած նիւթական ու բարոյական ոյժերը։ Ոչ։ Կար աղաղակող կարիքը, բայց չըկային միջոցներ, որ բաւարարէին այն։ Եկեղեցու սպասաւորները տգէտ ու նախապաշարուած էին, նրա նիւթական միջոցները սպառուած Մայր-Աթոռի շուրջը տեղի ունեցած պայքարների ու երկրի մէջ տիրող պատերազմների շնորհիւ։ Յիշենք միայն այն փաստը, որ Ղուկաս կաթուղիկոսը 100 հազար րուբլի տուաւ Աղա-Մահմեդ շահին, որ փրկէ Էջմիածինը կործանումից։ Հայ եկեղեցին այդ ժամանակ աւելի քան մուրացիկ էր ու կարօտ դրսի օգնութեան։ Միւս կողմից երկրի յեղյեղուկ վիճակը հնարաւորութիւն չէր ընձեռում մտահոգելու խաղաղ կուլտուրական աշխատանքի մասին։ Եւ ինչ որ ժամանակի պահանջն էր հայերի հոգեւոր կարիքների նկատմամբ՝ դրա մասին հնարաւոր էր խորհել ու գործել հայ աշխարհից դուրս, հայկական գաղութներում։ Այդ գաղութներում էլ հիմք դրուեց այն դպրոցական գործին, որ յետագայում դարձաւ եկեղեցու գլխաւորագոյն հոգսերից մէկը, նրան հասարակական ձեռնտւութիւն ու համակրանք բաշխող առարկան։

Առաջին հայ կանոնաւոր եւ հռչակաւոր դպրոցը եղաւ Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը, որը հիմնարկուեց 1815 թ. իբրեւ տարրական ուսումնարան եւ յետագայում ստացաւ միջնակարգ դպրոցի իրաւունքներ, իսկ աւելի ուշ նաեւ բարձրագոյն դպրոցի։ Լազարեան ճեմարանը կեանք առաւ Յովհաննէս եւ Յովակիմ Լազարեան եղբայրների բարեգործական զոհաբերութեամբ։ Դպրոցի կայքի արժէքը եւ դրամագլուխը 1838 թ. հաւասար էր 1, 455, 459 ր. ։ Իբրեւ արդիւնք մասնաւոր զոհաբերութեան՝ այդ դպրոցը ձեւականօրէն կապ չունէր հայ եկեղեցու կազմակերպութեան հետ, սակայն փաստօրէն այդ կապը գոյութիւն ունէր, մանաւանդ դպրոցի զարգացման առաջին շրջանում։ Նախ յիշենք, որ Լազարեան տոհմը շատ է շահագործել հայութեան եւ հայ եկեղեցու քաղաքական արժէքը, ուրեմն եւ այդ տոհմի հիմնած դպրոցը մի երախտագիտական պարտք էր հայ ազգին։ Միւս կողմից Լազարեանները այս կամ այն արտօնութիւնը խնդրելով ճեմարանի համար՝ իրենց միջնորդութիւնները ամրացնում ու զօրաւոր էին դարձնում նաեւ հայոց կաթուղիկոսի ու Ռուսաստանի հայ առաջնորդի խնդրանքներով։ Վերջապէս, Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը եւ հայ բարձր հոգեւորական անձինք համարւում են ճեմարանի խորհրդի պատուաւոր անդամներ, ասել է թէ հրապարակով հայցւում էր նրանց հովանաւորութիւնն ու բարեացակամութիւնը։ Այս բոլոր պատճառներով Լազարեան ճեմարանը իր գոյութեան սկզբի շրջանում կարելի է համարել հայ եկեղեցու կրթական հաստատութիւն։ Կայսեր ներկայացրած նրա 1836 թ. հաշուէտւութեան մէջ ասուած է. «Արեւելեան այս ճեմարանը իբրեւ կենտրոնական եւ գլխաւոր հիմնարկութիւն հայոց ազգի մի տնկարան է եւ հանդիսանում է սաղմ, որի շնորհիւ առեւտուրն ու քաղաքականութիւնը՝ ասիական ժողովուրդներին մերձեցնելով հանդերձ՝ տալիս են պտուղներ։ Հայ երիտասարդութիւնը դաստիարակուելով այս հիմնարկութեան մէջ՝ աւելի փութով կը միաբանի բնիկ ռուսների հետ։ Այս ճեմարանի մէջ ուսումն են ստանում Հայաստանի եւ նրա սահմանակից նորանուաճ նահանգներից ու հարաւային Ռուսաստանից ելած երիտասարդներ։ Բայց լաւագոյն ապացոյցը, թէ ինչպիսի վստահութիւն է վայելում այս հաստատութիւնը Մոսկուայում՝ այն է, որ շատ ռուս ազնուականներ եւ այլ ազգերի ծնողներ իրենց զաւակներին զետեղում են նրա մէջ։ Մինչեւ այժմ ճեմարանի սաներից մօտ 400 հոգի զինուորական եւ քաղաքացիական ծառայութեան մէջ են մտել։ Ոմանք նրանցից բացառապէս ընծայել են իրենց գիտնական ասպարէզի, բայց բոլորը շարունակում են իրենց ծառայութիւնը յատուկ օգտաւէտութեամբ կառավարութեան համար։

Ճեմարանի գոյութեան նպատակը երկու կարգի է։

ա. Արեւելեան լեզուների տեսական ու գործնական սովորումն եւ նրանց փորձուած թարգմանների պատրաստումն։

բ. Հայ ժողովրդի մնացած բոլոր կրթական հաստատութիւնների համար ուսուցիչների, ինչպէս եւ հայ քրիստոնեական հաւատի համար կրթուած սրբազանագործ սպասաւորների պատրաստումն [10] ։

Խոշոր եղաւ Լազարեան ճեմարանի ծառայութիւնը հայերին մի ժամանակաշրջանում, երբ խիստ կարիք կար նրանց համար հասարակական կապ հաստատել Ռուսաստանի հետ եւ ընտելանալ եւրոպական լուսաւորութեան, սակայն նա՝ ծառայելով երկու տէրերի՝ չկարողացաւ հաւասարակշռութիւն պահպանել եւ կամաց-կամաց կորցրեց իր ազգային հաստատութեան կերպարանքը, մանաւանդ, երբ Անդրկովկասում հայ եկեղեցին իր իսկ միջոցներով հիմք դրաւ նոր կրթական օջախների։ Այդպիսի օջախներից առաջինն էր Ներսիսեան դպրոցը։

Ներսիսեան դպրոցը բացուեց 1824 թ. Թիֆլիս քաղաքում, որը դարձեալ հայ-հայրենիքի սիրտը չէր կազմում եւ որը՝ ազատ լինելով պարսկական բռնութիւններից՝ միակ վայրն էր Անդրկովկասում, որ ընձեռում էր տանելի պայմաններ մի կրթական հաստատութեան զարգացման համար։ Դպրոցի հիմնադիր Ներսէս Աշտարակեցին չունէր Լազարեանների հարստութիւնը, բայց իբրեւ թեմակալ՝ հնարաւորութիւն ունէր կրթական նպատակների յատկացնել եկեղեցական հասոյթները։ Սակայն այդ աղբիւրը այնքան էլ առատաբուխ չէր, որ կարելի լինէր կառուցանել մի մեծ դպրոցական շէնք եւ հոգալ մնացած կրթական ծախքերը։ Աշտարակեցին դիմեց ժողովրդի օգնութեան։ 346 հոգի, ասում է պատմաբանը, դպրոցական շէնքի կառուցման համար 1819 թ. նուիրաբերեցին 5822 ր. [11] ։ Այդ գումարով չըփակուեց ժողովրդական զոհաբերութիւնը։ Դպրոցը դարձաւ մի հիմնարկութիւն, որի համար չըպակասեցին կտակներն ու այլ նուէրները։ Ժողովրդական համակրթութեամբ եւ օժանդակութեամբ նրա գոյութիւնը ապահովուած էր։

Ներսիսեան դպրոցի բացումը (1824 թ. դեկտ. 1) եղաւ մօտ 80 աշակերտով։ 1825 թ. սեպտեմբերին աշակերտութեան թիւը հասաւ 208-ի, իսկ 1826 թ. մայիսին կային 360 աշակերտ, որոնք զետեղուած էին հինգ դասատներում [12] ։ Դպրոցի ղեկավարութիւնը յանձնուած էր Յարութիւն վարդ. Ալամդարեանին, որ ժամանակի ականաւոր եկեղեցական մտաւորականներից մէկն էր։ Ալամդարեանի տեսչութիւնը շարունակուեց հինգուկէս տարի։ Նրա օրով Ներսիսեան դպրոցը աւարտեցին մօտ100 հոգի, «որոնցից ոմանք քահանայ եւ ուսուցիչներ դարձան, միւսները զինուորական եւ քաղաքական պաշտօնեայք, վաճառականք, եւ այլն։ Առհասարակ՝ Ալամդարեանի աշակերտներից շատերը ականաւոր անձինք դարձան» [13] ։

Ալամդարեանի ղեկավարած դպրոցը հոգեւոր-կրօնական բնոյթ ունէր, թէեւ նրա մէջ դասաւանդւում էին նաեւ լեզուներ ու աշխարհիկ առարկաներ։ Դասաւանդութիւնը կատարւում էր հարց ու պատասխանի եղանակով։ Ահա, օրինակ, ինչպէս էր կատարւում հայոց պատմութեան դասաւանդութիւնը։

Հարց. Հայկ կրկին դա՞րձաւ յԱրարատեան աշխարհը։

Պատասխան. Հրամերես, իւր որդովքն եւ թոռամբքն, որ 300 հոգիք էին, փախաւ էկաւ յիւր հայրենի երկիրն։

Հ. Բէլն ի՞նչ արաւ ինչ ժամանակ լսեց Հայկայ փախուստը։

Պ. Իւր որդւոց մէկի բերանով խապար ղրկեց Հայկին՝ թէ արի՛ ինձ հնազանդի՛ր, դարձի՛ր յիմ երկիրը, թէ չէ՛ քեզ է՛սպէս էնպէս կանեմ։

Հ. Ի՞նչ պատասխան տուաւ Հայկն։

Պ. Հայկ պատասխանեց թէ՝ ինչ որ ձեռացդ կուգայ՝ արա՛. ես քոյ ճորտն չե՛մ, չեմ հնազանդիր քեզ» [14] ։ Հարկա՛ւ, Ներսիսեան դպրոցի մատակարարած ուսումն ողորմելի բան էր, սակայն աւելի մեծ ուսումն չէր ծաւալում նրա հետ մրցող պետական ազնուականների կոչուած դպրոցը (յետագայում գիմնազիա)։ Կային նոյնիսկ վկայողներ, որ հայոց դպրոցը բարձր է պետականից։ Եւ հաւանօրէն դրանով պիտի բացատրել, որ Ներսիսեան դպրոցում Ալամդարեանի օրով ուսման էին տրւում նաեւ վրացիներ, յոյներ ու թուրքեր [15] ։ Որքան էլ թերութիւններ ունենար Աշտարակեցու հիմնած կրթական հաստատութիւնը, այնուամենայնիւ Անդրկովկասում իր տեսակի մէջ նա միակն էր հայերի համար։ Եւ կրթական այդ միակ բարեկարգ օջախը շուտով մատնուեց ալեծուփ կեանքի։

