Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԴ
Սակաւիկ յայտարարութիւն վասն Սրբոյն Գրիգորիսի՝ Հայոց Լուսաւորչի եւ երանելի որդւոց նորին. եւ ընդ նմին ձեռնադրութիւն Սրբոյն Գրիգորիսի՝ որդւոյ Վրթանեսի՝ թոռին մեծին Սրբոյն Գրիգորի, ի կաթողիկոսութիւն Աղուանից եւ Վրաց. եւ եկն նորա յԱղուանս ի լուսաւորութիւն աշխարհիս. եւ նահատակութիւն նորին եւ բերումն նշխարացն

Արդ մի ոմն յաշակերտացն տեառն՝ Թադէոսանուն, որպէս յառաջագոյն ասացաք, հասեալ սմա մասնինչ ի Հայաստան աշխարհին, լուսաւորէր զկողմանս ինչԱրեւելից աշխարհին, մինչեւ եկն հռչակելինպատերազմողն եւ երիցս երանելին Գրիգորիոս, զոր իմեռանելն Խոսրովայ՝ Հայոց թագաւորի, ի սպանանելզնա նենգութեամբ Անակայ Պարթեւի՝ հօրն Գրիգորի, եւիւր փախուցեալ գնալով՝ հեղձամղձուկ ի ջուրս Երասխգետոյ լինէր. դայեկաց ոմանց առեալ փախստեայ իՅունաց աշխարհն զերծուցանէին զերանելինԳրիգորիոս։ Եւ այս լինէր նախախնամութեամբ մեծինԱստուծոյ յօրինակ նախամարգարէին Մովսեսի, որ իպրտուեայ տապանակին ի մէջ ջուրցն զերծանէր ի ձեռացամպարիշտն փարաւոնի՝ առ ի փրկել զժողովուրդնԱստուծոյ ի ծառայութենէ եգիպտական տանջանացն։

Սոյնպէս եւ ամենասուրբն Գրիգոր զերծեալի սրոյ Հայաստան նախարարացն՝ ի փրկութիւն պահէրնորին Հայոց աշխարհին եւ ամենայն ԱրեւելիցԿողմանց, իբրեւ նետ մի ընտիր ի կապարճս թաքուցեալ իյունական աշխարհին, որով խոցոտեալ սատակէրզաներեւոյթ թշնամին։ Զոր ընտրեալ յորովայնէ մօրիւրոյ եւ սրբեալ յարգանդին յաղթող նահատակ, առաքեալ միանգամայն. եւ վայելուչ տուեալքահանայապետ Թորգոմական աշխարհին եւ Ասքանազեանզաւակին։

Արդ՝ սնեալ եւ ուսեալ երջանիկնԳրիգորիոս զքրիստոսական հաւատոցն զօրութիւն՝առաքելական եւ քաջալերական համարձակութեամբ եկեալյանդիման լինէր Տրդատայ՝ արքային Հայոց, միամտութեամբ եւ քաղցր հարկանել ծառայութիւն, պաւղոսեան հաւանեալ ձայնի՝ հեզագոյն քաջութեամբծառայել տեառն զօրութեանց մարմնաւոր տերանց, այլոչ առ ականէ ծառայութեամբ եւ հնազանդութեամբ, ուրստանայր երկուս որդիս՝ Արիստակէս եւ Վրթանես։ Իսկթագաւորն մոլեգնեալ ի դիւացն զանազան եւ պղծալիցպաշտամունսն՝ ձեռն արկանէր յամենազօր նահատակնՔրիստոսի՝ օժանդակութեամբ չար վիշապին՝ կամեցեալիւրն ծառայել ի խորխորատ կորստեանն դիցնաղտեղութեան պաշտամանն։ Բազում եւ զանազանտանջանօք չարչարեալ զՍուրբն ոչ ինչ կարաց գամագիւտլինել յանշարժելի հաւատս երանելւոյն, այլ օր քանզօր քաջաբար մրցեալ՝ առնու զյաղթութեան մրցանակն իվերայ աներեւոյթ եւ երեւելի թշնամՒոյն։ Եւ իբրեւոչ ինչ կարացեալ պաճարանս գտանել՝ փոխելոյզառաքինին յուղիղ հաւատոցն Քրիստոսի, յայնժամազդեալ չարին ի միտս չար արբանեկացն՝ տարեալընկենուին զսուրբն Գրիգորիոս յանհնարին խորվիրապն Արտաշատ քաղաքի, յորում զերեքտասան ամյօձախառն բնակէր վայրի, մինչեւ այլ եւս կանայքոմանք երանելիք Հռիփսիմէ եւ Գայանէ հանդերձերեսուն եւ հինգ ընկերօքն ի նորին ի Հայոց արքայէնկատարեցան։ Եւ երանելեացն լինէին մարմինքբացընկեցիկ։

