Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն երեք ազգ հալեւմաշ ջերմանն։

Զայս գիտացիր եթէ քանի՛ ազգ են եւ ընդ քանի՛ ցեղ բաժանին, եւ զիւրեանց պատճառն եւ զտեղիքն, եթէ ո՛ւր եւ ո՛րպէս լինի։ Զայս ջերմս անուանէ հոռոմն ըկտիկօն, զոր տաճիկն դըկ, որ թարգմանի հալեւմաշ։ Իսկ զայս ջերմս վասն այնոր անուանեցին այդ անուամբդ, որ հաստատի ՚ի մարմնոյն ՚ի չոր եւ ՚ի պինտ յանդամունսն, որպէս յոսկերքն, եւ ՚ի ջիլքն, եւ յայլն՝ զոր այլ յառաջ ասացաք. եւ հալէ զճրագուն, մաշէ եւ հատցնէ զմիսն, վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին զնա հալեւմաշ։

Արդ պատեհ է որ իմանայ բժիշկն զայս ջերմանս զպատճառն՝ որ ընծայեցնէ զինքն. զի զերդ զմիօրեայ ջերմանն զպատճառնին լինի։ Բայց միօրեայ ջերմանն պատճառնին սակաւ լինին, եւ շուտով արձակին. բայց երբ այն պատճառնին յամէ առ ՚ի մարդն եւ յերկարեն, նա մտանէ մէկ մի յայն պատճառնոյն խորու ՚ի մարմինն, եւ ընծայէ զայս ջերմս՝ որ կոչի հալեւմաշ։ Եւս առաւել պատճառ այս լինի՝ որպէս սուգն եւ հոգսն եւ մտավարժութիւնն, ահն եւ երկիղն, ցանկութիւնն եւ ղիպն, տքնութիւնն եւ շատ կարդալն, եւ ցորեկին անօթի կենալն եւ պակաս կերակրիլն, եւ որ սոցին նման են, որ չորացնեն եւ տաքցնեն զմարմինն զերդ յերկարօրեայ ջերմերն, եւ յերկարօրեայ ելնդնին, եւ տաք հիւանդութեներն, որ յիշխան յանդամունսն լինի։

Այլ գիտացիր որ այս ջերմս երկու ազգ են. մէկն այրեցող տաքութիւն ունի եւ բարակ ջերմն. իսկ մէկայլն առանց տաքութեան լինի, զի բնական տաքութիւնն հատեալ լինի, զերդ ՚ի յալեւորաց մարմինս։ Եւ այս ցեղս լինի՝ յորժամ ՚ի յիւր յառաջքն խիստ չորութիւն լինի հանդիպել. հանց որ զմարմինն բնիկ դատել լինի ամենայն ցեղ լուծմամբ. զերդ փորուն լուծելն, եւ վերաբերութիւնն, եւ երակ առնուլն եւ ապիկիքս, եւ այլ դիմօք արիւնն՝ որ ՚ի մարմնոյն ելանէ, քրտինքն, եւ խօխն՝ որ հետ հազին գայ, եւ բաղանիսն, եւ մերձաւորութիւնն, եւ որ սոցին նման են, ամէնքն լուծումն են մարմնոյն եւ պակասումն գիճութեան։

Այլ Փիլիպպոս բժշկապետն անուանեաց զայն ազգն՝ որ չունի տաքութիւն՝ ծերոց հիւանդութիւն։ Բայց մենք տեսանեմք շատ մարդիկ՝ որ կայ եւ դիպի այդ չորութիւնդ, ոչ եթէ ծերոց միայն, այլ եւ երիտասարդաց եւ միջահասակաց, երբ իւրեանց բնաւորական տաքութիւնն հատեալ լինի ՚ի յերկար հիւանդութենէն եւ յար ցաւելոյ տեղաց մի մարմնոյն։