1828 թ. վերջին Ներսէսը աքսորուեց Բեսսարաբիա։ Ալամդարեան վարդապետը մնաց առանց հզօր պաշտպանի եւ 1830 թ. հեռացրուեց դպրոցական գործից։ Հրապարակին տէր էր դարձել Յովհաննէս Կարբեցին, որ սկզբում՝ Վրաստանի առաջնորդ, իսկ յետագայում՝ իբրեւ կաթուղիկոս՝ աշխատում էր իւրացնել դպրոցի եկամուտները եւ իսպառ փակել այն։ Սակայն Կարբեցու չար մտադրութեանը հակառակ գնացին Թիֆլիսի առաջաւոր հայերը եւ խնդիրը լուծուեց այն եղանակով, որ կառավարութեան գիտութեամբ 1831 թ. կազմուեց յատուկ «Կոմիտէտ բարեկարգութեան Ուսումնարանի Հայոց Տփխիսայ», որն իր ձեռքն առաւ դպրոցի ղեկավարութիւնը եւ անվերջ պայքարելով Կարբեցու ոտնձգութիւնների դէմ՝ յաջողեց անշուք վիճակում պահել ու կառավարել դպրոցը մինչեւ 1837 թ. ։ Կարբեցու բռնած դիրքը դէպի հայերի միակ բարեկարգ դպրոցական հաստատութիւնը՝ ծանր հարուած հասցրեց ոչ միայն Ներսիսեան դպրոցին, այլ եւ ընդհանրապէս ողջ կրթական գործին։ Բաւական է յիշել, որ մատնելով Ներսէսի գործը անորոշ ու յեղյեղուկ վիճակի՝ նա դպրոցից փախցրեց ունեւոր եւ ազնուական ընտանիքների զաւակներին։ Հայ ազնուականութիւնը 1831 թ. խնդրամատոյց եղաւ կառավարութեան, որ հայոց լեզուի դասեր մտցնուին Թիֆլիսի գիմնազիայում եւ երբ յարգուեց այդ միջնորդութիւն [16], Ներսիսեան դպրոցից մօտ 90 սան տեղափոխուեց գիմնազիա։ Սա առաջին ակնբախ քայլն էր, որ հայ ունեւոր դասակարգի սերունդը հրաժարւում էր կրթութիւն ստանալ ազգային դպրոցի յարկի տակ։ Հայ դպրոցը մնում էր բաժին ժողովրդական խոնարհ խաւերի։

Յովհաննէս Կարբեցու օրով ոչ միայն հարուածուեց Ներսիսեան դպրոցը, այլեւ առհասարակ անուշադրութեան մատնուեց եկեղեցու կոչումը՝ ծաւալել հայերի մէջ ուսման գործը։ Եկեղեցու պետը տգէտ եւ ապաշնորհ մարդ էր, իսկ եկեղեցական դասի մէջ աչքաբաց մարդկանց սով էր տիրում։ Կարբեցին կաթուղիկոսական աթոռը գրաւեց մի շրջանում, երբ հայ-հայրենիքի սիրտը, Արարատեան նահանգը, միացրուել էր Ռուսաստանին։ Դադարել էր պատերազմական ժխորը եւ ցրուած հայութեան առաջաւոր մարդիկ սպասում էին, թէ հայերի համար բացուել է կուլտուրական վերածնութեան փառաւոր շրջան։ Ահա ինչ էր գրում Երեւանցիներին հեռաւոր Կալկաթայից մեր վերածնութեան ռահվիրաներից մէկը՝ Մ. Թաղիադեանցը (1828 թ. Նոյեմբերի1-ին). «Երբ որ լսեցի ներկայ մեր աշխարհի ազատութիւնն, սիրտս ուրախութեամբ վառվեց, ֆրանկ ազգաց լուսաւորութիւն տեսնելով եւ մեր ազգի անլուսաւորութիւնն, նախանձ մեծ ընկաւ հոգիս, եւ թէպէտ ես ո՛չ շատ փողատէր վարդապետ եմ, ո՛չ վաճառական, ո՛չ կարգ ունիմ, ո՛չ աստիճան, սակայն Աստուած, որ միշտ տկարաց ձեռքովը մեծ մեծ բաներ այ կարող կատարել, վստահացնում այ ինձ, իմ կարեաց գեօրայ ի՛մ Ազգիս, ի՛մ քաղաքիս եւ իմ ծնող Աշխարհիս պիտանի լինեմ ձեր շնորհքովն։ Բայց այս իմ պիտանութիւնս ուրիշ կերպով չէ լինելէց, եթէ ո՛չ, վարժատուն հաստատէք եւ մեր երեխայից միտքն լուսաւորէք։ …Իմ ազնիւ Քաղաքացիք, գիտեմ որ մեր աշխարհի այսքան երկար ժամանակաց գերութեան տակ մնալն գիտութեան յարգն ոչ կարէ ներկայ լաւապէս ցուցանել ձեզ, բայց ուսամ որ շուտով կարողանէք ճանաչել։ Գիտութիւնն էն ազնիւ թագուհին այ որ հախա՛ աղքատ հագուստով բախտաւորաց դռանն կդեգերի, ամմա՛ թագաւորաց թագին պարծանքն ու փառք այ։ Տէրութիւն չկայ որ էս անտէր գիտութեամբս կանգնած եւ պահվում չըլինի. Ռուսաց էդ մեծ կայսերութիւնն, թէ յառաջ քան զսուրբն Պետրոս իւրեանց իմաստասէր թագաւորն ի՞նչ էր եւ ներկայ ի՞նչ այ, յայտ է ձեզ։ Մին երեխայ եթէ կարդալ գրել գիտենայ, էն արուեստանին որ բազում չարչարանքով որ վեց կամ եօթն տարումն այ սովորում, մին երկու տարումն կարէ հեշտ ու հանգիստ սովորած արուեստն հնարքով հեշտացնել, եւ նոր-նոր արուեստանի եւս հնարել։ Իրաւի արուեստից անունն յիշելով այնքան եմ ամաչում որ կարող չեմ ասելս. դերա՛, մեր խեղճ աշխարհքն ինչ մին լաւ արուեստ ունի. ո՛չ ինչ։ Էն արուեստանին ոչ չորս հազար տարով յառաջ աշխարհումն կային, ներկայ էլ էդոնք են մեր Հայաստանու արուեստանին, եւ ինչպէս կոպիտ սովորում են, էնպէս էլ կոպիտ սովորցնելով գնում են։ Արուեստ պայծառացնել չեն գիտում, նոր արուեստներ գտնել չեն կարում, եթէ լսում են որ մին աղջիկ գրել կարդայ այ սովորում, զարմանում են. երբ Ինգլիզ կամ Ֆրանկ են տեսնում, կարծում են թէ Աստուած է յերկնից իջել ոտներն ամպաթաթախ։ Եւ ի՞նչ է պատճառն աղաչեմ, եթէ ոչ գիտութիւնից զուրկ մնալն։ Կարծեմ ինձ վերայ կծիծաղիք եթէ ասեմ, որ Ինգլիզի եւ Ֆրանկի կնանիք եւ դստերքն վեց եօթն լեզու կարդալ գրել գիտեն. մեծ-մեծ գրքեր են շարադրում, տպում, ասղարարութիւն, ձեւ, կար, վաճառականութիւն, լաւ սազ ածել, պար գալ եւ այլն։ Բայց յուսամ երբ որ Ազնւութեան հոգին կընորոգվի ձեր միջումն, եւ դառն գերութեան քաշութիւնն կմոռանաք, էն վախտն կիմանաք թէ ի՞նչ է իմ լացս։ Ախ, իմ լաւ Քաղաքացիք, ախ հարայ այ կանչում, հին խմորն թողէք. նոր Ազգի լուսաւորութեան եւ պայծառութեան հետեւեցէք» [17] ։ Հայրենիքի վերածնութեան ծարաւով վառուած Մ. Թաղիադեանցը Հնդկաստանից եկաւ Էջմիածին եւ 1831 թ. ստացաւ կաթուղիկոսական քարտուղարի եւ ուսուցչութեան պաշտօն, սակայն նրա ըմբոստ եւ որոնող հոգին չկարողացաւ հաշտուել Կարբեցու ապիկար վարչութեան հետ եւ նա նորից հեռացաւ օտարութիւն [18] ։ Թաղիադեանցը ինքն անկարող եղաւ տանել Էջմիածնի մթնոլորդը։ Այդ մթնոլորդի ստեղծող Յովհաննէս Կարբեցին նոյնպէս չէր կարող տանել «նոր» մարդկանց, որոնցից էր Խաչ. Աբովեանը։ Երբ հայ երախտաւոր վերածնիչը 1836 թ. ճոխացած գերմանական ուսումով վերադարձաւ հայրենիք եւ դիմեց կաթուղիկոսին՝ պատրաստակամութիւն յայտնելով ծառայել ազգի լուսաւորութեան գործին՝   նա ստացաւ հետեւեալ պատասխանը. — դու անմեղների միտքը լաւ կարող ես խմորել. կրթելը քո գործը չէ։ Ողորմելին կարծում էր, թէ Աբովեանը՝ իբրեւ գերմանական կրթութեան տէր անձն՝ պիտի բողոքականութիւն տարածէ հայերի մէջ։ Անկարող՝ գնահատելու ազգի առաջաւոր եւ սրտացու մարդկանց, թոյլ՝ կառավարութեան առաջ՝ Կարբեցին չէր այն մարդը, որ պիտի նեցուկ դառնար Թաղիադեանցի ցանկացած «նոր Ազգի լուսաւորութեան եւ պայծառութեան» գործին։

Ի՞նչ պատկեր ունէր Անդրկովկասում հայոց դպրոցական գործ Կարբեցու օրով, 1834 թ. ։ Այս հարցին պատասխանելու համար դիմենք այն տեղեկութիւններին, որոնք ժողովուել են գաւառապետների ձեռքով եւ հրատարակուած են Աղ. Երիցեանի գրած Ներսիսեան դպրոցի պատմութեան մէջ (էջ 271-275)։ Ահա այդ տեղեկութիւնները։

 

Դպրոցի ուր գտնուելը	Նրանց թիւը	Ուսուց. թիւը	Աշակ. թ.
Թիֆլիս քաղաքում	8	8	126
Թիֆլիս Աւլաբարում	6	6	136
Թելաւում	1	3	40
Գօրիում	5	5	165
Շուշիում	3	3	100
Նուխիում	4	4	74
Նուխիի գաւառում	18	18	78
Ղուբայի գաւառում	1	1	10
Դերբենտ քաղաքում	1	1	27
Շամախի քաղաքում	8	8	83
Շամախի գաւառում	4	4	18
Ախալցխա քաղաքում	7	10	194
Ախալցխայի գաւառում	12	15	158
Երեւանի գաւառում	21	23	215
Ղազախ եւ Փամբակ գաւ.	10	10	340
Ընդամենը՝	109	119	1764

 

