Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն թէ զի՛նչ է ջերմն եւ զի՛նչ է սահման նորա, եւ ո՛րպէս լինի ջերմն եւ ուստի՛ց ընծայի։

Պարտ է գիտենալ որ ջերմն օտար տաքութիւն է զատ ՚ի բնութենէն, խառնեալ ընդ բնաւորական տաքութիւնն՝ որ ՚ի սիրտն։ Առնէ սկիզբն ՚ի սրտէն, եւ սփռի ՚ի ձեռն շնչաւոր երակացն ընդ ամենայն մարմինն, որպէս այլ յառաջն ասացաք, եւ խափանէ զբնութեան գործերն։ Եւ են բնութեան գործերն այսոքիկ. ցանկութիւն կերակրոյն եւ ըմպելոյն, կանգնելն եւ գնալն եւ արթնութիւնն, յառնելն եւ նստելն եւ մերձաւորութիւնն, եւ այլ ամենայն բնութեան գործն որ ՚ի մեզ են։ Թէպէտ եւ ասացաք զբնութեան գործերն՝ որ խափանին ՚ի ջերմերոյն եւ ՚ի յայլ ամենայն ցեղ հիւանդութենէ, սակայն ոչ կատարեալ խափանումն, այլ մասնական ինչ. զի մահուամբ միայն խափանին բնութեան գործերն կատարեալ։

Այժմ պատմեմք զորպիսութիւն ջերմանն եւ զիւր գիտութիւնն, որ երեք ազգ են։ Եւ ասացին իմաստասէրքն թէ վասն այնորիկ եղեն երեք ազգ, որ բովանդակ յամենայն մարմնոյն սկսանի. եւ մարմինք մարդկան ընդ երեք բաժանին։ Առաջին բաժինն երեք շունչ են, զոր երեք հոգի անուանեն, որ են հոգի բնութեան, իւր տեղի եւ բնակարան լերդն է. եւ հոգի կենդանութեան, իւր տեղի եւ բնակարան սիրտն է. եւ հոգի զգայութեան, իւր տեղի եւ բնակարան գլխոյն առաջի փորոքն է։

Եւ երկրորդ բաժինն գիջութեներն, զոր հոռոմն իլն անուանէ, եւ տաճիկն խլթ, որ թարգմանի չորս նիւթ կամ չորս ենթակայ, որ են արիւն եւ մաղձն, պալղամն եւ սավտայն։

Իսկ երրորդ բաժինն չոր եւ պինտ անդամունքն են, որք եւ ոսկերքն եւ ջիլքն, կապքն եւ լարքն, կակուղ եւ խռճտամն ոսկերքն, զերդ զբիճին գլուխն, եւ կողերուն ծայրքն, եւ խռչակին հլունքն, եւ այլ զոր նման է սոցա։

Իսկ այն ազգ ջերմն, որ պատճառն յերեք հոգիքն լինի, միօրեայ ասեն. զի իւր թուականն մի օր է։ Եւ զչորս ժամանակսն հիւանդութեանցն, որ են սկիզբն, եւ յաւելուլն, եւ կատարելն ՚ի լման որ դադարի միացեալ, եւ պակասելն օր ըստ օրէ, եւ զիւր բուրհանն՝ ՚ի նոյն օրն առնէ, եւ արձակի ՚ի քսանուչորս պահն։

Իսկ այն ազգ ջերմն որ պատճառքն գիճութիւնքն լինին, որք են չորս նիւթն, բորբոսային ասեն. զի յորժամ բորբոսն ՚ի ներքս ՚ի յերակսն լինի ՚ի յարեն՝ ՚ի յար եւ ՚ի սուր եւ այրեցող ջերմանն, հումայի մուհրիղայ կասեն. ապա թէ դուրս յերակացն բորբոսին, այն են նոպայով ջերմերն։

Իսկ այն ազգ ջերմն որ պատճառն չոր եւ պինտ անդամունքն լինին, հոռոմն լխթկօն ասէ, եւ տաճիկն դեկ, որ թարգմանի հալեւ մաշ. եւ այլ ոմանք սեղմ ասեն. եւ Հայք բարակ ասեն։ Եւ ինքն երեք ցեղ լինի մի քան զմի դժար, եւ յետինն մահարար. եւ հաստատին նոքա յերեք բնաւորական գիճութիւնքն. զի մարմինք մարդկան չորս բնաւորական գիճութիւնք ունին. մէկն չորս նիւթն են, եւ զերեքն այլ ՚ի յետոյ պատմեցից օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Այլ Գաղիանոս վասն երեք ազգ ջերմերոյն գիրքն, յառաջին մակալաթն՝ որ է ճառ՝ ասէ, եթէ աղէկ իմացիր եւ ՚ի միտ առ, յորժամ առնուն ջերմն ջուր եւ արկանեն ՚ի հով պուտուկ, անպատճառ տաքնայ հով պուտուկն ՚ի ջերմ ջրէն. ապա թէ առնուն հով ջուր եւ արկանեն ՚ի տաք պտուկ, նոյնպէս տաքնայ հով ջուրն ՚ի տաք պուտուկէն. օրինակ է պուտուկն չոր եւ պինտ անդամոցն. իսկ ջուրն գիճութեանցն, որք են չորս նիւթքն։ Յորժամ տաքնայ չոր եւ պինտ անդամունքն, տաքցնեն զչորս նիւթն, որ է արիւնն եւ մաղձն եւ պալղամն եւ սավտայն. նոյնպէս թէ տաքնայ չորս նիւթն, տաքցնեն զչոր եւ զպինտ անդամունքն։