Վասն առաջին ջերմանն, զոր հալեւմաշ ասացաք։

Եւ եթէ այրեցող ջերմ ունի եւ ՚ի յերակն տաքութիւն, այս ջերմս բաժանի ՚ի յերեք ցեղ. եւ անուանեն զառաջինն թառմեցնող, եւ զերկրորդն բարակ, եւ զերրորդն քակող։ Եւ այս երեք ցեղ հալեւմաշս ընծայի ՚ի բնական երեք ցեղ գիճութենէն. զի ՚ի մարմին մարդոյս բնական չորս գիճութիւն կայ, եւ են նոքա կարգած մէկ հետ մէկի։ Առաջինն՝ մարմնոյն ընդ ամենայն երակսն լինին, որ են չորս նիւթն. երկրորդն՝ ՚ի տեղեստանն, որ յերակացն փարփուտ են, եւ ընդ յերակսն ՚ի մէջ են, զերդ քովքն եւ այլ տեղեստան՝ որ ՚ի զատ են յերակացն. եւ երրորդ՝ բնաւորական գիճութիւնն՝ որ լինի ՚ի մարմնոյն միսն եւ ՚ի փորոտիսն. որպէս լեարդն եւ փայծաղն, թոքն եւ ստամոքն, եւ այլ ամենայն փորոտիքն. եւ չորրորդն՝ ՚ի յօդվածսն լինի, որ զամենայն անդամս մարմնոյն պինտ ունի եւ բռնած։

Այժմ ասեմ եթէ յորժամ ջերմանայ առաջին գիճութիւնն՝ որ ՚ի յերակսն լինի, որ են չորս նիւթն, նա տաքութիւն միայն ընծայէ ՚ի մարմինն։ Ապա երբ աւիրին եւ բորբոսին, նա մէկ մի ՚ի բորբոսային ջերմերոյն ընծայեն, զոր այլ ՚ի յետոյ կամիմ յիշել։ Ապա թէ հասանի այն տաքութիւնն ՚ի յերկրորդ գիճութիւնն, որ երակացն փարփութն են՝ զատ ՚ի յերակացն, նա ցամաքեցնէ զայն գիճութիւնն, կամ մասն ինչ ՚ի յիւրմէն։ Ապա այն երեքէն առաջին ցեղ հալեւմաշն ընծայի, որ կոչի թառմեցնող. եւ այս ցեղիս ստածումն հեշտ լինի եւ շուտ։ Ապա թէ հասանի այն տաքութիւն ՚ի յայն երրորդ գիճութիւնն, որ ՚ի միսն եւ ՚ի փորոտիսն լինի, նա ընծայէ երկրորդ հալեւմաշն, զոր անուանեն բարակ, եւ իւր ստածումն եւ բժշկութիւնն դժար լինի։ Ապա թէ այն տաքութիւնն, որ ՚ի չորրորդ գիճութիւնն հասանի, որ զօդվածն եւ զամենայն անդամս մարմնոյն պինտ ունի, նա ընծայի երրորդ ցեղ հալումաշն, զոր անուանեն քակող եւ անցնող մարմնոյն. եւ այս ցեղս զստածումն եւ զբժշկութիւնն չընդունի բնաւ։

