Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԳ
Ի սոյն խորհուրդ տեսիլ մի եւ Խոճկորիկայ՝ պոռնկորդւոյն Եսվաղենայ՝ արքային Աղուանից, որ էր կարգեալ կողմնապահ. եւ պատմէ արքայի։

Այրն այն Խոճկորիկ անուն, որում ի Ցրիերանելին Զաքարիաս եւ Սուրբն Պանդալիոն յայտնեցան, ի հասարակ աւուր ի քուն կայր եւ տեսանէր ի տեսլեանեօթն այր յեկեղեցւոջն՝ սպիտակ, պճղնաւորպարեգօտիւք եւ խօսեալ առն ընդ աբեղայսն՝ ասէ. «Օրհնեալ արք, յորժամ դուք աստ էք, ընդէ՞ր ոչցուցանէք զտեղի նշխարաց Սրբոյն Գրիգորիսի. զիոմանք ասեն, եթէ աստ է, եւ ոմանք եթէ անդ. եւ մեքյաշխատութեան եւ ի բազում հոգս եմքե։ Պատասխանիետուն ամենեքեան եւ ասեն. «Նշան ինչ ո՞չ տեսերե. նորա պատասխանեալ՝ ոչ։ Եւ մի յեօթանցն առաջնորդեալառնն եւ ասէ. «Եկ զկնի իմ, եւ ցուցից քեզ զնշանակեալտեղինե. եւ տարեալ ի տեղին, զոր ցուցեալն էր յառաջեւ տեսանէի, զի երկիրն պատառէր եւ ընդ պատառուածճրագ լուցեալ էր եւ երեւէր. եւ բոց ճրագին յերկուսբաժանեալ բուրէր ի վեր։ Եւ ասէր ցաբեղայն, որզնշանն ցուցանէր, թէ երթամ, պատմեմ արքայի զնշանդ, զոր ցուցեր ինձ։ Եւ նա ասէ. «Ե՛րթ եւ պատմեա՛ե։ Եւգայր այրն առ արքունիսն եւ թուէր, եթէ արքայ ի քունիցէ, եւ ինքն չիշխէր զարթուցանել։

Եւ անդրէն դարձեալ առ այրն, ասէ. «Արքայ իքուն էր, եւ ոչ իշխեցի զարթուցանելե։ Մինչեւ անդրէնդառնայր այրն, երկիրն նոյն պատառեալ կայր, եւ ճրագնլուցեալ, եւ աբեղայն առընթեր կայր ի տեղւոջն։ Եւասէր աբեղայն ցայրն. «Յորժամ զարթնու արքայն, զորտեսերդ, պատմեսջի՛ր նմաե։ Եւ կամեցաւ ոտամբնզպատառուածն ծածկել եւ զլոյսն արգելուլ։ ԵւԽոճկորիկայ բուռն հարեալ արգելոյր, եթէ՝ մի՛ առներզայդ, մինչեւ արքայն եւս տեսցէ։ Եւ նորա չառեալ եւսյանձն՝ ոտամբ հարեալ զտեղին՝ անյայտ արարեալզպատառուածն, ասէ. «Արքայ յորժամ զարթիցէ, պատմեսջի՛ր զնշանդ, զոր տեսերդե։ Եւ զարթուցեալ իքնոյ՝ եկն պատմեաց զայս ամենայն արքայի։ Եւ ցայգնբոլոր ամենայն բազմութիւն ժողովելոցն անդադարխնդրուածս եւ պաղատանս մատուցանէին առ Աստուած՝տուողին ամենայն բարութեանցն։ Իսկ ի վաղիւ անդրյորժամ զառաւօտուն կատարէին զպաշտօն՝ եկեալմիաբանութեամբ ամենեքեան ի տեղի նշանաւոր խաչին. եւ զխորանն արքունի ի վերայ տեղւոյն հարեալ. եւշուրջ զխորանաւն բէժ ածեալ բացագոյն, եւ արտաքոյբեժին ամենայն ժողով եպիսկոպոսացն՝ դասք դասքիւրաքանչիւր աշակերտօք շուրջ կացեալ զբեժովն, սարկաւագապետացն՝ խաչ ի ձեռս, եւ երիցանցն՝աւետարանս ի գիրկս, եւ պաշտօնէիցն՝ բուրվառ ի ձեռսզանազանութեան խունկս ծխել. եւ միաբանութեամբբարբառելոյն, սաղմոսելոյն եւ բարեբանելոյնզանճառելի երրորդութիւնն՝ հնչէր երկիրն։