Այլ այն ցեղ ջերմն որ ՚ի յերեք հոգիքն լինին, չունի օրինակ որ ՚ի յինքն ՚ի նման լինի ամենայն դիմօք. բայց վասն այնոր որ երեւնայ եւ ընդ գիտութեամբ անկանի, ա՛ռ ՚ի միտ օրինակ զդարբնի փուքսն, որ երբ ՚ի յինքն քաշէ զբնիկ տաք օդն, անպատճառ տաքնայ փուքսն ՚ի յայն տաք օդոյն։ Այլ օրինակ խիստ ՚ի նման յայտ իրացդ ՚ի բնութիւն՝ եթէ ՚ի միտ առնուս աղէկ եւ գիտանաս որ երբ ՚ի յայն փուքսն գիճութիւն լինի արգելած, մանաւանդ տեսանես մտօքդ որ ճանապարհն մտանելոյն եւ ելանելոյն նեղ լինին, եւ չկարէ անցանել ընդ ինքն այն արգիլած գիճութիւնքն որ ՚ի փուքն կենայ, բայց հողմն անցանի։ Այս օրինակս խիստ նման է մարդկային բնութեան գործոյն. զի օդոյն էութիւնն որ խառնեալ է ընդ արեանն եւ ընդ ամենայն շնչաւոր երակսն, նոյնպէս եւ սիրտն, զի՛նչ է պակաս քան զդարբնի փուքսն։

Այլ բժշկական վարդապետքն նմանեցուցին զմարմին մարդկան ՚ի բաղանիսն. զի բաղանիքն յերեք իրոյ կատարի, որ են որմունքն, ջուրն եւ օդն. նոյնպէս եւ մարմինք մարդկան յերեք իրաց են շինեալ, մինն չոր եւ պինտ անդամունքն են, զոր այլ ՚ի յառաջդ ասացաք. եւ երկրորդն գիճութեներն են, զորս չորս նիւթ անուանեն կամ չորս ենթակայ, որք են արիւնն եւ մաղձն, պալղամն եւ սավտայն. եւ երրորդն երեք շունչ են, զոր երեք հոգի անուանեն. հոգի բնութեան, հոգի կենդանութեան, եւ հոգի զգայութեան։

Նոյնպէս եւ ջերմն երեք ազգ են. մինն բնակի ՚ի յերեք հոգիսն. եւ երկրորդն բնակի ՚ի չորս նիւթն. եւ երրորդն բնակի ՚ի չոր եւ ՚ի պինտ անդամունսն. որպէս այլ ՚ի յառաջդ ասացաք կարգաւ մի ըստ միոջէ։ Նմանեցուցին իմաստասէրքն զբաղանեաց շինուածն ՚ի չոր եւ ՚ի պինտ յանդամունքն. իսկ զջուրն ՚ի գիճութիւնքն, որք են չորս նիւթն. իսկ զօդն ՚ի յերեք շունչն, զոր անուանեն երեք հոգի։ Զի որպէս բաղանեացն այլ է շինուածն եւ այլ ջուրն եւ այլ օդն, բայց յորժամ մինն ՚ի նոցանէ առաւել ջերմանայցեն՝ ջերմացուցանէ եւ զայլ եւս երկուսն. նոյն օրինակաւդ տես եւ զջերմն ՚ի մարմինք մարդկան, եւ ընդ մարմնոյն շինուածոցն հետեւ ՚ի ջերմն. որպէս շինուածք մարմնոյ այլ եւ այլ են, նոյնպէս եւ ջերմն այլ եւ այլ լինի։

Այս էր զոր ասացաք կարճառօտ ջերմերոյն զորպիսութիւն օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Վասն թէ ուստի՛ց ընծայի ջերմն։

Արդ սկիզբն առնեմ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմ կարճառօտ եթէ ուստից ընծայի ջերմն։ Ընծայի ջերմն յարտաքուստ պատճառանաց. երբեմն ներքսէ։ Եւ արտաքուստ պատճառն լինի, զերդ առաւել ՚ի ջերմ օդոց, կամ խիստ ցրտոյ, կամ լուանիլն ծծմի ջրով, կամ շպլեղի ջրով, եւ այլ ամենայն ցեղ փոթոթային ջուր որ նման են նոցա։ Իսկ ցներքսէ պատճառն լինի, որպէս տրտմելն կամ ՚ի սիրտ ելնելն կամ սգալն կամ հոգալն կամ ամաչելն կամ ահ եւ երկեղն կամ ցանկութիւնն կամ նախանձն, եւ այլ ամենայն ինչ որ նման է նոցա։ Կամ ՚ի տաք կերակրոց եւ ՚ի տաք ըմպելեաց, զոր յաճախեն մարդիկ։ Եւ այս բաւական է կարճառօտ եթէ ուստից ընծայի ջերմն։

Այժմ սկիզբն առնեմք օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմք զերեք ազգ ջերմերն ուրիշ ուրիշ. եւ սկսանիմք ՚ի միօրեայ ջերմանէն, զի ինքն շատ լինի, եւ իւր պատճառն դիւրին է, նոյնպէս եւ իւր ստածումն եւ բժշկելն դիւրին լինի. եւ այլ որ ինքն լինի պատճառ այլ եւս երկու ջերմերոյն։