Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն խարտեշ մաղձին ջերմերոյն, որ է սփրայն, եւ հոռոմն քսանթին խաւլին ասէ։

Յառաջ պատեհ է իմանալ զմաղձին ջերմերն որ ՚ի յիստակն են. եւ մէն մէն մաղձին էութեամբն, որ յերեք դէմս բաժանին։ Մէկ այն է՝ որ խարտէշ մաղձն ցներքս ՚ի յերակսն բորբոսի. եւ իւր բորբոսն հաւասար ընդ ամենայն երակսն մարմնոյն լինին. եւ անուանի յիստակ երկու տետռատէոսն. զի իւր տաքութիւնն ՚ի յար լինի։ Բայց մէկ օրն թեթեւ լինի իւր տաքութիւն, եւ մէկայլ օրն շատ եւ մեծ. վասն այդ պատճառանացդ անուանի երկու տետռատէօս, որ չեն հաւասար. եւ հիւանդին երակսն չսրբի ՚ի տաքութենէն, եւ ոչ տաքութիւնն ՚ի հիւանդէն, մինչեւ գայ մէկայլ նոպայն ՚ի մէկայլ օրն։

Իսկ երկրորդ դէմսն անուանի յիստակ եւ ՚ի յար կափսօս, որ է այրեցօղ, զի աննոպայ եւ հանապազ լինի իւր տաքութիւնն. որ թարգմանի յար եւ այրեցող ջերմն։ Եւ ընծայի նա՝ երբ բորբոսի մաղձն ՚ի ներքս ՚ի յերակսն, որ շուրջ զսրտովն կան, եւ մօտ ՚ի սիրտն լինին, եւ կամ ՚ի լերդին յերակսն ՚ի ներքի դեհն, ուր փոսն է լերդին, կամ ՚ի թոքին յերակսն, կամ ՚ի յայն յերակսն՝ որ ՚ի ստամոքաց բերանն ՚ի մօտ լինի, եւ իւր այրեցն եւ վառչելն եւ լոչն եւ ծարաւն այլ շատ լինի քան ՚ի յար տետռատէօսն, զոր երկուս կոչեն. եւ այլ որ լեզուն սեւ լինի, եւ խելքն ցրուած։

Իսկ երրորդ դէմս յիստակ այն է, որ ընդ դրուց երակացն բորբոսի մաղձն. եւ իւր նշաննին յերեք իրաց լինին, զերդ որ այլ յառաջդ ասացաք ՚ի պալղամին ջերմն։ Մէկն այն իրուին են՝ որ բնութեամբ լինին, զերդ հիւանդին խառնուածն՝ որ տաք եւ չոր լինի, եւ մաղձն իւր խառնուածոցն յաղթեալ լինի, եւ տարօքն մանուկ լինի, եւ ժամն ամառն լինի, եւ օդն տաք եւ չորային լինի։ Եւ երկրորդ նշաննին այն իրւին լինին՝ որ չեն բնութեամբ. զերդ որ հիւանդն ՚ի յառաջն կերակրեալ լինի տաք եւ չորային կերակուր, նոյնպէս եւ ըմպելիքն տաք եւ չորային լինի խմել, եւ շատ հոգս լինի տարել կամ տքնութիւն, կամ դատել լինի շատ, կամ շատ ժամանակ ՚ի պաք է կեցել, եւ ընդ ցերեկոյ, եւ որոյ արուեստն զերդ դարբնութիւն լինի եւ կամ ապիկէգործութիւն, կամ այլ արուեստ՝ որ ՚ի կրակի մօտ լինի. զի այս ամենայն իրուիս եւ իւրեանց նմանիքն տաքցնեն զմարմինն եւ չորացնեն, եւ խարտէշ մաղձն ընծայեն։ իսկ երրորդ նշաննին այն իրուին լինին՝ որ ՚ի դուրս են ՚ի բնութենէն, զերդ որ հետ ջերմանն խիստ դող լինի եւ խոցտիլ մարմնոյն զերդ ասղամբ. եւ այդ խոցտելոյդ պատճառն մաղձին սրութիւնն լինի։ Եւ ՚ի նոպային սկիզբն՝ երակսն փոքր եւ յուշ լինի, եւ հետ պակաս ժամու մին՝ ահաւոր եւ ուժով լինի եւ փոփոխական. եւ իւր ուժուորութեանն պատճառ՝ մաղձին թեթեւութիւնն լինի եւ պարկեշտութիւնն, որ չծանրէ ՚ի վերայ ուժոյն եւ յաղթէ. եւ ահաւորութեան պատճառ կարիքն է սրտին, որ հովցնէ զտաքութեան խստութիւնն. եւ փոփոխական լինելն երակին ընդ ամենայն ջերմերն լինի. եւ իւր պատճառն այն է, որ նիւթն ծանրէ եւ նեղէ զուժն. բայց ՚ի յայս ջերմս պակաս լինի. զի իւր խլտն թեթեւ է եւ պարկեշտ։ Գոզն կրակի գունով լինի, եւ իւր հոտն նեխած. կարմրութեան պատճառն՝ մաղձին շատութիւնն լինի եւ տաքութիւնն. եւ նեխահոտութեան պատճառն՝ նիւթին բորբոսիլն լինի։