Իսկ առաքինասէր թագաւորն հոլանեալ եւբահ ի ձեռն առեալ՝ քաջաբար առնէր զբրածն։ Եւբարեսէր եւ յոյժ հաւատացեալ թագուհին զխինձմատուցեալ թագաւորական զգեստու՝ ի հողոյն կրէրփութապէս։ Յայնժամ եպիսկոպոսունք, եւ՛ երիցունք, եւ՛ նախարարք, եւ՛ կանայք նախարարացն՝ իւրաքանչիւրզգեստուք մեծաւ փափագանօք կրէին ի դուրս զհողբրածին. բայց սխալեալ առ կողմամբն առնէին զբրածն. իսկ երանելւոյն նշխարքն յաեւելս կոյս մնայր։

Յայնժամ յոյժ տրտմութիւն կալաւզթագաւորն եւ զամենայն ժողովս բանակին, մինչեւնստէր ստրջացեալ թագաւորն ի մեծագոյն հոգս. եւ ապաքաջարելեալ արքային ճշմարիտ հաւատով՝ ասէր. «Անսխալ լինի բան ամենակեցոյցն Աստուծոյ՝ երկուցեւ երից ժողովելոց յանուն կենարարին վաղվաղակիգտանել զխնդիր բարւոյն։ Իսկ այսչափ բազմութիւնժողովելոցս յամենասուրբ անուն բոլորեցունԱստուծոյ՝ հաստատեալ գիտեմ, զի ոչ անփոյթ արարեալմերժեսցէ զմեզ ամօթով։ Եւ հրամայեալ այնուհետեւզՍուրբ Զաքարիա եւ զամենասուրբն Պանդալիոն, զմեծեւ զյոյժ հռչակելին Գրիգորիոս եւ զՀռիփսիմեայԳայիանեաւ հանդերձ բերել եւ դնել առաջի բրածին։Վաղվաղակի առեալ առն միոյ զբահն՝ թողոյր զառաջիբրածին եւ սկսանէր զկողմանէ յարեւելս դիմաւ. եւպատահէր ամենասուրբ գերեզմանին երանելւոյն. յոյժխնդալից եղեալ թագաւորն եւ ամենեքեան, որ էին իխորանին։

Եւ ազդումն լինէր բազմութեան ժողովոյնգիւտ նշխարաց Սրբոյն. եւ դիմեալ ամենայնբազմութիւնն ի նշխարս Սրբոյն՝ առ ոտս կամէինհարկանել զբէժն եւ զխորանն, մինչեւ արտաքս ելանելթագաւորին եւ հազիւ ուրեմն դադարեցուցանելզդիմեալսն։ Իսկ ի բանալ գերեզմանին եւ յերեւելնշխարացն՝ անընդելական իմն բուրել հոտ անուշից, մինչեւ ամենեքեան ի թմրութիւն լեալ ժամս բազումս՝ծածկելով զյոլովիցն խնկարկութեանցն հոտ։ Ընդ որյոյժ հիացեալ արքայ եւ ամենայն որ ընդ նմա միաբանտային փառս տուողին այնպիսի ահաւոր բարեաց։ Ապանստէր առ գերեզմանի Սրբոյն թագաւորն ի վերայ երկրիեւ ի զանազան պատուեալ սպասուց արքունի հրամայէրբերել. եւ եդեալ սապատ ի վերայ ինքեան ծնկացն՝ յոյժերկիւղիւ սպասէր։ Եւ երիցունքն հանելով զնշխարս՝հաւաքէին ի վեր ի սապատն, զոր թագաւորն ունէր իգիրկս իւր։ Եւ գտեալ շիշս երկուս ապակիս առ նոյննշխարացն. ի միում կայր յարենէ Զաքարիայ եւ ի միումի նշխարաց Սրբոյն Պանդալիոնի։ Եւ առեալ զամենն իդուրս՝ ողջունէին ամենայն բազմութիւնն մինչեւցերեկոյ. եւ կնքեալ արքունի մատանեաւն՝ հրամայէրմեծաւ զգուշութեամբ պահել մինչեւ ցառաւօտն։ Եւգտանէին ապակի մի ի գերեզմանին նորին Գրիգորիսիըմպելի, զոր առեալ գոհանայր արքայն զԱստուծոյամենակալէ՝ բարեաց տուեցելումն իւր։