Եւ ապա ամենազօր Աստուած յայց ելանէրերանելւոյն Գրիգորիոսի եւ երանելի նահատակացն՝սրբոցն Հռիփսիմեանց, եւ պատուհաս մեծ հասուցանէր իվերայ աշխարհին Հայաստանի. Ոչ պատուհասի, այլ մեծիողորմութեան է նշանակ, որպէս խրատել զսիրելի որդիեւ անտես առնել զօտարացեալ խորթն։ Նոքին իսկ դեւքն, զորս նուիրօքն եւ զոհիւք մեծարէին, իբրեւ ի վերայթշնամեաց հասեալ՝ տային նոցա մոլեգնել եւ ուտելզիւրեանց մարմինսն. այլ եւ զնորին թագաւորինզկերպարանս ի խոզի դարձուցեալ բնութիւն՝ յեղէգնլինել փախստեայ։ Յայնժամ ահ եւ երկիւղ սաստիկզամենեսեան լնոյր, մինչեւ մնային կորստեան կենացաշխարհին։ Մինչդեռ յայսմ ահի եւ ի դողման կային իմեծամեծաց մինչեւ ի փոքունս, երեւէր ի տեսլեանգիշերոյ հրեշտակ ողորմութեան Աստուծոյ կնոջումեմն Խոսրովիդուխտ անուն՝ քեռ Տրդատայ՝ Հայոցարքայի. «Անհնարին է ձեզ, ասէ, ի հարուածոցդզերծանել, բայց եթէ ի ձեռն Սրբոյն Գրիգորի երթեալհանէք զնա ի խոր վիրապէնե։ Եւ զարթուցեալ պատմէրզերազն. եւ ամենեքին ըմբերանեալ դսրովէին զկինն եւասէին. «Եւ դու ուրեմն դիւահարի՞ս. իսկ արդ եւզոսկերսն անգամ զի՞նչ հնար է գտանել զնորաե։ Եւիբրեւ կրկնեալ եւ երեքկնեալ զտեսիլն, յարուցեալ առվտանգի հարուածոցն, չոգան ի բերան վիրապինթերահաւատքն՝ կաղս ի կաղս բարբառեալ բանիւնԱստուծոյ. «Ել ի դուրս, եթէ իցես կենդանիե։ Եւվաղվաղակի զեկուցանէր զկեալն կենդանի։

Բազում խնդութեամբք ի վեր առեալ ածին իՆոր քաղաք թագաւորանիստ Հայոց արքային։Այնուհետեւ դիւացն առեալ զմարդիկն ակամայ ընդ առաջմեծին Գրիգորի տանէին՝ մոլեգնելով եւ ուտելովզմարմինս զիւրաքանչիւր։ Եւ զթագաւորն նույնպէսյեղեգանէն առեալ դիւացն ածէին ընդ առաջ Սրբոյն. որոյ ծունր եդեալ մեծին Սրբոյն Գրիգորի՝ արտասուօքխնդրէր յամենողորմէն Աստուծոյ զփրկութիւնթշուառացեալ ազգին. եւ անդէն վաղվաղակի ընդունէինի ձեռն Սրբոյն աղաչանաց զբժշկութիւն մարմնականտանջանացն, ընդ նմին եւ զհոգւոյն լուսաւորութիւն։

Եւ իբրեւ ոչ ուրեք ինչ զեկուցեալ վասներանելի կանանցն, որ պսակեցանն՝ զՀռիփսիմեայն ասեմեւ զնորին ընկերացն, ինքն իսկ ի խոր վիրապինմարգարէական ակամբն տեսանէր զնահատակութիւներանելեաց վկայիցն Քրիստոսի եւ ասէ. «Ո՞ւր եննշխարք Սրբոցնե։ Եւ մարդիկն զարմացեալ ասէին. «Զո՞րՍրբոցն ասէե. Եւ իբրեւ լուան ի նմանէն զանուանսպսակելոցն, ապա ի միտ առեալ՝ ցուցին զպատուական եւզամենասուրբ նշխարս ոսկերացն։ Եւ առեալ Գրիգորի՝պատէր իւրեանց իսկ պատառոտուն հանդերձիւքնչարարեալ ուրուք ինչ արժանի յերանելեացնմերձեցուցանել ի մարմինս, մինչ չեւ սրբեալքելանէին յաւազանէն փրկութեան։ Եւ դնէր իհանգստարանի՝ ի տեղւոջն, յորում պսակեցան Սուրբքն։