Այլ յայս ջերմս ծարաւ լինի խիստ, եւ նեղհոգութիւն շատ. սրտին շարժել լինի, եւ վերաբերութիւն մաղձի. եւ այլ կուլինի՝ որ ՚ի վայր լուծանի մաղձն. եւ շատ քրտնի, զի պարկեշտ է նիւթն որ է մաղձն։ Եւ երբ զայս նշաննիս տեսանես, եւ կամ զշատն ՚ի յայսոցէ, գիտացիր՝ որ ՚ի խարտէշ մաղձէն ջերմն է՝ որ օր ընդ մէջ ունի զնոպայն, տասն եւ երկու պահ, զոր անուանեն յիստակ տետռատէօս. մանաւանդ՝ թէ ՚ի յայն ժամն շատ հանդիպի այս ջերմս մարդկան։ Եւ երբ յիստակ լինի՝ եօթն նոպայով բռնէ ՚ի տասն եւ չորս օրն. եւ նոպայէ ՚ի մէկայլ նոպայն երեսուն եւ վեց պահ լինի միջոցն՝ երբ խալըս լինի, որ է յիստակ։

Հարցումն՝ եթէ ե՞րբ բորբոսի մաղձն, զի տաք է եւ չորային. կամ սաւտայն, զի հով է եւ չորային. զի ասեն ոմանք՝ եթէ չորութիւն արգիլէ զբորբոսիլն։

Տամք այնպիսւոյն պատասխանի այսպէս, եթէ չորութիւն երեք դէմս ունի. մէկն՝ որ չորութիւնն ՚ի յիրացն ՚ի բնութիւնն լինի եւ խառնուածքն. եւ երկրորդն՝ որ ՚ի մարմինն լինի. եւ երրորդն՝ որ ՚ի յերկուսն լինի չորութիւն, ՚ի բնութիւնն եւ ՚ի մարմինն, որ է էութիւն։ Զի կան իրուի՝ որ իւրեանց բնութիւնն չորային են եւ ցամաք. բայց իւրեանց էութիւնն հոսին եւ ծորին, զերդ մեղրն եւ գինին, եւ խարտէշ մաղձն, եւ աղի ջուրն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ այլ կան իրուի՝ որ իւրեանց բնութիւն եւ խառնուածքն տաք են եւ գիճային, բայց էութեամբ եւ մարմնովն չոր լինին եւ պինդ, զերդ զդարապղպեղն, եւ զանճապիլն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ այլ կան իրուի, որ իւրեանց բնութիւնն եւ խառնուածքն մարմնոյն, որ իւրեանց էութիւնն, չոր եւ պինտ լինին, զերթ զերկաթն եւ զքարն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։