Եւ ի վաղիւ անդր հրամայեաց զիւր իսկ վառնարկանել ի վերայ երկրին եւ ոսկեղէն մաղզմայսբերեալ անոյշ գինւով՝ զնշխարսն հրամայէր լուանալեւ յարեւացուցանել ի վերայ ստորարկեալ վառին։

Անդ ուրեմն գողացեալ աբեղայի միոյ ինշխարացն, որ էր յԱմարասայ վանիցն։ Եւ եկեալԳրիգորիսի ի տեսլեան մեծավայելուչ փառօք, ումեմներեւեալ ասաց զանուն աբեղային եւ զգողանալն, զորհարցեալ արքային, խոստովանեալ եբեր, առաջի նորազխորեալ մասն։ Եւ տրտնջեալ առն միոյ ի քարակրացն՝սկսաւ հայհոյել զնահատակն Քրիստոսի զԳրիգորիս, ասէր. «Մեզ նեռն ընտրեցաւ Գրիգորիսն այնե։ Եւիսկոյն հասեալ նմա պատուհաս յԱստուծոյ, զգետնեալյերկիր, դառնայր երեսքն յետս, եւ այնպէս բազումաւուրս առնէր ընդ առնն, մինչեւ եկեալ եւ հող առեալ իտեղւոյն, ուր կայր գերեզման Սրբոյն։ Հեղեալարտասուս յոյժ, ապա գտանէր զառողջութիւն եւզյանցանացն թողութիւն։ Ահ մեծ յայնժամ անկանէր իվերայ գործօնէիցն եւ գործակալացն. եւ փութապէսերկիւղիւ գործէին զշինուած Սուրբ եկեղեցւոյն։

Աստանօր հրամայէր թագաւորն տալ մասնիւրաքանչիւրումն եպիսկոպոսաց՝ առ ի բաշխելվիճակելոց իւրեանց. եւ մեծագոյն ինչ մասն յԱմարասհրամայէր թողուլ ի նշխարացն. եւ զայլն մեծաւզգուշութեամբ եւ զանազան սպասուք ինքն իսկսպասաւորեալ՝ պահէր թագաւորական կնքով կնքեալ։ Եւի վերայ գերեզմանին հրամայէր հիմն արկանել մատրանեւ փութապէս աւարտել եւ անուանել մատուռն ՍուրբԳրիգորիսի։ Եւ այնուհետեւ ոտանաւոր տքնութեամբանձնապաշտ լեալ արքայն եպիսկոպոսքն հանդերձամենեքումբք ցնծալից ուրախութեամբ պաշտէրզհամայնաժողովսն ի ձայն քաղցր, երգս սաղմոսացնյորդագոյնս ի բարեբանութիւնս Աստուծոյ։ Ելանէր իբանակէն, եւ յերրորդում գիշերին, յորում չորրորդնմերկանայր տիւ ի կատարել պաշտամանն, կատարէինզտէրունեան եւ զկենդանական ահաւոր խորհուրդն։