Այդ 109 դպրոցներից 13 պատկանում էին հայ-կաթոլիկներին, իսկ մնացած 96 դպրոցներից միայն 2-ի համար է յիշուած, թէ բացուած են հայ հոգեւոր իշխանութեան կարգադրութեամբ (Թելաւում եւ Նուխիում)։ Հայ երեք աշակերտ սովորում էին մի վրացու դպրոցում։ Ուրեմն տարրական դպրոցներում սովորող հայ մանուկների թիւը հաւասար էր 1767։ Իսկ ո՞վքեր էին ուսուցանողները։ Եկեղեցու պահապան, ժամկոչ, քահանայ, սարկաւագ, դպիր եւ վարդապետ։ Իբրեւ բացառութիւն եկեղեցու այս սպասաւորների դիմաց՝ յիշուած է նաեւ «արքունի ստրուկ», այսինքն աշխարհիկ ուսուցանող, որը ճորտ է ոչ թէ մասնաւոր ազնուականի, այլ ազնուական պետութեան։

Գաւառապետների ժողոված այս տեղեկութիւններից պարզւում է, որ կրթական գործը 1834 թ. կապուած էր մասնաւոր ձեռներէցութեան հետ եւ շահաստացութեան աղբիւր էր ուսուցանողների համար։ Շուշիում, օրինակ, հայ ուսուցիչը ստանում էր իւրաքանչիւր աշակերտից նայած նրա ծնողի ունեւորութեան 20 կ. մինչեւ 2 րուբ. ամսեկան [19] ։ Եկեղեցին չէր հանդիսանում այդ դպրոցների իրաւատէրը, նրանց օժանդակողն ու հսկողը։ Եւ երբ կուսակալ բարօն Րոզէնը 1834 թ. յունուարի 13-ին մի շրջաբերականով կարգադրեց, թէ՝ «1. Ոչ մի դպրոց չէ կարող բացուել առանց ուսումնարանական Դիրեկցիայի (վերատեսչութեան) հրամանի, եւ 2. Ոչ ոք կարող է պարապիլ մասնաւոր դպրոցներում ուսուցչութեամբ եւ մատաղ սերնդի կրթութեամբ առանց այդ մասին վկայական եւ հրաման առնելու ուսումնարանական իշխանութիւնից» [20], — Կարբեցին, իբրեւ հայ եկեղեցու պետ, ուրեմն եւ ի պաշտօնէ նախանձախնդիր անձն եկեղեցական դասի կրթական գործունէութեան հարկ չըտեսաւ բանակցելու կուսակալի հետ եւ պաշտպանելու եկեղեցականների բացած դպրոցների գոյութեան իրաւունքը։ Պէտք է ենթադրել, որ նա իր ներկայացրած եկեղեցական կազմակերպութեանը չէր համարում շահագրգռուած Րոզէնի շրջաբերականով։

Կարբեցին կրթական գործի սատար ու հրահրող չըդարձաւ եւ 1836 թ. մարտի 11-ի «Պօլժենիէ»-ից յետոյ, երբ հայ եկեղեցին ստանում էր իրաւունք իր զբաղմունքի առարկան դարձնելու ժողովրդական լուսաւորութիւնը։ «Պօլժենիէ»-ի հրատարակումից յետոյ 1837 թ. նրանից այնքան ատուած եւ հալածուած Ներսիսեան դպրոցը հրատարակուեց թեմական սեմինարիա։ Նոյն 1837 թ. սեմինարիա բացուեց եւ Երեւանում, իսկ 1838 թ. Շուշիում։ Այս երկու վերջին դպրոցները՝ չնայած իրենց անուան՝ հասարակ, անբարեկարգ ծխական ուսումնարաններ էին։ Կարբեցու կաթուղիկոսութեան վերջում, 1841 թ. մի վկայութեամբ Ռուսաստանի հայոց վեց թեմում կային ընդամենը 16 դպրոց, 39 ուսուցիչ եւ 689 աշակերտ (Էջմիածնում՝ 1 դպր. 4 ուսուցիչ, 14 աշակերտ, Բեսսարաբիայի թեմ՝. 9 դպր., 11 ուս., 270 աշ., Վրաստանի թեմ՝. 2 դպր., 11 ուս., 289 աշ., Աստրախանի թեմ՝. 2 դպր., 4 ուս., 22 աշ., Երեւանի թեմ՝. 1 դպր., 5 ուս., 42 աշ., Ղարաբաղի թեմ՝. 1 դպր., 4 ուս., 52 աշ., Շիրուանի թեմ՝. ոչ դպրոց, ոչ աշակերտ [21] ։ Պիտի ենթադրել, որ այստեղ յիշուած դպրոցները նրանք են, որոնք ճանաչուած էին եկեղեցու կողմից՝ իբրեւ նրա հաստատութիւններ եւ որոնց նիւթականի ու բարոյականի մասին նա պարտաւոր էր զգում մտահոգել։ Անդրկովկասին, ուր կենտրոնացած էր հայութեան ճնշող մեծամասնութիւնը, 16 դպրոցից բաժին էր ընկնում 5 դպրոց 24 ուսուցիչով եւ 397 աշակերտով։ Եւ այդ թուերը իրենք են խօսում, թէ որքան ողբալի վիճակ էր ապրում հայ եկեղեցու կրթական առաքելութիւնը։

Կարբեցու կաթուղիկոսութեան օրով նոյնիսկ վտանգուեց եկեղեցուց կախուած թեմական դպրոցների գոյութիւնը եւ նա ըմբռնողութիւն կամ հեռատեսութիւն չունեցաւ դէմ գնալու սպառնացող վտանգին։ Մենք ի նկատի ունենք այն վերաբերմունքը, որ կար կառավարութեան եւ հայ հոգեւոր իշխանութեան մէջ դէպի թեմական դպրոցները, թէ նրանք հաստատուած են կրթութիւն մատակարարելու միմիայն հոգեւորականների որդիներին։ Եթէ կառավարութիւնը այդ տեսակէտն էր պաշտպանում եւ այդ տեսակէտն էր բղխեցնում «Պօլօժենիէ»-ից՝ դա հասկանալի էր. նա ցանկանում էր հոգեւոր կաստա ստեղծել եւ հայ ժողովրդին բաժանել նրա ստեղծած կրթական հիմնարկութիւններից։ Բայց միայն տհասութեամբ կարելի է բացատրել Կարբեցու տեսակէտը, երբ նրա կարգադրութեամբ 1838 թ. Էջմիածնի Սինօդը մերժում էր Վրաստանի թեմի Կարապետ արքեպ. միջնորդութիւնը՝ ընդունել աշխարհականների որդիներին նորաբաց թեմական դպրոցը եւ կարգ էր դնում, թէ՝ «Ի Հոգեւոր Ուսումնարանն կարելի է ընդունել զորդիս աշխարհականաց յայնժամ, երբ նուիրանօք քաղաքին Տփխիսայ աճեսցին դրամք Ուսումնարանին. իսկ այժմ համեմատ արդեանց եւ միջոցացն՝ առաւելապէս պարտ է ուսուցանել զորդիս հոգեւորականաց. եւ մինչ ցայն ժամանակ որդիք աշխարհականաց կարեն ուսանիլ յարքունի ուսումնարանի ժողովրդականաց Տփխիսայ»։ [22] Այս տեսակէտը մշակելուց յետոյ՝ Էջմիածինը մտահոգում էր, որ հոգեւորականների որդիները կրթութեան չըմտնեն պետական դպրոցները, իսկ պետական ուսումնարանական վարչութիւնը հսկում էր, որ հայ աշխարհականների որդիները հեռու մնան եկեղեցու դպրոցներից։ Այսպէս՝ 1842 թ. փետրուարի 28-ի N 385 գրութեամբ Սինօդը պահանջում էր մարմնաւոր իշխանութիւնից, որ պետական դպրոցներից արձակուեն 15 հոգեւորական ծագում ունեցող աշակերտներ [23], իսկ Երեւանի փոխ-թեմակալը1842 թ. փետրուարի 2-ի իր առաջադրութեամբ «պարտաւորեցնում է կոնսիստորիային որ առանց ներողամտութեան վարուի որդոցը «Սեմինարիա» չըտւող հոգեւորականների հետ. — «Դասել զնոսա (ուսում չստացող քահանայաորդոցը) ՚ի շարս հարկատուաց կամ տալ ՚ի զինուորականութիւն», ինչպէս որ հրամայում է 1723 թ. սեպտ. 1-ի Կայսերական հրովարտակը» [24] ։ Դուրս էր գալիս, որ հոգեւորականների համար ստեղծուած դպրոցները պիտի սպառնալիքով ստանային աշակերտ հոգեւորական-ծնողներից, որոնք աւելի աչքաբաց եւ ունեւոր լինելով եւ ցանկանալով իրենց որդիների առաջ հարթել պետական ծառայութեան ասպարէզը՝ բարւոք էին համարում անգիտանալ իրենց դասի կրթարանները եւ նախապատւութիւն տալ պետական-աշխարհական դպրոցին։ Այդ գործելակերպին հակառակ էր վարւում հայ ժողովրդի խոնարհ եւ չունեւոր մասը. նա էլ՝ համեմատ իր կացութեան՝ կարող էր եւ ձգտում էր իր որդիների համար կրթութեան յարկ ընտրել հայ դպրոցը, սակայն այստեղ ծառանում էր մարմնաւոր իշխանութիւնը եւ արգելքներ յարուցանում դրա դէմ [25] ։

Այս դրութիւնը չէր կարող նպատակայարմար դատուել թէ հայ հոգեւոր իշխանութեան եւ թէ կառավարութեան համար։ Առաջինը՝ փակելով իր դպրոցների դուռը աշխարհականների առջեւ՝ հարուածում էր այն ոստը, որի վրայ ինքը նստած էր. առանց ժողովրդական զոհաբերութեան չէր կարող հայ դպրոց գոյութիւն ունենալ, իսկ ժողովրդին մերժել այդ դպրոցը՝ նշանակում էր զոհաբերութիւն չըսպասել նրանից։ Երկրորդը մեր ծայրագաւառում դեռ այն ոյժն ու կազմակերպութիւնը չունէր, որ ամբողջովին իր ձեռքը կենտրոնացնէր երկրի կուլտուրական գործը եւ անգիտանար հասարակական ինքնագործունէութիւնը. կրթական գործում նա պէտք է զիջող լինէր։ Խնդրի նման դասաւորութեան մէջ հայ ժողովրդի ձայնը եկաւ սթափեցնելու Էջմիածնին եւ ստիպելու իր զաւակների համար տեղ յատկացնել ազգային դպրոցի յարկի տակ։ 1842 թ. Թիֆլիսի հայ հասարակութեան մէջ սկսեց խմորուել մի միտք, որ հետեւեալն էր. հայ հոգեւոր իշխանութիւնը աշխարհականների որդիներին չի ընդունում իր դպրոցը, այն ինչ նա ստեղծուել ու բարգաւաճել է հէնց աշխարհականների զոհաբերութեամբ. արդ՝ արդարացի կը լինի, եթէ պահանջ դրուի, որ դպրոցի եկամուտների կէսը յանձնուի պետական գիմնազիային, բացուին այդ միջոցներով առեւտրական դասարաններ, ուր կարող կը լինին կրթութիւն ստանալ հայ վաճառականների որդիները [26] ։ Վերահաս վտանգը, ինչպէս ասացինք, սթափեցրեց Էջմիածնին։ Նա մի ընդարձակ գրութեամբ դիմեց Վրաստանի հայոց կոնսիստորիային՝ փաստաբանելով դպրոցի եւ նրա եկամուտների եկեղեցական լինելը եւ ծանուցանելով միեւնոյն ժամանակ, թէ Սինոդը որոշել է դիմել ներքին գործերին մինիստրութեան եւ «խնդրել տնօրէնութիւն թոյլ տալոյ ուսուցանել ի Հոգեւոր Ճեմարանի Հայոց Թիֆլիզայ որդւոց վաճառականացն Հայոց տեղւոյն զմատակարարեալ յայնմիկտ ուսմունս, եւ այնու տալ Սիւնհոդոսիս զկարելութիւն իմն երախտահատոյց լինելոյ անդուլ ջերմեռանդութեան նոցա առ հայրենի եկեղեցին իւրեանց, որոյ ամենատեսակ կարիքն լցուցանին առատաձեռն նուիրանօք նոցա ըստ օրինակի բարեպաշտօն նախահարց իւրեանց» [27] ։ Այսպիսով վերականգնւում էր խախտուած ներդաշնակութիւնը հայ հոգեւոր բարձր իշխանութեան եւ հայ ժողովրդի միջեւ։ Հայ դպրոցի դռները բացւում էին բոլոր հայերի համար առանց ծագման ու կացութեան խտրութեան։ Եւ դա գրաւական էր, որ այդ դպրոցը պիտի ծաւալուի ու բարգաւաճուի։