Իսկ զբոլոր աշխարհն Հայոց ուսուցանէր եւխրատէր եւ կնքէր կենսատու խաչիւն եւ լուսաւորէրմկրտութեամբ աւազանին փրկութեան. եւ արժանաւորսառնէր զանճառելի հոգւոյն ընդունել շնորհս եւճաշակմամբ կենսատու մարմնոյ եւ արեան տեառն։ Եւ ոչկամեցեալ իւր իսկ ունել զաթոռ քահանայապետութեան։Հրեշտակ Աստուծոյ եկեալ առ մեծն Գրիգորիոս՝ ասէցնա. ոչ հեստել եւ յամառել առ խոնարհութեան կարգին, այլ յայսմ քաջանալ եւ առնուլ կրկին զանանցականպատիւն, որ վասն քահանայապետութեան շնորհիյԱստուծոյ։ Եւ առեալ այնուհետեւզքահանայապետութեանն պատիւ՝ եկեալ լուսաւորէր եւզմնացորդս Աղուանից եւ Վրաց։ Եւ եկեալ ի Հաբանդգաւառ՝ ուսուցանէր եւ խրատէր պահել զպատուիրանսՈրդւոյն Աստուծոյ. անդ արկանէր հիմն եկեղեցւոյն իգիւղաքաղաքին Ամարասայ. եւ կացուցանէր գործօնս եւհրամանատարս՝ շինել եկեղեցի։ Եւ երթեալ ի Հայոցաշխարհն՝ օծանէր փոխանակ իւր զորդին՝ զՎրթանէս, նստուցանել յիւր աթոռ քահանայապետութեան, որ լիհայրենատուր շնորհօք եւ բանիւ վարդապետութեամբկեցեալ՝ պատուհասէր եւ խրատէր զայնոսիկ, զորս իդիւապաշտութեանն գտանէր յաղանդին. եւ յանդիմանէրզկինն թագաւորին վասն այլանդակ պոռնկութեանն։ Եւմինչ դեռ մտեալ յեկեղեցի, ի Տարօն գաւառիզտէրունեանն կատարէր խորհուրդ՝ չար եւ դիւապաշտմարդիկ ժողովեալք բազմութիւն յոյժ առ ի սպանանելզերանելին Վրթանէս խորհրդեամբ կնոջ թագաւորին։ Եւյորժամ վազեցին ի գաւիթ եկեղեցւոյն, ի դիւաց պինդկապեալ կաշկանդեալք եղեն հրամանաւ բարերարինԱստուծոյ՝ ուլնագելութեամբ ընդ կապճեալք կայինանմռունչ ամենեքեան, մինչեւ կատարեալ երանելւոյնզաստուածեղէն խորհուրդն եւ եկեալ արտաքս՝զարմանայր։ Եւ հարցեալ զպատճառս՝ խոստովանէինզչար խորհուրդն իւրեանց եւ զկամս կնոջ թագաւորին։Եւ նա կացեալ յաղօթս՝ ձեռնադրութեամբ զամենեսեանբժշկէր եւ խրատէր մի՛ եւս գործել չար ինչ, այլապաշխարութեամբ գտանել ողորմութիւն։