Զի յորժամ բնաւորական գիճութիւնն հատանի, չկայ ճար՝ որ այն մարմինն դարձեալ յիւր ողջնութիւնն դառնայ եւ հաստատի։ Իսկ բերեմ ես այս բանիս ընկեր եւ օրինակ, որ ընթերցողին դիւրաւ լինի։ Զայս իմա՛ որ երբ ծառ՝ յորժամ կտրի ՚ի յիւրմէն, նուազի եւ հատանի իւրիմէն ջուրն եւ հողոյն վաստակելն, նա այն ծառն վատթարի, եւ թառամի տերեւն։ Ապա թէ դարձեալ վաստակի իւր հողն, եւ ծառոյն ջուր տան, ստոյգ պայծառանան իւր տերեւքն, եւ ճոտքն ուժ առնեն եւ պտղաբերեն։ Ապա թէ զանց առնէ իւր տէրն եւ անհոգ կենայ, նա հասանի այն չորութիւնն ՚ի ծառին ճուղքն, եւ վատթարէ զիւր պայծառութիւնն եւ զճուղսն, եւ խափանէ զտերեւն եւ զպտուղն։ Ապա թէ դարձեալ այն ծառոյն տէրն պէտ առնէ նմա, զատակն բրէ եւ ջուր տայ, ՚ի խիստ ցրտոյ եւ ՚ի խիստ շողոյ պահէ զծառն, լինի որ յանկարծ այն ծառն դարձեալ յիւր բնական բնութիւնն դառնայ, հետ շատ ստածելոյ եւ դատելոյ։ Ապա թէ անտես առնէ տէր ծառոյն, եւ անհոգ կենայ՝ որ հասանի այն ծառոյն չորութիւնն ՚ի յարմատն եւ ՚ի կեղեւն, նա չորանայ ծառն, եւ չիկայ հնար՝ որ ձօնիւ դարձեալ յիւր բնութիւնն դառնայ։ Նոյնպէս եւ այս ջերմս՝ երբ սկիզբն անհոգ կենայ իւր տէրն եւ պէտ չայնէ, աւիրի իւր զրոյցն։

Այժմ ցուցանեմ եւ ասեմ զնշաննին եւ զստածումն եւ զբժշկութիւնն զատ ՚ի զատ զամէն մէկ, որ ճանաչեն եւ գիտենան զամէն ցեղ ուրիշ ուրիշ. եւ ապա ստածեն եւ բժշկեն զայն ցեղն՝ որ ընդունի զառողջութիւնն, եւ այն՝ որ չունի ճարակ առողջութեան՝ ՚ի զատ կենան։

Այժմ ասեմ զառաջին ցեղն, որ իւր պատճառն լինի տրտմութիւն եւ հոգս եւ ՚ի սիրտ ելանելն, եւ այլ ամենայն պատճառքն՝ զոր այլ յառաջդ ասացաք ՚ի յերեք հոգիսն. եւ հասանի իւր տաքութիւնն ՚ի տեղեստանն որ ընդ երակսն ՚ի մէջ լինի։ Եւ իւր նշանն այս է, որ տաքութիւնն միացեալ լինի, եւ իւր գոյնն թառմի, եւ դեղնութիւն անկանի. եւ ՚ի յիւր շօշափելն գտանես սուր տաքութիւն. եւ իւր մաճասին երակն չիգ տուի ամենեւին փարփուտ ՚ի տաքութենէ։

Բայց այս ջերմներուս ճանաչելն յիւր սկիզբն դժար է. զի տաքութեան գէշ խառնուածքն յաղթել լինի ամենայն մարմնոյն հաւասար, եւ հիւանդն չիմանայ թէ տաքութիւն կայ առ իւրն, եւ ոչ ցաւիլ տեղաց մին ՚ի մարմինն, եւ ոչ տուժել, եւ ոչ տկարիլ մարմնոյն, եւ ոչ այլ նշաննին, զոր ՚ի հետ բորբոսային ջերմերոյն լինին։ Զի այն օտար տաքութիւնն հաստատեալ է ընդ ամենայն մարմինն, եւ չունի անդամ մի փարփուտ ՚ի տաքութենէն՝ որ զգայ զայն զօտար տաքութիւնն։

Ապա երբ սկիզբն լինի այս ջերմանս, նշանն այս է՝ որ երբ երեք օր անցանի, եւ տաքութիւնն միացեղ եւ յարակ լինի ՚ի մարմինն, եւ իւր տաքութիւնն չիլինի ուժով, եւ այլ չլինի նշան՝ որ ՚ի բորբոսային ջերմերոյն, զերդ զդողալն եւ զծարաւն եւ զնեղհոգութիւնն եւ զփղծկելն եւ զլեզուին չորանալն եւ զսեւանալն եւ զմարմնոյն կոտրտելն եւ զխոցոտելն եւ զգլխոյն ցաւիլն եւ զգոզին նեխահոտութիւնն եւ զմաճասին երակին մեծութիւնն եւ զայլեւայլ փոփոխիլն, եւ ոչ ՚ի յայլ ամենայն ցեղ նշանացն՝ որ ՚ի բորբոսային ջերմերն լինի. եւ իւր տաքութիւն՝ զոր ասացաք՝ խաղաղ լինի եւ հանդարտ եւ սեղմ, ապա գիտացիր՝ որ այն առաջի ցեղ հալումաշն է զոր թառամեցնող ասեն։