Յովհաննէս Կարբեցուն յաջորդեց Ներսէս Աշտարակեցին, որի կաթուղիկոսութեան ժամանակ համարեա ոչինչ չարուեց կրթական գործի ծաւալման համար։ Իր կաթուղիկոսական թեմում նա1849 թ. փակեց Երեւանի թեմական դպրոցը, որը վերաբացուեց միմիայն նրա մահից յետոյ՝ 1857 թ. ։ Նոյնիսկ Ներսիսեան դպրոցը, որ նրա հին պանծալի գործերից մէկն էր, շատ քիչ արժանացաւ ուշադրութեան։ 1848 թ. նա ստեղծեց աշխարհականներից ու հոգեւորականներից կազմուած մի մարմին, որին յանձնեց դպրոցի կառավարութիւնը։ 1851 թ. մինչեւ 1861 թ., 10 տարուայ ընթացքում այդ մարմնի մէջ մնացին երեք աշխարհական հոգաբարձուներ — Ա. Թայիրեան, Գ. Մանդինեան եւ Դ. Խէրոդինեան, — որոնք գործում էին կաթուղիկոսից ստացած լիազօրութեամբ, պարտաւորութիւն չէին զգում հաշուէտւութիւն տալ ժողովրդին կամ նրա վստահութիւնը խնդրել եւ առհասարակ ճանաչում էին իրենց պատասխանատու միմիայն կաթուղիկոսի առաջ։ Յանձնելով դպրոցի ղեկը իր բարեհաճութիւնը վայելող աշխարհականներին՝ Ներսէսը դպրոցի համար 1852 թ. տեսուչ հրաւիրեց Պետրոս Շանշեանցին, մի կրթուած, առաքինի եւ բարի մարդու։ Լայն չէին Շանշեանցի կրթական իդէալները, սակայն նրանք քրիստոնեական բարոյակրթութեան հետ չէին անգիտանում աշխարհիկ առարկաները (օր. մարդակազմութիւն) եւ այդ պատճառով խիստ ընդդիմութիւն էին գտնում ծերունի կաթուղիկոսի կողմից։ Ներսէսը ուսման սահմանափակ եւ կրօնական ծրագրի կողմնակից էր եւ այդ խնդրում զիջող չեղաւ [28] ։ Նրա մահից յետոյ այդ ծրագրի ջատագովը հանդիսացաւ Վրաստանի առաջնորդ Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալեանը, որի բռնած ընթացքը ստիպեց Շանշեանցին 1857 թ. թողնել դպրոցի տեսչութիւնը։ Այս դէպքից յետոյ դպրոցի շուրջը ստեղծուեց բուռն պայքարի մթնոլորդ։ Մի կողմից կանգնած էին թեմակալ Ջալալեանը, հոգաբարձու Ա. Թայիրեանը եւ այլ իշխաններ ու երեւելիներ, որոնք գտնում էին, թէ կրթական գործի տնօրէնը առաջնորդն է եւ հասարակութիւնը իրաւունք չունի խառնուելու նրա գործերին ու կարգադրութիւններին։ Միւս կողմից գործում էր հայ աշխարհիկ մտաւորականութիւնը յանձին Պ. Շանշեանցի, Գր. Իզմիրեանի, Գաբր. Խատիսեանի, Պետրոս Սիմէոնեանի, Համբ. Էնֆիաճեանի եւ այլոց, որոնք պաշտպանում էին այն տեսակէտը, թէ կրթական գործի տէրը հայ ժողովուրդն է, իսկ թեմակալը այդ ժողովրդի հոգեւոր սպասաւորը, — ուրեմն եւ նա պիտի ենթարկուի ժողովրդական կամքին։ Խնդիրը այսպիսով ընդունում էր սահմանադրական պայքարի բնոյթ։ Յօգուտ սահմանադրականների խօսում էր այն պատմական հանգամանքը, որ հայ եկեղեցին իշխանաւոր էր իր բարոյական հեղինակութեամբ, որ նա՝ չունենալով իր թիկունքում մարմնաւոր իշխանութեան պաշտպանութիւնը՝ իր կշիռն ու արժէքը ստանում էր ժողովրդական յօժարակամ գործակցութեամբ ու համակրանքով, ուստի եւ նա պիտի զիջէր ու ճանաչէր ժողովրդական կամքը, երբ վերջինս կամենում էր տնօրէնը լինել իր հաստատութիւններին։ Ջալալեանը եւ իր կողմնակիցները գործադրում էին իրենց զօրաւորի ազդեցութիւնը, իսկ հարկը պահանջած դէպքում չէին հրաժարւում քաղաքական մատնութիւնից։ Երկրի մարմնաւոր իշխանութեանն ուղղած իրենց գրութիւնների մէջ նրանք Պետրոս Շանշեանցին եւ նրա համախոհներին ամբաստանում էին ազատամտութեան եւ հակակառավարչական պրոպագանդի մէջ [29], իսկ հայ հասարակութեան ականջին փսփսում էին այն միտքը, թէ մեր վերածնութեան քարոզիչները կամենում են խորտակել ազգային եկեղեցին եւ բողոքական դարձնել հայերին։

Ներսիսեան դպրոցի շուրջը ստեղծուած հասարակական բաղխումը երկու բանակների մէջ արհեստական երեւոյթ չէր։ Այս աշխատութեան նախորդ գլխից տեսանք, թէ ինչ խորը փոփոխութեան առաջ էր կանգնած հայութեան տնտեսական կեանքը 60-ական թուականներին եւ որպիսի անկայունութիւն էր մտցրել ուռճացած առեւտրա-արդիւնաբերական կապիտալը հասարակական յարաբերութիւնների մէջ։ Այլեւս հնարաւոր չէր մնալ երկիւղած քաղքենի, մի անձուկ անկիւնի սովոր խանութպան ու արհեստաւոր, սահմանափակ շրջանի ընտելացած քաղաքացի եւ ունենալ անկարօտ ապրուստ, հացաւէտ աշխատանք։ Սասանւում էին հին յարաբերութիւնների հիմքերը, կերտւում էր նոր հասարակակարգ, ուստի եւ պահանջւում էր թօթափել հին փոշին ու որդեգրուել ժամանակի պահանջներին։ Դպրոցին ու կրթութեան մի այսպիսի ժամանակ վերապահուած էր խոշոր դեր եւ դա մանաւանդ հայերի մէջ, որոնց կեանքը ազգային քաղաքական ասպարէզ չունէր եւ որոնց հաւաքական գոյութիւնը խարսխուած էր գերազանցապէս հոգեւոր ու բարոյական արժէքների վրայ։ Թէ հայ դպրոցին ժամանակակիցները որպիսի պահանջներ էին առաջադրում — դա պարզւում է հետեւեալ վկայութիւնից. «Մենք այստեղ (Թիֆլիսում) շատ անգամ լսում ենք մեր արուեստաւորներից, համքարներից, (գուցէ եւ Ռուսաստանի Հայերից եւս միեւնոյնը լինի լսւում) թէ նոքա չեն կամենում երկար ժամանակ պահել իւրեանց որդիքը մեր այժմեան ուսումնարաններում այն պատճառաւ, որ այն ուսումով նոցա որդիքը հացի տէր չեն կարողանում դառնալ։ Օրինաւո՜ր գանգատ։ Ամենայն մարդ կարող է վկայել, որ մեր այժմեան ուսումնարանների հաղորդածովը խեղճ աշակերտը ո՛չ մի գործ չէ կարողանում կատարել աշխարհի մէջ, օրինաւոր կերպով ապրուստ ճարելու համար։ Նորա ուսումը ոչինչ յարաբերութիւն չունի կենաց հանգամանքների հետ, ուսում է առել նա միայն այն մտքով, որ ասէ, թէ ուսում եմ առել։ Հարցրէ՛ք, այդ ուսումով պարոններին՝ կարո՞ղ են իւրեանց կեանքը ապահովել նիւթական կերպով։ Մենք պատասխանում ենք նոցա կողմանէ, բոլորովին ո՛չ։ Ուսումը այլ է դեռ եւս մեզ համար, եւ այլ է աշխարհի մէջ ապրելը. ուսումնարանում երեխայն աւարտում է իւր ուսման ընթացքը եւ կենաց ասպարէզ մտնելով, նոր է սկսում սովորել կենաց հանգամանքները եւ պայմանները» [30] ։ Այս վկայութիւնից պարզւում է, որ կեանքն ու դպրոցը ներդաշնակ զարգացման մէջ չէին. կարելի էր ուսում առած մարդու համբաւ ունենալ, բայց անզօր լինել գործադրել այդ ուսումը կեանքի բարելաւման համար։ Աւելին. դպրոցի հաղորդած ուսումը անպէտք էր կեանքի համար։ «Հայոց դպրոցներում, վկայում է մանկավարժ Ղ. Աղայեանցը, ուր էլ որ կային, գիտութիւն չէր աւանդւում, այլ միայն կրօն եւ հայոց լեզու։ … Մեր դպրոցները տալիս էին մոնթեր եւ տիրացուներ։ …Հին վանական կրթութիւնն եւս մի տեսակ ստրկական լուծ էր, պէտք էր նրանից նոյնպէս ազատուել։ Կեանքը եւ դպրոցը մի ուղղութեամբ չէին ընթանում, դպրոցում լսուածը հերքւում էր կեանքի մէջ» [31] ։ Քանի այսպէս էր դրութիւնը նախորդ դարի 50-ական թուականների վերջին եւ 60-ական թուականների սկզբում, ապա արհեստական, զուտ տեղային կամ անձնական բնոյթ չունէր այն պայքարը, որ մղւում էր հայ աշխարհիկ մտաւորականութեան եւ եկեղեցու առաջնակարգ եւ համբաւաւոր ներկայացուցչի միջեւ։ Յիշենք այստեղ եւ այն, որ Թիֆլիսի պայքարը նոյն բովանդակութեամբ տեղի ունէր նաեւ Շուշիում։ Պ. Շանշեան եւ Սարգիս եպ. Ջալալեան երկու տարբեր հասարակական հասկացողութիւնների ու սկզբունքների մարտիկներ էին։ Կարբեցու օրով հայ դպրոցի եւ հայ ժողովրդի փոխադարձ ներդաշնակ յարաբերութիւնների գործը վտանգուած էր շնորհիւ այն մտայնութեան, որ կամենում էր աշխարհականների զաւակներին մերժել դպրոցի յարկից։ Ջալալեանի ներկայացրած եկեղեցականութիւնը նոր վտանգ էր ստեղծում հայ դպրոցի համար, երբ ձգտում էր անսասան պահել իր ինքնագլուխ տիրապետութիւնը վարչական գործերում եւ իր կրօնական սահմանափակ ծրագիրը ուսման մէջ։ Հասկանալի է, որ հայ աշխարհիկ մտաւորականութիւնը չըպիտի հանդուրժէր Ջալալեանին եւ նրա ուղղութիւնը։