Իսկ այն իրուին, որ իւրեանց մարմինն չոր եւ պինտ լինին, եւ բնութեամբն գիճային եւ կակուղ, նա հնար ունի եւ ճար բորբոսելոյ վասն իւր գէճ խառնուածոցն. զի օտար տաքութիւն երբ ՚ի յինքն գործէ, գտանէ իւր գէճ խառնուածքն, որ թուլացնէ եւ ծորէ եւ սփռէ եւ շարժէ դէպ ՚ի դուրս, եւ եռացնէ եւ բորբոս ընծայեցուցանէ։ Իսկ այն իրուին, որ իւրեանց բնութիւնն չորային լինի եւ ցամաք, եւ մարմնովն կակուղ լինին, ծորին եւ հոսին, ունին հնար եւ ճար բորբոսելոյ. զի մարմնոյն էութեամբն կակուղ են, ծորին եւ հոսին. նա օտար տաքութիւնն երբ յինքն մտանէ, գտանէ ՚ի մարմնոյն գիճութիւնն՝ զոր կակղացնէ եւ ծորեցնէ, եւ դէպ ՚ի դուրս քաշէ, եւ եռացնէ եւ փոխէ ՚ի բորբոսիլն։ Իսկ այն իրուին՝ որ իւրեանց բնութիւնն եւ մարմինն չոր եւ ցամաք լինի եւ պինդ, նա չունին հնար եւ ճար ամենեւին բորբոսելոյ, զի երկու դէմսն ժողոված ունին՝ զբնութեանն եւ զմարմնոյն։ Ապա երբ այդ հանց հանդիպի՝ զերդ որ ասացաք, եւ գործէ ՚ի յինքն օտար տաքութիւն, այլ յաւելցնէ իւր չորութիւնն եւ խիստ պնդութիւն։

Իսկ խարտեշ մաղձն թէպէտ եւ բնութեամբն չորային է, այլ մարմնոյն էութեամբն կակուղ է, ծորի եւ հոսի. վասն այդ պատճառանացդ ընդունի զբորբոսիլն. նոյնպէս եւ սեւ մաղձն, որ է սաւտայն։

Այլ ՚ի յառաջդ յիշեցաք զիրուին՝ որ բնութեամբն են, եւ զոր չեն բնութեամբ, եւ զորս ՚ի դուրս են ՚ի բնութենէ. արդ այն իրուին՝ որ բնութեամբ են՝ եւթն են, որ են այսոքիկ. տարերքն եւ խառնուածքն, նիւթերն եւ անդամունքն եւ զօրութեներն եւ գործերն եւ երեք շունչն, զոր երեք հոգիք անուանեն։ Իսկ այն իրուին՝ որ չեն բնութեամբ, վեց են, որ են այսոքիկ. օգտ՝ որ զմեզ պատեալ ունին. եւ մեր շարժիլն եւ խաղաղ կենալն. կերակուրն եւ ըմպելին. քունն եւ արթնութիւնն. եւ բնութեամբ լուծանիլն եւ կապիլն. եւ պատահմունքն, զոր ՚ի յերեք հոգիսն հանդիպին, զերդ հոգալն եւ տրտմելն եւ ՚ի սիրտ ելանելն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Իսկ այն իրուին՝ որ ՚ի դուրս են ՚ի բնութենէն, երեք են. որ են այսոքիկ. հիւանդութիւնքն, եւ պատճառնին, եւ պատահմունքն։