Իսկ երկրորդ ցեղ հալումաշն լինի յայնկից, որ երբ տաքութիւնն հասանի ՚ի բնական յերկրորդ գիճութիւնն՝ որ ՚ի միսն լինի եւ ՚ի փոր կարսիքն, ապա այն նշաննին, զոր ասացաք ՚ի յառաջին հալեւմաշն, ՚ի յայս ՚ի յերկրորդ ցեղս այլ ՚ի յերեւան եւ այլ ՚ի բաց լինի։ Զի յետ կերակուր ուտելոյն տաքութիւնն յաւելնայ, հանց որ իմանայ հիւանդն, եւ գիտենայ որ տաքութիւնն յաւելցաւ ՚ի մարմինն, եւ դժարեցաւ ինքն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ տաքութիւնն արգելած լինին ՚ի ներքս ՚ի մարմինն զերդ քամի, եւ պահած լինի. երբ մտանէ կերակուրն եւ ըմպելին, գտանեն զայն պահած տաքութիւնն ՚ի մարիմնն, եւ յերեւան բերեն եւ հանեն ՚ի լոյս։ Որպէս գտանեմք զօրինակն ՚ի կրին քարն. զի յորժամ ՚ի կրին քարն ջուր հասանի, նա զիւր տաքութիւնն՝ որ ՚ի ներքսէ պահած ունէր, ՚ի դուրս հանէ. եւ զայդ բանդ Պղատոն ասաց։ Նոյնպէս եւ այլ ասէ՝ թէ յորժամ կրին քարն ՚ի ջուրն հասանի, նա բանայ զիւր գաղտ շնչահանքն, եւ զտաքութիւնն ՚ի դուրս վաթէ։ Բայց այլ ոմն ասաց ՚ի բժշկական վարդապետացն՝ թէ հիւանդին կերակուրն կերակրէ զայն օտար տաքութիւնն, շատցնէ եւ ուժովցնէ զինքն, եւ իւր վկայ այն է՝ որ երբ հալի կերակուրն եւ անցանի, նա դառնայ տաքութիւնն այլվի ՚ի յիւր կերպն՝ որ յառաջն էր։

Իսկ երրորդ ցեղ հալեւմաշն, զոր քակող անուանեն, իւր պատճառն այն է՝ որ հասանէ իւր տաքութիւնն ՚ի չորրորդ գիճութիւնն՝ որ ընդ ամենայն մարմնոյն յօդուածսն են, եւ զամենայն անդամս պինտ ունին բռնած։ Բայց այսոր նշաննին այլ ՚ի բաց լինին, եւ այլ ՚ի յերեւան. զի աչքն խորանայ, եւ աչաց գուբն դարտկի, եւ ՚ի յաչքն ճպուռ լինի, եւ կոպքն թուլանան, եւ ՚ի վայր քաշվի, զերդ մարդոյ՝ որ կքայ եւ ՚ի քուն կամի լինել. եւ երեսաց գոյնն զերդ կրակաց մոխրի լինի, եւ ճակտին կաշին քաշւի, եւ քնքերն ՚ի ներս երթայ, եւ փորն փարփուտ եւ դատարկ կերեւնայ։ Եւ այս ամենայն պատճառս այն է՝ որ բնական գիճութիւնն դարտակեցաւ եւ վճարեցաւ ՚ի մարմնոյն, հանց որ չիմնաց իրք։