Հասարակական պայքարը իր եռ ու զեռի մէջ էր, երբ հայրապետական գահ բարձրացաւ Մատթէոս կաթուղիկոսը։ Հայ եկեղեցու այս պետը՝ չընայած իր կրօնական մոլեռանդութեան՝ հեռատես գտնուեց ըմբռնելու, որ իր ներկայացրած կազմակերպութիւնը զօրաւոր է միմիայն ժողովրդական համակրանքով, որ հնարաւոր չէ անգիտանալ այդ ժողովրդի պահանջները՝ մասնակցութիւն ունենալ կրթական գործի կազմակերպման ու ղեկավարման մէջ՝ եւ դպրոցական-կրթական հարցերում բռնեց սահմանադրական կաթուղիկոսի ուղղութիւն։

1860-61 թ. թ. Մատթէոս կաթուղիկոսի կարգադրութեամբ Անդրկովկասի հայ երեք թեմական դպրոցների կառավարութիւնը անցաւ ընտրովի հոգաբարձական մարմինների։ Մի անգամից չը պարզուեց եւ չը ճշտուեց հոգաբարձութիւնների ընտրութեան եղանակը եւ նրանց իրաւասութիւնների սահմանը։ Օրինակ, հայրապետական կոնդակի թելադրանքով (1860 թուի մարտի 23) Երեւանի թեմական դպրոցի հոգաբարձութեան ընտրութիւնը պիտի կատարուէր դասային կարգով. «զերկուս յազնուականաց, զերկուս ՚ի պատուելի քաղաքացեաց եւ զերկուս ուսումնականաց» [32] ։ Շուշիում եւ Թիֆլիսում ընտրուելիք հոգաբարձութիւնների համար այս նախապայմանը գոյութիւն չունէր [33], թէեւ յիշւում էր, որ հոգաբարձուները արժանաւոր, «վկայեալ հարազատութեամբ» եւ ջերմեռանդ ազգասէր անձինք պիտի լինեն։ Առաջին ընտրովի հոգաբարձութիւնների կամ յատուկ յանձնաժողովների վրայ էլ պարտք էր դնւում դպրոցական կանոնադրութիւններ կազմել եւ առաջարկել կաթուղիկոսի հաստատութեան։ Այս կանոնադրութիւնների մէջ պիտի դրոշմուէր հոգաբարձութիւնների իրաւունքների ու պարտականութիւնների չափը։ Եւ այստեղ ծագում էր նոր պայքար կամ նոր տարաձայնութիւն, թէ ինչ սահմանների մէջ պիտի լինի ամփոփուած ժողովրդական ներկայացուցիչների իրաւասութիւնը։ Հետեւենք այն պայքարին, որ տեղի ունեցաւ Թիֆլիսում Ներսիսեան դպրոցի կանոնադրութեան շուրջը։ Այդ պայքարը եւ նրա բովանդակութիւնը պիտի համարել ամենալաւ ձեւակերպումը ժամանակի ողջ շարժման։

Թիֆլիսում պայքարողների արմատական թեւը 1861 թ. յունիսին իր պահանջները գեներալ Երեմիա Արծրունու բերանով ամփոփել է հետեւեալ հինգ կէտերի մէջ. «1. Բոլոր արդիւնք զորս ունի ուսումնարանն ի ներկայ ժամանակին ընդ զանազան անուամբ հանդերձ ամենայն աղբերօք նոցին պարտին մնալ ՚ի սեպհականութիւն դպրոցին առանց ձեռամուխ լինելոյ յայնս Հոգեւոր իշխանութեան։ 2. Ընդարձակել զշրջան ուսման դպրոցին ըստ չափու արդեանցն։ 3. Զընթացս առարկայից ուսման սահմանել որպէս յԱրքունի գիմնազիայս, այնպէս զի աշակերտք մերոյս ուսումնարանի կարասցեն ուղղակի մատնել ՚ի կայսերական համալսարանս։ 4. Որդեգիր կամ ժառանգաւոր աշակերտք դպրոցին, որք սնանին եւ ուսանին ՚ի հաշիւ նորին, ունիցին զլիովին ազատութիւն, մի՛ ոք բռնադատեսցէ զնոսա մտանել ՚ի հոգեւորականութիւն, կամ յետս պահանջել զծախսեալ ՚ի վերայ նորա դրամս։ Եւ 5. Ուսումնարանն կառավարի ՚ի ձեռն Հոգաբարձութեան, զանդամս որոյ թէ ՚ի հոգեւորականաց եւ թէ յաշխարհականաց ունի ընտրել ժողովուրդն. վիճակաւոր Առաջնորդն ունի լինել նախագահ եւ իբրեւ աւագ հոգաբարձու, իսկ ծայրագոյն կառավարիչն է Վեհափառ Կաթողիկոսն Ամենայն Հայոց» [34] ։ Այսպիսով արմատական հոսանքը դպրոցը ենթարկելով հոգեւոր իշխանութեան՝ իբրեւ իրաւատիրոջ՝ ձգտում էր այն աշխարհականացնել թէ ըստ կառավարութեան եւ թէ ըստ կրթական ծրագրի։ Նա կամենում էր հայ միջնակարգ դպրոցը դնել այնպիսի բարձրութեան վրայ, որ վերջինս կազմէ մի օղակը պետական դպրոցական շղթայի։ Դա, հարկաւ, լաւ ցանկութիւն էր։ Եւ եթէ իրագործուէր, ապա կարելի կը լինէր ասել, թէ հայ ուսում առնող սերունդը եթէ ոչ ամբողջութեամբ, գոնէ իր պատկառելի մասով կը հիւրնկալուէր մայրենի դպրոցի յարկի տակ եւ զուրկ չէր մնալ ազգային կրթութիւնից։ Արմատականների տեսակէտը ունէր իր խոշոր թերութիւնը. լաւ կազմակերպած դպրոցի պահանջ առաջադրելով՝ նա նիւթականի խնդրում նորից ցոյց էր տալիս եկեղեցական հասոյթների անբաւարար աղբիւրները։ Կամենալով հայ կրթարանը կապել պետական դպրոցական շղթայի հետ՝ նա համարձակութիւն կամ խելահասութիւն չունէր պետական միջոցներ պահանջել այդ կրթարանի պահպանութեան համար։ Մի այդպիսի պահանջ առաջադրելով՝ նա պիտի իր վրայից թօթափէր հայ եկեղեցու ծայրագոյն իշխանութիւնը եւ ձգտէր իրագործելու հայ ազգի աշխարհիկ կազմակերպումն ու ներկայացուցչութիւնը պետութեան առաջ։ Նման ազգաշինութեան համար հայ արմատական հոսանքը ոյժ չունէր եւ նա կամայ-ակամայ ստիպուած էր ազգը տեղաւորացնել եկեղեցուն շնորհած ինքնօրինութեան շրջանակներում. պահել եկեղեցական համայնքի ձեւը, բայց միջուկը լցնել աշխարհիկ իմաստով։ Արմատական հոսանքը զգում էր իր անզօրութիւնը պետականօրէն շարժուելու ասպարէզում. նա միայն զօրաւոր էր հայ միջավայրում, ուստի եւ նրա ծրագիրը իր վրայ կրում էր տարտամութեան կնիք. որքան նա պահանջկոտ էր հայ եկեղեցու կազմակերպութեան դիմաց, այնքան երկչոտ էր պետութեան առաջ։ Եւ նրա ծրագիրը ընդգծելով ցանկալին՝ անգիտանում էր իրագործելին։ Կամենալով աշխարհիկ ազգային դպրոց ունենալ՝ նա յատուկ ուղի չէր որոշում այդ նպատակին հասնելու համար, այլ նորից գլուխ էր թեքում եկեղեցու կազմակերպութեան առաջ եւ իր տեսակէտը կառուցանում այնպիսի յեղյեղուկ նիւթական պատուանդանի վրայ, որպիսին էր եկեղեցական հասոյթների հետ ժողովրդական յօժարակամ ձեռնտւութիւնը։ Արմատական հոսանքը տառապում էր քաղաքական թուլութեամբ եւ այդ թուլութիւնն էր հաղորդում իր տեսակէտին։

Արմատականներին հակադիր տեսակէտ էր պաշտպանում պահպանողականների խումբը։ «Ուսումնարանն մեր, արծարծում էր այդ խումբը, է հոգեւոր դպրոց, վասնորոյ կանոնադրութիւն նրա պարտի համաձայն լինել կանոնաց Սրբոյ Եկեղեցւոյ մերոյ. կառավարութիւն նորին ըստ կայսերական օրինաց պարտի լինել ընդ հրամանատարութեամբ վիճակաւոր Առաջնորդի եւ մարմնաւորականքս կարեմք լինել ՚ի նմին հոգեւոր իշխանութեան խորհրդակից եւ օգնականք» [35] ։ Ուրեմն պահպանողական խմբի տեսակէտը ձեւակերպւում էր այսպէս. հայ եկեղեցական վարչութեանը լիակատար եւ անսահմանափակ իշխանութիւն, իսկ աշխարհականներին կարծիքի եւ խորհրդի իրաւունք եւ պարտաւորութիւն նիւթական աջակցութիւն ցոյց տալու։ Այս տեսակէտով դպրոցի կրթական բովանդակութիւնն էլ պիտի յարմարեցրուած լինէր կրօնի թելադրանքներին։ Պահպանողական խմբի տեսակէտի լուսաբանութիւնը եւ պատճառաբանութիւնները մենք արծարծած ենք տեսնում ժամանակակից մամուլի մի յօդուածի մէջ, որը այստեղ առաջ ենք բերում ամբողջովին։