Եւ սորա երկու որդիք. միումն Յուսիկանուն՝ առաքինասէր եւ սրբամիտ վարուք, որ եւ սանորին խոստովանական վարուքն կատարեալ պսակէր։Քանզի հասեալ յաթոռ քահանայապետութեան հօրն՝յանդիմանէր զթագաւորն վասն մեղսասէրչարագործութեանն. եւ նորա հրամայեալ անդէնյեկեղեցւոջն բրով սպանանել զնա։ Եւ անուն միւսումնԳրիգորիս յանուն հաւուն. եւ համանման եւ հաւասարնորուն վարուցն առաքինութեան՝ ոչ ամուսնացեալ իկարգս աշխարհիս, այլ փափագեալ բաղձայր հայրենիհոգեւոր ժառանգութեանն։ Եւ անդէն ի տղայական տիոցնվարժէր զինքն Աստուածաշունչ գրոց կրթութեամբ եւզմարմնական զգայութիւնս պահօք եւ աղօթիւքպարկեշտացուցանէր, զհոգին սիրոյն հաւատօքլուսաւորէր, եւ անդէն վաղվաղակի զինքեան հաւոյն՝զմեծին Գրիգորի զգերաշխարհիկն բարձրութեանցնզերկոսեան զպատիւսն առեալ՝ յօրինէրզքահանայապետութեան զպատիւ եւ զաթոռն եւզմարտիրոսութեանն զամենապատիկ բարձրութեանցպսակն։ Քանզի զհնգետասան ամօք ձեռնադրեալյեպիսկոպոսութիւն մանուկն Գրիգորիս Վրաց եւԱղուանից աշխարհին. եւ երթեալ լուսաւորէր զերկոսինզաշխարհսն եւ հաստատէր քրիստոսական հաւատովնգնալ։ Շինէր եւ եկեղեցիս ըստ կարգաց եւ քաղաքաց. եւձեռնադրէր երիցունս եւ յորդորէր ի պաշտօնսրբութեան. եւ յիշատակ Սրբոց կանխեալ հանապազ. եւնախանձեալ զբարի նախանձ առաքելական ուղղութեանն. եւ կատարէր զհրաման մարմնացեալ աստուածորդւոյն՝շրջեալ ընդ ամենայն հեթանոսս, մկրտեալ յանուն հօրեւ որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ։ Եւ տայր ուսանել պահելզամենայն տէրունեան պատուիրեալսն եւ ո՛չ առնուլընդ իւրեանս ոսկի եւ արծաթ եւ պղինձ եւ պարկ, անգամեւ ցուպ։

Յայսմ բոլորից զգուշանալով՝ երանելւոյնառեալ ընդ իւր վայելուչ եւ յոյժ պատուականագոյնթոշակ, զմեծ քահանայապետին եւ մարտիրոսինԶաքարիայ՝ զհօրն Յովհաննու ի պատուական արենէննշխարս եւ Սրբոյն Պանդալիոնի, որ դաւանեաց զբարիոքդաւանութիւնն Քրիստոսի եւ պսակեցաւ ի Նիկոմիդիաքաղաքի։

Եւ տարեալ զամենասուրբ նշխարս վկայիցն իմեծ քաղաքն Ցրի Աղուանից իշխանութեանն՝ շինէրփոքրիկ եկեղեցի եւ դնէր անդ մեծ զգուշութեամբ մասնինչ յարենէն Զաքարիայ եւ ի նշխարաց ՍրբոյնՊանդալիոնի. եւ թողոյր երէց մի սպասակալ եւպաշտօնեայ վկայիցն Քրիստոսի Դանիէլ անուն եւ ինքնառեալ զաշակերտսն իւր զբարեսէրս եւ զհաւանսհրամանացն Քրիստոսի եւ զկէս նշխարացն ՍրբոյնԶաքարիայ եւ երանելւոյն Պանդալիոնի եւ երթեալ իՄասքթաց աշխարհն՝ յանդիման լինէր Սանեսանայթագաւորին Մասքթաց՝ համատոհմին Արշակունեաց։ Եւքարոզէր զանճառելի երրորդութեանն զմի արարչականզօրութիւնն եւ զմարմնանալն Աստուծոյ բանին, զբազում եւ զզանազան նշանագործութիւնս յերկրիառնել, զխաչելն եւ զմեռանելն եւ յերիր աւուր յառնելեւ նովին մարմնով ի յերկինս վերանալ, նոյնպէս եւյերկրորդ գալստեանն երեւել՝ դատելով զկենդանիս եւզմեռեալս։ Եւ խնդութեամբ ընկալեալ հաւատայինաւետարանական բանին զառաջինն։