Եւ իւր մաճասին երակն վատուժ լինի եւ փոքր. եւ երակին մարմինն պինդ լինի՝ որպէս զլար քաշած։ Եւ երակին վատուժութեան պատճառն այն է՝ որ մարմնոյն զօրութիւնն հատել եւ կտրել լինի։ Եւ իւր փոքրութեան պատճառն այն է՝ որ հոգի կենդանութեան եւ արիւնն պակասել են, եւ սակաւ լինի յերակսն։ Եւ երակին մարմնոյն պնտութեան պատճառն այս է՝ որ բնական գիջութիւնն հատել լինի եւ վճարեալ ՚ի մարմնոյն։

Եւ իւր գոզին նշանն այն է՝ որ հիւանդութեան սկիզբն զերդ զտաշեղ եւ զքերուքս լինի ՚ի մէջ կարուրային, եւ հիւանդութեան վիճարն ձիթոյ նման լինի գունովն եւ վաթելովն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ մարմնոյն ամենայն անդամունքն ՚ի հալ են ընկեր։ Եւ երբ զայտ ամենայն նշաններտ տեսանես, գիտացի՛ր՝ որ չէ բարւոյ. զի չընդունի զառողջութիւնն, այլ ՚ի նոյն մեռանի։

Եւ այլ գիտացիր՝ որ այս ցեղ հալեւմաշ ջերմանս պատճառն այնոր հանդիպի՝ որ մարմինն սար լինի եւ պատճառյոյզ, եւ իւր տէրն շատ հոգս լինի քաշել եւ շատ սուգ, կամ յայլ ցեղ ջերմերուն շատ աւուրք լինի յամել առ ինքն։ Եւ այլ որ յերկար եւ բազում դատել լինի, եւ այն որ պաք շատ լինի կացել, եւ այնոց որ սակաւ կերակուր կերակրին, եւ այնոց որ ՚ի տաք երկիր լինին, եւ այնոց որ մարմինն տաք լինի, եւ տարօքն ընդ քսանին եւ քառասնին մէջն լինին, եւ այնոց որ շատ տաք դեղեր կերել լինին եւ խմել, եւ այնոց որ հին հազ ունին. եւ հաւասար ամենայն իրք, որ տաքութիւն եւ չորութիւն առնեն, զի տաքցնեն եւ չորացնեն զմարմինն շատ։ Եւ այդ ամէնիդ վիճարն հալեւմաշ ջերմն բերէ։ Եւ այդ է պատճառնին եւ նշանին, զոր ասացաք կարճառօտ վասն հալեւմաշ ջերմանն, օգնութեամբն Աստուծոյ։

Վասն երկրորդ ազգ հալեւմաշին, որ ՚ի խիստ հովութենէն ընծայի, զոր Փիլիպպոս բժշկապետն ծերոց եւ ալեւորաց հիւանդութիւն անուանէ։ Ասէ Փիլիպպոս բժշկապետն, եթէ այս ջերմս ՚ի խիստ հովութենէ ընծայի, հանց որ զբնական տաքութիւնն եւ զբնաւորական գիճութիւնն հատցնէ եւ ՚ի վճար բերէ ՚ի մարմնոյն. այլ վասն այնոր թողի զիւր պատմութիւնն զիւր ցեղերուն, որ անբժշկելի են։ Այլ ընդ այս հալեւմաշս՝ որ ՚ի հովութենէ լինի, եւ ընդ այն՝ որ ՚ի տաքութենէ լինի եւ ՚ի չորութենէ, նշանն այն է՝ որ ՚ի հովէ լինի, մաճասն վատուժ լինի եւ յուլ, այնոր համար՝ որ հովութիւնն յաղթել լինի. եւ իւր գոզն իսպիտակ լինի եւ նօսր. եւ իսպիտակութիւնն ՚ի հովութենէ լինի, եւ նօսրութիւնն ՚ի չորութենէ լինի։ Եւ այդ բաւական է վասն հալեւմաշ ջերմանն՝ որ ՚ի հովութենէ լինի, վասն այն՝ զի չունի առողջութիւն։