«Տփխիսից, գրում է «Համբաւաբեր Ռուսիոյ» պարբերականը [36], տխրալի եւ յոյժ ցաւալի լուրեր են հասնում մեզ։ Հազիւ ուրախացած էինք՝ թէ ահա՛ ամենայն երկպառակութիւն եւ կուսակցութեան հոգին վերացան Տփխիսու եւ նրա Հոգեւոր դպրոցի մէջ, հազիւ թէ սկսած էինք յուսալ բարի բարի համբաւներ ստանալու այդ տեղից, որ «պարարէին մեր ոսկերքը, » յանկարծ ամենայն ինչ պղտորւում, եւ ալեկոծւում է։ Ուրեմն մեր այդ զուարճալի զգացմունքները միայն րոպէական, միայն մի գիշերուայ երազ էին։ Ափսո՛ս Հոգեւոր դպրոցին, ափսո՛ս նորա երջանկայիշատակ Հիմնադրի մեծավաստակ աշխատութեանը։ Մեք մտադրութիւն չունինք քննելու եւ զննելու՝ թէ երկու կուսակցական բաժնից ո՞րը արդար է եւ ո՞րը մեղաւոր, կամ ո՞ր կուսակցական բաժնի առաջարկութիւնը օգտակար է, եւ որինը վնասակար։ Մի բան միայն նշմարւում է այդ երկպառակութիւնից՝ թէ երկու կուսակցական բաժինները եւս չե՛ն մտածում հասարակաց ազգային օգուտը, վասն զի եթէ մտածած լինէին նոքա՝ երբէք այդ վիճակին չէին հասուցանել ուսումնարանը, եւ ՚ի մի սիրտ եւ ՚ի մի հոգի կկապուէին ամենքն։ Ասացէ՛ք խնդրեմ՝ ի՞նչ օգուտ եւ ի՞նչ շահ այսպիսի անհամաձայնութիւններից։ Բացի վնասուց այլ բան կա՞յ. ասացէ՛ք։ Եթէ մեր ազգը կամենայ իմանալ մեր կարծիքը այդ մասին, այս է. Ներսիսեան Ուսումնարանը երբէք կանոնաւորելու եւ ժողովրդեան մէջ տրտունջը եւ տարաձայնութիւնը վերջանալու չէ՛, մինչեւ որ այդ ուսումնարանը ըստ ամենայնի չորոշուի՝ թէ ի՞նչ ուսումնարան է. Հոգեւոր, թէ՝ Աշխարհական։ Եթէ Հոգեւոր, ուրեմն թո՛ղ հոգեւորները միայն խառնուին նորա կառավարութեանը, աշխարհականները գործ չունին, թէեւ ժամանակ ժամանակ նուիրատու եղած են նորան. ինչ որ տուած է մի անգամ, նորան կրկին յետ չես բերելու։ Իսկ եթէ Աշխարհական, թո՛ղ ուրեմն հոգեւորները ձեռքերնին լուանան նորանից։ Բայց ասենք թէ այդ ուսումնարանից հոգեւորները ձեռք վեր առին, եւ եղաւ նա ըստ ամենայնի Աշխարհական դպրոց, ի՞նչ էք կարծում, դորանով բանը կը վերջանա՞յ, խռովութիւնը կպակսի՞, ո՛չ, եւ ամենեւին ո՛չ, այլ կյառաջանան այն ժամանակ այլ խնդիրներ, որ գուցէ մեր պատուելի համազգիքը մտածած եւս չեն (ակնարկ է կառավարութեան կողմը — Դ. Ա. )։ Թողէ՛ք ուրեմն, պատուելի՛ Տփխիսեցիք, այդ ուսումնարանը հոգեւոր իշխանութեան ներքոյ, թողէ՛ք որ լինի նա միայն Հոգեւոր դպրոց՝ Հոգեւոր իշխանութեան ներքոյ, թողէ՛ք այդ հոգողութիւնը Վեհափառ Սրբազնակատար Կաթուղիկոսին, նա լա՛ւ գիտէ իւր ազգի պիտոյքը, դուք ձե՛ռք վեր առէք այդ ուսումնարանից, եւ մի՛ խառնուիք նորա գործերին, որ խաղաղութեան մէջ մնալով՝ ծաղկի եւ պտղաբեր լինի։ Իսկ եթէ դուք անպատճառ կամիք խառնուիլ ուսումնական գործքերի (որ գեղեցիկ եւ գովելի բան է) շինեցէ՛ք ձեզ համար առանձին ուսումնարան, որի մէջ դուք միայն ձայն կունենաք (եթէ կարողանաք ունենալ) եւ հոգեւորները առաւել արգելառիթ չե՛ն լինելու մեր ազգի յառաջադիմութեանը, որպէս կարծում են քանի մի պատուելիք»։

Եթէ այժմ համեմատենք արմատական եւ պահպանողական հոսանքների տեսակէտները կրթական գործի կազմակերպման հիմնական սկզբունքների նկատմամբ, ապա կը նկատենք, որ արմատականների պահանջը որոշ կէտերում թոյլ էր շնորհիւ իր կողմնակիցների քաղաքական տկարութեան, — այն ինչ պահպանողականների պահանջը՝ զերծ լինելով այդ թուլութիւնից՝ տառապում էր հասարակական կարճատեսութեամբ եւ եթէ դառնար կիրառելի՝ պիտի անջրպետ բանար եկեղեցու եւ ժողովրդի միջեւ ու հարուածէր առաջինի հեղինակութեանն ու զօրութեանը։ Թիֆլիսի հայութեան հասարակական կարծիքը ունկնդիր եղաւ արմատական հոսանքի տեսակէտին, բայց՝ աւելի գործնական լինելով՝ Երեմիա Արծրունու պաշտպանած 5 կէտերին տուեց նոր ձեւակերպութիւն։ Այդ ձեւակերպումով պահանջւում էր, որ դպրոցի կանոնադրութիւնը խարսխուած լինի հետեւեալ հիմնական սկզբունքների վրայ։

«1. Արդիւնք Թիֆլիզոյ Հայոց Ազգային Հոգեւոր դպրոցի, որք մտանեն ի նմա մինչեւ ցայժմ, կամ որք մտանելոց են յայսմհետէ ի կայից, ի դրամագլխոց, յընծայաբերութեանց, ի կտակաց եւ յայլոց աղբերաց, պարտին մնալ մշտապէս անձեռնմխելի սեպհականութիւն նորին եւ ի գործ դնել ի պայծառութիւն եւ ի յառաջադիմութիւն կրթութեանց մանկանց Հայոց։

  2. Շրջան Թիֆլիզոյ Հայոց Ազգային Հոգեւոր Դպրոցի, վերաբերութեամբ թուոյ ուսանողաց եւ աւանդեալ առարկայից, պարտի ընդարձակիլ ըստ չափու եկամտից նորին։

  3. Ամենայն մանկունք Հայոց, որք մտանեն ի Թիֆլիզոյ Հայոց Ազգային Հոգեւոր Դպրոցն ունին ստանալ ի նմա զուսումն ձրիաբար, իսկ անտէրունջ որբք Հայոց, առաւելապէս յեկեղեցականաց, պարտին ընդ նմին եւ սնանիլ ի նոյն իսկ Ուսումնարանի ծախուք նորին, եւ այնոցունց ի նոցանէ, որք աւարտեալ ուսման բարեբարոյութեամբ եւ գերազանց ընդունակութեամբ ցանկանայցեն կատարելագործիլ ի բարձրագոյն ուսումնարանս, տուեալ լինին առ այն օժանդակութիւնք ի գումարաց դպրոցին ըստ չափու կարելութեան։

4. Ի թուոյ ուսանողաց Թիֆլիզոյ Հայոց Ազգային Հոգեւոր Դպրոցի, կարեն մտանել ի հոգեւոր կոչումն միայն այնոքիկ, որք ըստ բնութեան իւրեանց եւ ներքին կոչման կարող են լինել արժանի սպասաւորք Աստուածային սեղանոյ, եւ որք յայտնեսցեն առ այն զյօժարակամ ցանկութիւն իւրեանց, առանց իրիք ստիպմանց եւ համոզմանց։

5. Թիֆլիզոյ Հայոց Ազգային Հոգեւոր Դպրոցն պարտի լինել միշտ ի լիակատար կախման Ծայրագոյն Պատրիարգին ամենայն Հայոց. Կառավարիչն Թիֆլիզոյ Հայոց Վիճակի պարտի մնալ միշտ, ըստ կոչման իւրում, առաջին հոգատար եւ նախագահ Խորհրդարանին Կառավարութեան Դպրոցին, իսկ այլ անդամք այնր Խորհրդարանի պարտին ընտրիլ ի ձեռն հասարակութեան քաղաքիս, ըստ յայտնի արժանաւորութեանց իւրեանց, առանց զանազանելոյ զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս եւ հաստատիլ ի Ծայրագոյն Կաթուղիկոսէն ամենայն Հայոց [37] »։

Թիֆլիսեցիների 5 յօդուածից բաղկացած այս հիմնական որոշումները մի պատգամաւորութեան միջոցով ներկայացրուեց Էջմիածնում Մատթէոս կաթուղիկոսին, որը իր վաւերացնող վճիռը տուաւ 1861 թ. յունիսի 9-ին։ Կաթուղիկոսը իր վաւերացման հետ մի երկու յաւելում արաւ այդ կէտերին։ Նախ դպրոցին յատկացրեց «Ներսիսեան» անունը, ապա կանոն դրաւ, որ որդեգիրներին բարձր ուսման ղրկելը պիտի լինի կաթուղիկոսի եւ Էջմիածնի Սինօդի գիտութեամբ եւ, վերջապէս, դպրոցը կախում պիտի ունենար ոչ միայն եկեղեցու պետից, այլ եւ Սինօդից։

Հինգ հիմնական յօդուածների վաւերացումով դպրոցը ստանում էր հասոյթների որոշ աղբիւրներ եւ անցնում էր ժողովրդական կառավարութեան։ Մնում էր յատուկ կանոնադրութեան մէջ մանրամասն որոշուէր դպրոցի կառավարութեան ներքին կարգը եւ ուսման դասընթացքը։ Հիմնականը պարզելուց յետոյ՝ դա երկրորդական գործ էր։ Ներսիսեան դպրոցի համար ընդունուած հիմնական կանոնները հարկա՛ւ չէին կարող մնալ տեղական արտօնութիւն եւ նրանք ղեկավարող սկզբունքներ դարձան նաեւ մնացած թեմական դպրոցների համար։ Մատթէոս կաթուղիկոսը մտահոգեց իր հաստատած կանոնների մասին իրազեկ պահել նաեւ մարմնաւոր իշխանութեանը։ Գոնէ Ներսիսեան դպրոցի կանոնադրութիւնը 1864 թ. դեկտ. 5-ին ստացաւ Կովկասի Փոխարքայի թոյլտւութիւնը գործադրելու համար [38] ։

Ասել թէ թեմական դպրոցների համար կանոնադրութիւններ մշակելուց յետոյ դպրոցական կեանքը մտաւ խաղաղ զարգացման հունի մէջ՝ սխալ կը լինի։ Պահպանողական տեսակէտը պարտուել էր, բայց ոչ ոչնչացել։ Ուր այդ տեսակէտի կրողը թեմական իշխանաւոր էր դառնում, — այնտեղ բացւում էր կամայականութիւնների եւ անձնական իշխանութեան դուռը։ Մեր դպրոցական պատմութիւնը լի է հոգաբարձական աղմկայոյզ կռիւներով. կռիւներ առաջնորդի եւ հոգաբարձութեան միջեւ, կռիւներ հոգաբարձութեան եւ Էջմիածնի միջեւ։ Մենք այդ կռիւներով չըպիտի զբաղուենք։ Յիշում ենք միայն փաստը, որ հայ հասարակութիւնը ոչ միայն պայքարով ստացաւ դպրոցական սահմանադրութիւն, այլ եւ պայքարով պաշտպանեց իր նուաճումը։