Իսկ ամենաչարն սատանայ մտեալ ի սիրտսնոցա՝ գրգռէր չարանալ ընդ կենսատուր հրամանինբանիցն Տեառն: Սկսան դնել բաղբաղայս ճշմարիտվարդապետական բանից երանելւոյն. քանզի նա իքարոզութեանն ասէր զկամս բարերարին Աստուծոյ՝ ո՛չաւարել եւ ո՛չ յափշտակել եւ ո՛չ գողանալ, այլվաստակել ձեռօք եւ վայելել մարդաբար եւ երանելիլինել Աստուծոյ։ Եւ ասեն. «Հայոց արքայինկեղծաւորութիւն է այդ՝ արգելուլ զմեզ յաւարէՀայաստան աշխարհին կամին. եւ ի՞ւ կեցցուք, զի ոչաւարեսցուք եւ ոչ յափշտակեսցուքե։ Ապա եւզթագաւորն եւս խոնարհեցուցին յիւրեանց ամենաչարկեղծաւորութիւնն։ Յայնժամ կալեալ զմանուկնԳրիգորիս՝ ընդ ամեհի ձիոյ կապէին զագւոյն եւարձակէին ի դաշտին Վատնեայ։Եւ այսպէս պսակէրՍուրբն, զոր բարձեալ աշակերտացն՝ բերէին յԱմարասգիւղաքաղաքն, որ էր ի գաւառին Հաբանդայ։ Անդ եդեալառ եկեղեցւոյն՝ հուպ ի բեմն ի հիւսիսոյ կողմանէ. եւզՍուրբ արիւնն Զաքարիայ ի միում ապակեղէն շշիեդեալ եւ ի միւսում շշի զերանելւոյն Պանդալիոնիզնշխարհս. եւ եդեալ զերկոսեան շիշսն ընդամենասուրբ նշխարսն մանկանն Գրիգորիսի եւ ինքեանքփախստեայ ի Հայս անկանէին։ Վասն զի Սանեսան բազումեւ անթիւ զօրօքն Հոնաց ի Հայս արշաւէր, եւաստուածային բարերարութեանցն զօրութիւն տուեալՀայաստան նախարարացն՝ առ ի խնդրել զվրէժ արեանմանկանն Սրբոյն Գրիգորիսի։ Եւ ամենայն բազմութիւնզօրացն առ հասարակ ի սուր անկեալք՝ ոչ մնայրգուժատար յաշխարհն Մասքթաց. այլեւ ամենեքեանխողխողեալ սատակեցան յիւր ազգայնոցն սրով։

Իսկ ընդ ժամանակս ընդ այն բերդաքաղաքնանուանեալն Ցրի ապստամբեալ յԱղուանից թագաւորէնեւ ճեռն տուեալ ի Պարսից արքայն եւ եկեալ Արգեսացիքունէին զքաղաքն։ Անդ գտեալ զերէցն Դանիէլ՝սպասաւոր Սրբոցն, զոր կարգեաց Սուրբն Գրիգորիս, եւզմանուկ մի ճիղբ, զոր գտեալ երիցուն՝ քրիստոսականկնքովն էր վերծանեալ։ Սա լսէր հաւատոյն Քրիստոսիեւ հաւատացեալ՝ առնոյր զքրիստոսական կնիքն եւանդէն աշակերտէր երիցոյն։ Եւ սա կամէր խելամուտլինել վարուց քրիստոնէութեան։

Եւ զերկոսեանն զսոսա ի կապանս եւ իչարչարանս արկեալ՝ ստիպէին լինել մոխրապաշտդիւացն աղտեղութեան։ Եւ իբրեւ ոչ կարէին գամագիւտլինել բռնութեամբ, մաղթէին զճիղբ մանուկն եւ ասէին. «Մերոյ աշխարհիս մարդ ես, զմեր կամս արա՛, եւմեծարոյ առնեմք զքեզ ի մերում իշխանութեանսե։ Եւերանելին պատասխանի արարեալ ասէ. «Լաւ լիցիյառաջագոյն քան զերէցն մեռանել ինձ վասն անուաննՔրիստոսի, քան բնականալ ի յարկս մեղաւորացե։ Եւվաղվաղակի սրով գլխատեալք ընդունէին զերանութեանզպսակն եւ զամենավայելուչ նահատակութեան յաղթանակմրցանակն ընդ իւրեանց հոգեւոր հօրն մանկաննԳրիգորիսի։ Զորս առեալ Ասորեաց ոմանց աբեղայիցտանէին ի Հակու անուանեալ գիւղն. եւ անդ եդեալ իգերեզմանի, եւ ինքեանք ի տեղւոջն վանս շինէին. եւանդ են, ասեն, նշխարք երանելեաց մինչեւ ցայսօր։

Եւ լինէր այն առ քաջիւն Վաչէիւ՝Աղուանից արքայիւ։ Եւ ամրածածկեալ կայիներանելեացն վկայից ամենասուրբ նշխարքն մինչեւցթագաւորութիւնն երրորդ բարեպաշտ Վաչագանայ՝Աղուանից արքայի՝ որդւոյ Յազկերտի- եղբօր Վաչէի՝Սրբոյ արքայի։ Քանզի ի քաջէն Վաչագանայ մինչեւ իՎաչէ թագաւորք էին Աղուանից թուով Թ ըստ կարգի. որոց տասներորդ էր բարեպաշտ եւ աստուածասէրթագաւորն Վաչագան՝ Աղուանից արքայ։