Եւ այլ ասացին, եթէ խարտէշ մաղձն երբ յաղթէ, կամ ամենայն մարմնոյն յաղթէ, եւ կամ յանդամոյ մինն ՚ի մարմինն։ Ապա թէ ամենայն մարմնոյն յաղթէ, կամ բորբոսած լինի, եւ կամ անբորբոս։ Եթէ անբորբոս լինի, նա ընծայի իւրմէն արական, որ է մարմնոյն դեղնիլն։ Ապա թէ բորբոսած լինի, կամ ցներքսէ յերակսն լինի, եւ կամ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն։ Ապա թէ ներքսէ յերակացն բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն յար ջերմ, որ կրկնակ տետռատէօս ասեն. եւ կամ ընծայի ջերմ, որ կոչի կափսօս, որ է ՚ի յար եւ այրեցող ջերմ։ Իսկ եթէ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն բորբոսի, նա ընծայէ զնոպայով տետռատէօսն, որ օր ընդ մէջ բերէ զիւր նոպայն։ Ապա թէ յանդամ մին վաթի, նա նոյնպէսն կամ բորբոսած լինի, եւ կամ անբորբոս. եթէ անբորբոս լինի, նա ընծայէ զաղուեսացաւն եւ զօձացաւն, եւ տաքութիւն յարցնէ։ Իսկ եթէ բորբոսած լինի՝ նա խումրայ ընծայէ, որ է կարմիր եւ տաք այտոց՝ որ ուտէ զմարմինն, եւ խաղաւարտ այրնէ։

Այլ պատեհ է՝ որ գիտենաս զմաղձն, որ երեք ցեղ են. մէկն այն է՝ որ խարտէշ լինի, եւ իւր բնակութիւնն ՚ի լերդն լինի եւ ՚ի լեղին. եւ երկրորդն այն է՝ որ զաֆրանի գունով լինի, եւ իւր բնակութիւնն ՚ի լերդն լինի եւ ստամոքսն. եւ երրորդն այն է՝ որ քուռաթի գունով լինի, եւ իւր բնակութիւնն ՚ի ստամոքն միայն լինի. եւ իւր ընծայելն ՚ի տաք եւ ՚ի կծու կերակրոց լինի, զերդ պղպեղն եւ մանանեխն եւ խստորն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ յայտ ՚ի քուռաթէտ չընծայի օր ընդ մէջ ջերմ. զի բնութիւն հրէ շուտով, եւ վարէ ՚ի ստամոքացն, եւ չթողու որ բորբոսի։ Եւ երբ այդ ջերմտ յստակ լինի՝ նա եռայ իւր տաքութիւն եւ խոցտէ զլերդն. ապա թէ չլինի յիստակ, նա չերեւնայ ՚ի յայդ նշաննոյդ՝ զոր ասացաք՝ բնով. մանաւանդ խառն նշաննի երեւնան. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ այլ նիւթեր խառնին։

Ապա երբ չլինի յիստակ օր ընդ մէջ ջերմդ, իւր նշաննին այս են՝ որ իւր նոպայն քան զտասուերկու պահ այլ աւելի քաշէ, եւ իւր նոպայնին այլ յաւելնան քան զեօթն նոպայն. եւ իւր մաճասն փոփոխական եւ այլ եւ այլ ցեղ լինի. եւ ՚ի գլուխն ծանրութիւն լինի. եւ իւր նոպային դողալն քսան եւ չորս պահ քաշէ, եւ կայ՝ որ այլ աւելի. եւ իւր եփելոյն երեւումն յուշ լինի, եւ ՚ի հիւանդին փորքն չերեւնայ նիհարութիւն եւ ոչ բարակութիւն. եւ յանկարծ լինի՝ որ չթողու շուտ քրտնելով. եւ կամ լինի՝ որ սկիզբն չլինի դողալն ուժով. եւ իւր տաքութիւնն չլինի զերդ յիստակ ջերման տաքութիւն։ Ապա զայդ նշաննիտ տեսանես, գիտացիր որ այն ջերմն չէ յիստակ։ Իսկ մեք յառաջ զյիստակ ջերմանն զստածումն եւ զբժշկելն յիշեմք, եւ ապա զխառն ջերմերոյն՝ որք ոչ են յիստակ։