Հայ կրթական գործը բարգաւաճման հաստատ ուղի բռնեց Մատթէոս կաթուղիկոսի օրով։ Եկեղեցու պետը վերացրեց այն աւելորդ խոչնդոտները, որոնք գոյութիւն ունէին ժողովրդական ձեռներէցութեան դէմ։ Նա դրանով ըմբռնեց ժամանակի պահանջը եւ հասարակական ինքնագործունէութեան համար որոշ յարմարութիւններ ստեղծեց, որով եւ շաղկապեց ազգի կրթական ջանքերը իր ներկայացրած եկեղեցու հետ։ Նրա օրով կերպարանորուեց եւ հայ ուսումնարանի հիմնարկման մի ինքնայատուկ եղանակ. այս կամ այն ուսումնատենչ հայ հասարակութիւնը՝ որոշելով դպրոց բանալ՝ ժողովում էր անհրաժեշտ միջոցները կամ ծրագրում եկամուտների աղբիւրը եւ եկեղեցու հովանաւորութեան դիմելով՝ յոյսով եւ հաւատով դիմում գործի։ Մեր բոլոր ծխական դպրոցները Մատթէոս կաթուղիկոսի օրով, թէ յետագայում, հիմք են առել այդ եղանակով։ Գործը սաղմնաւորուել է ոչ թէ վերից, եկեղեցական վարչութիւնից եկած հրահանգով եւ նիւթական օժանդակութեամբ, այլ վարից, ժողովրդական ինքնագործունէութեամբ եւ յօժարակամ զոհաբերութեամբ [39] ։ Նրա օրով բացուեց, թէեւ ինքնօրինակ պայմանների մէջ, Խալիբեան դպրոցը (1858 թ. ), որ յետագայում կերպարանափոխուեց թեմականի։ Այո՛, հայ կրթական գործը խոշոր մղում ստացաւ Մատթէոս կաթուղիկոսի օրով։ Արդէն գիտենք, որ հայութիւնը 60-ական թուականներին տնտեսական եռ ու զեռի շրջան էր ապրում եւ լուսաւորութեան ուղիներ փնտրում։ Հայ եկեղեցու պետը՝ թէեւ սաստիկ կրօնամոլ՝ չկամեցաւ խոչնդոտ լինել հասարակական զարթօնքի պահուն։ Նա դպրոցը յանձնեց ժողովրդին։ Եւ դա կազմում է Մատթէոս կաթուղիկոսի շինարար մեծագործութիւնը։

Հայ եկեղեցու կրթական գործունէութիւնը նոր թափ ու ծաւալ ստացաւ Գէորգ IV-ի օրով։ Նրա նախորդը ծխական դպրոցների կառավարութիւնը յանձնել էր թեմական դպրոցների հոգաբարձութիւններին։ Գէորգ IV 1868 թ. յատուկ կանոններ հրատարակեց ծխական դպրոցների համար [40], որոնցով ստեղծւում էին ծխական հոգաբարձութիւններ։ «Ծխական դպրոցքը, ասուած է այդ կանոնների մէջ, կառավարին ի ձեռն հոգաբարձուաց, որք ընտրին համահաճութեամբ ժողովրդականաց եւ հաստատութեամբ թեմական իշխանութեան։ Իւրաքանչիւր ծխական դպրոց պարտի ունիլ զերիս հոգաբարձուս, մին հոգեւորական եւ երկուքն աշխարհական, յորոց մինն պարտի լինել երէցփոխան եկեղեցւոյն. իսկ ՚ի գիւղաքաղաքս եւ ՚ի քաղաքս առհասարակ կարեւոր համարի ընտրել զհինգ հոգաբարձուս։ Աշխարհական հոգաբարձութիւն ընտրի առաւելութեամբ ձայնից ժողովրդականաց։ Հոգաբարձուք պարտին 1) խնամ տանել բարեկարգութեան եւ պայծառութեան դպրոցին, 2) աշխատել աճեցուցանել զեկամուտս նորա եւ հասու լինիլ ծախուց նորին»։ Այս կանոնների մերժելի կէտը այն էր, որ հոգաբարձութիւնների կազմը եւ ընտրութիւնը դասային պիտի լինէր, քանի որ անհրաժեշտ էր դատւում հոգեւորական-հոգաբարձուի ներկայութիւնը։ Ծխական դպրոցների նիւթականի առիթով Գէորգ IV-ի կանոնները հետեւեալն էին որոշում. «Մուտք դպրոցաց համարին 1) սահմանեալ տուրք ծնողաց աշակերտաց, 2) նուիրատւութիւն բարեպաշտ անձանց, 3) տոկոսիք եկեղեցական դրամագլխոց կամ մասն ինչ ՚ի դրամագլխոց անտի ըստ կարգադրութեան թեմական Առաջնորդին եւ ըստ կանխագոյն գիտութեան Վեհափառ Կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց»։ Այսպիսով ծխական դպրոցների նիւթականը մնում էր կախեալ ժողովրդի յօժարակամ ձեռնտւութիւնից, ուրեմն եւ յեղյեղուկ վիճակի մէջ։ Ծխական դպրոցներում աւանդելի առարկաններն էին. կրօն, հայոց եւ ռուսաց լեզուներ ու թուաբանութիւն։

1869 թ. Գէորգ IV հրատարակեց վանական փակ եւ գիշերօթիկ դպրոցների կանոնադրութիւնը, դպրոցների, որոնց նպատակն էր աշակերտներ պատրաստել Էջմիածնի կենտրոնական դպրոցի համար։ Այդ դպրոցներում աւելի էր շեշտուած կղերական ոգին, քանի որ կուսակրօններ պատրաստելը նրանց գլխաւոր նպատակն էր։ Իբրեւ Գէորգ IV-ի օրով եղած բարեկարգութիւն՝ պիտի յիշել թեմական տեսչութիւնների հաստատելը 1873 թ., որ պիտի զարկ տար ծխական դպրոցների բազմացման եւ բարգաւաճման գործին։ 1874 թ. այդ նոյն կաթուղիկոսը բացեց իր անունը կրող Գէորգեան ճեմարանը Էջմիածնում։

Ի՞նչ ծաւալ էր ստացել հայերի կրթական գործը Գէորգ IV-ի օրով։ Աշխատենք մի քանի թուական տեղեկութիւններով պատասխանել այս հարցին։ «Արարատի» մէջ տպագրուած մի յօդուածից իմանում ենք, որ 1870 թ. պետական բարձր, միջնակարգ եւ ստորին դպրոցներում սովորում էին 1795 հ. (ենթադրաբար) [41], իսկ «մեր ազգային ծխական եւ հոգեւոր դպրոցների աշակերտների թիւը գուցէ դորա կրկնապատիկից աւելի լինի»։ Նշանակում է հայ դպրոցների աշակերտութեան թիւը պիտի լինէր մօտ 4000։ Հայ դպրոցների եւ նրանց աշակերտութեան մասին աւելի մանրամասն տեղեկութիւններ ունենք 1876 թուի համար։ Այդ տեղեկութիւնները ժողովուած են թեմական տեսուչների ձեռքով եւ կաթուղիկոսի գիտութեամբ հրատարակութեան յանձնուած «Դպրոց» մանկավարժական թերթի խմբագրութեան կողմից [42] ։ Ըստ այդ տեղեկութիւնների հայոց 6 թեմերում գոյութիւն է ունեցել 254 դպրոց, որոնցից 212 տղանների, 37 աղջկանց եւ 5 խառն։ Այդ դպրոցների աշակերտութեան թիւը եղել է 10, 473, իսկ ուսուցիչների թիւը՝ 555։ Ըստ թեմերի կրթական գործը ունեցել է հետեւեալ պատկերը։

 

	Տղ. դպ.	Ուս.	Աշակ.	Աղջ. դպ.	Ուս.	Աշ-ուհի
Վրաստանի թեմ	66	128	3038	15	101 (?)	674
Երեւանի թեմ	65	99	2658	7	23	349
Ղարաբաղի թեմ	44	52	1324	1	1	18
Շամախիի թեմ	11	20	490	2 (?)	4 (?)	66 (?)
Աստրախանի թեմ	10	32	602	3	21	214
Բեսսարաբիայի թեմ	21	41	481	5	16	144
Ընդամենը՝	217	372	8593	33	166	1465

 

Մի քանի թուերի մօտ մենք հարցական նշան ենք դրել եւ դա հետեւեալ պատճառով. նախ ուղղակի անհաւատալի է թւում, թէ Վրաստանի թեմի 15 աղջկանց դպրոցները կարող էին ունենալ 101 ուսուցիչ, ապա մեզ յայտնի է այլ աղբիւրներից, որ 1876 թ. Բագւում գոյութիւն է ունեցել աղջկանց դպրոց, այն ինչ դրա մասին յիշատակութիւն չըկայ թեմական տեսուչների հաւաքած տեղեկութիւնների մէջ։

Թեմական տեսուչների տեղեկութիւնները մատնացոյց են անում 555 ուսուցիչ, որոնցից կին եղել է 48 հոգի, վարդապետ — 13 հ., քահանայ — 124, սարկաւագ — 30, աշխարհական — 340։ Ուսուցիչների ցենզը եղել է. տնային կրթութիւն — 122, Ներսիսեան դպրոցից — 107, հայ միջնակարգ դպրոցներեց (?) — 71, Էջմիածնի դպրոցից — 35, Խալիբեան դպր. — 18, Շուշիի — 17, Փարիզի Մուրադեան դպր. — 5, Շամախիի — 3, Երեւանի — 1, Արտասահմանեան՝ 38, պետական կլասիքական գիմնազիայից — 38, գաւառական ուսումն. — 32, Լազարեան ճեմ. — 22, համալսարանից — 16, րէալական դպր. — 6, Առեւտրական դպր. — 2, Գեղարուեստների ճեմ. — 2, Գիւղատնտեսական ինստիտուտից — 1։ Վարժուհիների ցենզը եղել է. պետական դպրոցներից — 21, մասնաւոր — 17, հայոց — 10։ 70-ական թուականների կէսին հայ դպրոցը զարգացման այս աստիճանին էր հասել։ Եւ դա կատարուել էր գլխաւորապէս մի 10-15 տարիների ընթացքում։ Այդպէս ենք ասում այն պատճառով, որ մինչեւ 60-ական թուականները նա ողորմելի գոյութիւն էր քարշ տալիս եւ զարգացման մղում ստացաւ միմիայն Մատթէոս կաթուղիկոսի օրով։ Չի կարելի ասել, թէ հայ դպրոցը իր քանակի համեմատ բարձր որակի տէր էր։ Ընդհակառակը. նա շատ պակասաւոր կողմեր ունէր։ Ահա ինչպիսի գոյներով է նկարագրում Ախալցխայի դպրոցը (1870 թ. ) մանկավարժ Ղ. Աղայեանը. «Այդ ժամանակ մենք չունէինք աւանդելի առարկանների համար դասագրքեր, չունէինք մի որեւէ օրինակելի եւ կարգին դպրոց, ամեն ինչ նոր էր սկսւում բուսնել այս ու այնտեղ։ Դասատւութեան համար ինձ տուին չորս առարկայ՝ աշխարհագրութիւն, թւաբանութիւն, ազգային եւ ընդհանուր պատմութիւն։ Գիտութեան առարկաներն էլ սրանք էին, մնացածը լեզուներ էին՝ հայերէն, ռուսերէն եւ ֆրանսերէն, այլ եւ կրօն, երգեցողութիւն եւ վայելչագրութիւն։ Ուսուցչական ժողովներ չէին լինում, ոչ էլ ուսման ծրագիր ունէին։ … Հիմա էլ որ միտս է գալիս միսս սարսում, մազերս փշաքաղւում են։ Այցելութիւնս սկսեց նախակրթարանից։ Այդ դասարանը բուն ուսումնարանի շէնքից անջատած էր, ինչպէս անջատած է լինում գոմը լաւ շէնքերից։ Եւ հէնց գոմի էլ նման էր արտաքուստ, իսկ ներքուստ նման էր խոզանոցի, երբ բազմաթիւ մեծ եւ փոքր խոզուկներ իրար գլխով ընկնելով՝ որը բըթբըթում է, որը խռխռկում, որը մըրթմըրթում է, որն էլ ճղաւում, ճչում։ Անկարգ, անկանոն, ամեն մէկի ձեռքին մի առանձին գիրք կամ տետրակ, իսկ վարժապետը մի կատարեալ վայրենի, իսկ եւ իսկ խոզարած, մի երկայն ճիպոտ ձեռին մէկի գլխին էր խփում, միւսի ձեռներին» [43] ։ Եթէ այսպիսի որակի տէր էր Ախալցխայի դպրոցը, որը հաստատուած էր մի հայաշատ քաղաքում եւ ունէր եկամուտների համեմատաբար ապահով աղբիւրներ, — ապա պիտի պատկերացնել, թէ որքան ողորմելի վիճակի մէջ էին գտնւում մնացած հայ դպրոցները, մանաւանդ գիւղական ծխական ուսումնարանները։ Այդ դպրոցների որակի բարձրացումը կախուած էր հայութեան ընդհանուր նիւթական բարգաւաճումից, որով միայն հնարաւոր էր առատ զոհաբերութիւններ անել եւ բարեկարգ դպրոց ունենալ։ Դա, հարկա՛ւ, ժամանակի խնդիր էր։ Մնում էր, որ այդ դպրոցները գոյութեան իրաւունք ունենան պետութեան մէջ, որ նրանց զարգացումը չըկաշկանդուի կառավարութեան կողմից։ Սա ծանր, մտահոգիչ խնդիր էր։ Պետութիւնը ինքը աւելի էր ուշադիր դարձել դէպի կովկասցիների կրթական գործը եւ առանձին բարեհաճութիւն չէր ցոյց տալիս դէպի հայ ազգային դպրոցը։

«Պէտք է յիշել, գրում է Կովկասի վարչական բարձր անձերից մէկը՝ բարօն Նիկօլայի, հայ դպրոցների բաւական նկատելի զարգացումը, որոնք՝ իբրեւ եկեղեցական-ծխական՝ խուսափում են կառավարական հսկողութիւնից։ Այդ դպրոցները ընդհանուր առմամբ քիչ են նպաստում ուղիղ կրթութեան տարածման։ Ուսուցումը նրանց մէջ յանձնւում է միանգամայն անպատրաստ անձերի կամ գտնւում է ծայրաստիճան տգէտ հոգեւորականութեան ձեռքին, ուստի եւ այն շօշափելի գումարները, որոնք զոհաբերւում են այդ դպրոցների համար եկեղեցական եկամուտներից, ինչպէս եւ մասնաւոր անձերից ու հասարակութիւններից, կազմում են անարդիւնաւէտ ծախք՝ նուիրած թիւը գիտակցուած ցեղային առանձնայատկութեան բաւարարման» [44] ։ Այսպիսի կարծիք ունէր հայ դպրոցների մասին Կովկասի բարձր իշխանութիւնը 1872 թ. ։ Եւ այդ կարծիքը պիտի վտանգի մթնոլորդ ստեղծէր հայ կրթական գործի համար։ Գէորգ IV-ին յաջողուեց ցրել վտանգի կուտակուած ամպերը։ 1874 թ. յուլիսի 19-ին Բարձրագոյն հաստատութիւն գտան հայ դպրոցներին վերաբերեալ կանոնները, որոնք որոշութիւն մտցրին նրանց իրաւական գոյութեան մէջ։ Ահա այդ կանոնները.

  1) Համաձայն օրէնքների ժողովածուի XI հատորի, I մասի, 975 յօդուածի, հայ-լուսաւորչական հոգեւորականութեան պարտաւորութիւնն է մնում հիմնել եւ կառավարել եկեղեցական դպրոցներ, նոյնպէս եւ հոգալ մտցնելու դասատւութեան կանոնաւոր եւ յարմար եղանակ եւ պահպանել բարի վարք ուսուցանողների եւ աշակերտների մէջ։

2) Ժողովրդական դպրոցների տեսուչների վրայ, հայ հոգեւորականութեան հիմնելիք եւ վարելիք ընդհանուր կրթական եկեղեցական ծխական դպրոցների վերաբերմամբ, պարտաւորութիւն է դրւում, համաձայն1873 թուի նոյեմբերի 22-ին Բարձրագոյն հաստատուած Պետական Խորհրդի կարծիքին՝ հսկողութիւն ունենալ, 1) որ բոլոր դպրոցներում աւանդուի ռուսաց լեզուն, իսկ այն դպրոցներում, որտեղ աւանդում են ընդհանուր պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն, աւանդուին նաեւ ռուսաց աշխարհագրութիւն՝ ռուսերէն լեզուով. 2) որ այս դպրոցներում ուսուցանողները լինեն ռուսահպատակներ եւ ունենան պարտ ու պատշաճ բարոյական յատկութիւններ,        

3) Այն ուսումնարանները, որոնք նպատակ ունեն հոգեւորականներ պատրաստել՝ չեն ենթարկւում ժողովրդական ուսումնարանների տեսուչների հսկողութեան եւ գտնւում են հոգեւոր իշխանութեան բացառական վարչութեան տակ։ Այս դպրոցների ուսման դասընթացքի եւ ներքին կարգերի մասին կանոնները պէտք է ներկայացնուեն բարձրագոյն կառավարութեան ի հաստատութիւն (յօդ. 1004, մասն I, հատ. XI օրէնքների ժող. ։

  1874 թ. յուլիսի 19-ի կանոները որոշութիւն մտցրին հայ դպրոցների իրաւական կացութեան մէջ, բայց ոչ գոյութեան անսասանութիւն…

֍

 

Միանգամայն սխալ կը լինի ասել, թէ հայութեան կրթական կարիքները բացառապէս բաւարարւում էին եկեղեցական դպրոցի կողմից։ Տեսանք արդէն, որ 1831 թ. մօտ 90 հայ ազնուականներ թողին Ներսիսեան դպրոցը եւ մտան պետական գիմնազիա։ Իսկ 1834 թ. գաւառական կոչուած դպրոցները հետեւեալ քանակի աշակերտութիւն ունէին [45] (յիշատակում ենք այն դպրոցները, որոնց մէջ աշակերտների մեծամասնութիւնը հայ էր)։

 

ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԻ ԹԻՒԸ

	Ազնուական եւ պաշտօնեաների որդիներ	Քաղաքացիների եւ վաճառականների	Այլ դասերի	Ընդամենը
Թելաւի դպրոց	45	10	1	56
Գորիի դպրոց	66	5	—	71
Շուշիի դպրոց	13	26	6	44
Սղնախի դպրոց	43	45	1	89
Ախալցխայի դպրոց	—	82	—	82
Երեւանի դպրոց	3	34	—	37
Բագուի դպրոց	11	14	4	29
Նուխիի դպրոց	7	21	—	28
Գանձակի դպրոց	6	34	—	40
Ընդամենը՝	194	270	12	476

 

Կասկածից վեր պիտի համարել, որ այստեղ յիշուած քաղաքացիների եւ վաճառականների, ինչպէս եւ այլ դասերի որդիները համարեա բացառապէս հայեր էին։ Պակաս չէր նրանց թիւը եւ ազնուականների մէջ, մանաւանդ հայ-թուրքական գաւառական դպրոցներում։ Թուրքերը, յիշուած է մեր աղբիւրի մէջ, խուսափում են իրենց զաւակներին պետական դպրոց տալ, ուրեմն միայն հայերն էին, որ սիրով խուժում էին պետական ուսումնարանները։

Կովկասի նուաճման եւ խաղաղացման հետ զուգընթացաբար պետութիւնը բազմացրեց դպրոցների քանակը։ 1834 թ. գոյութիւն ունէին պետական 1 գիմնազիա եւ11 գաւառական դպրոց, 1846 թ. — 1 գիմն., 15 գաւառական դպր. [46], իսկ 1856 թ. — 4 գիմն., 24 գաւառական դպրոց [47] ։1846 թ. գիմնազիայի եւ գաւառական դպրոցների աշակերտութեան թիւը (բոլոր ազգութիւնների) հաւասար էր — 2097-ի, իսկ 1856 թ. — 2966-ի։ 1865 թ. Կովկասի դպրոցական շրջանում գոյութիւն ունէին. — 5 գիմնազիա, 1 րէալական դպրոց, 2 աղջկանց գիմն., 9 ստորին աղջ. դպրոց, 21 գաւառական եւ քաղաքային դպրոցներ, որոնց բոլորի մէջ սովորում էին 5579 հոգի։

Այսպէս տարէցտարի բարգաւաճում էր պետական դպրոցական գործը, որ իր ձեռքն էր առնում հայ եւ վրացի արտօնեալ կամ ունեւոր դասերի զաւակների կրթութիւնը։ Ի՞նչպէս պիտի անդրադառնար այդ երեւոյթը հայ ազգային կեանքի վրայ։ Սկզբում, կարելի է ասել, բարերար կերպով։ Պետական դպրոցը, որքան էլ նա թերութիւնների տէր լինէր, այնուամենայնիւ մի կուլտուրական մեծութիւն էր, որ գոյութիւն չունէր հայ միջավայրում։ Եւ հասկանալի է, որ այդ դպրոցի սանը պիտի կուլտուրական եւ առաջմղիչ առաքեալ դառնար իր յետամնաց հարազատների համար։ Յետագայում դրութիւնը փոխւում է. դպրոցների քանակական մեծութեան հետ փոխւում է եւ նրանց որակական մեծութիւնը, որ դառնում է ձգտում սովորողներին խորթացնել ու կորզել հարազատ ազգից, մանաւանդ որ այդ նպատակին ծառայում նաեւ պետական միւս գործառնութիւնները (տնտեսական քաղաքականութիւն, վարչութիւն, դատարան եւ այլն)։ Եւ այս պատճառներով հայութեան հասարակական մտքի զարգացումը օրէցօր դառնում է երկճիւղի. մի կողմից մայրենի դպրոցը պատրաստում է ազգի կեանքի հետ ներդաշնակ շարժուող մտաւորականութիւն, իսկ միւս կողմից պետական դպրոցը հրապարակ է հանում մտաւորականների մի բազմութիւն, որոնցից քչերն են բռնում հարազատ ժողովրդի մտահոգութիւնների զարկերակը, իսկ մեծամասնութիւնը դառնում է զարգացած արհեստաւորների մի դաս՝ խորթ իր հարազատների հասարակական ապրումներին եւ օտար պետականօրէն տիրող ժողովրդին։ Հայ երիտասարդութեան տարբեր սիստեմներով դաստիարակութիւն ստանալը եւ հայ մտաւորականութեան երկու տարբեր հունով առաջընթացումը ծանր հետեւանքներ ունեցաւ ազգի հասարակական մտքի ամբողջականութեան վրայ։ Այդ երկւութիւնը նկատելի էր դեռ եւս 60-ական թուականներին, բայց նա հասարակական խոցի կերպարանք ստացաւ յետագայում, մի շրջանում, որը դեռ պէտք ունի յատուկ ուսումնասիրութեան։