Ապա չուէր բանակն ամենայն առաջինկարգադրութեամբն եւ Սրբոցն դասուք։ Անդանօրբարեացապարտն Վաչագան արքայ զհոգեւորականն եւզգերաշխարհիկն զայն աւար առեալ, որ էր անանց եւանպատմելի բարեացն առիթ, որ նախ եղելոցնթագաւորացն նախ քան զնա իւր իսկ նախնեացն ոչ ումեքհամբարեցաւ այսպիսի մեծասքանչ պարգեւք։ Եւքրիստոսաժողով բանակին աւարամասն առեալզողորմութեանցն Աստուծոյ՝ զբերումն անճառաբարստանային եւ ձեռն քրիստոսազգեստ արքային՝Վաչագանայ, զորոյ գովութիւնն ոչ ինչ նուազ գոլվարկանիմ, քան զարեւմտականին տիրող Կոստանդիանոսկայսր, կամ զԱրշակունին Տրդատիոս՝ Մեծաց Հայոցփրկութեան գտող, որ եւ մեզս արեւելեայցս։ Սա եղեւդուռն լուսոյ աստուածագիտութեան եւ բազմազանբարեաց օրինակ երջանիկս այս։ Սա մեծապէս ելեալ իհանդէսս յայս, դառնայ ըստ որում զգալն էրպատրաստեալ։ Նոյնգունակ եւ առաւելագոյն եւսհիացուցանող պայծառութեամբ զճանապարհն յօրինեաց։

Շարժի ի տեղւոջէն եւ ի հետիոտս կացեալարքային, ամենայն բազմութիւնն հանդարտ եւ ցածագնացքայլիւք, նման խաղաղացեալ ծովու երթային։ Եւ իքաղցրաձայն հնչմանցն, եւ՛ ի ճառագայթարձակ նշուլիցփողփողելոց օդն զուարճացեալ, եւ՛ հրեշտակք իսկերգակիցք։ Թուէր թէ երկիրս երկինք վերերեւիւր։ Եւինքն իսկ թագաւորն անխոնջ վաստակով՝ որպէս ի գալն, նոյնպէս եւ ի գնալն անցուցանէր ընդ նոյն գետն եւկացուցանել հրամայէր զդեսպակ Սրբոցն։

Եւ նստէր թագաւորն ամենայնբազմութեամբն, եւ եպիսկոպոսացն օրհնեալզխառնիճաղանճ բազմութիւնն՝ հրամայէին գնալյիւրաքանչիւր տեղիս։ Եւ զդասս եպիսկոպոսաց, եւ՛երիցանց եւ այլ պատուական արանցն առեալ թագաւորինընդ Սրբոցն՝ տանէր մինչեւ զՔարուէճ յօթի տեղ եւ անդգոհացեալ զամենեցունց թագաւորն եւ երկրպագութիւնմատուցեալ եւ շնորհիս եկելոցն ի նորա հրամանսն եւգործակցութեան խնդրոյն այնմիկ՝ մատուցանէր եւասէր. «Որոց բարեխօսութեամբ եւ ձեր աղօթիւքզցանկալին ինձ եւ ձեզ շնորհողին Քրիստոսի միշտփառք եւ գոհութիւնե։ Եւ նոցա միաբան օրհնեալզթագաւորն թագուհեաւն հանդերձ եւ ամենայն դրամբն՝ասեն. «Զամենայն բարի զոր խնդրեսցես դու յԱստուծոյ, ի ձեռն Սրբոյն Գրիգորիսի տացէ քեզ եւ շնորհեսցէ մեզլինել քեզ ընդ երկայն աւուրս խաղաղասէր ընդաշխարհի, եւ ի փառազարդութիւն եկեղեցւոյառաւելապէս յարդարելով օր ըստ օրէ. եւ զվախճանն քոՔրիստոսի խոստովանութեամբ կնքեսցէ կենարարնՔրիստոս եւ նորին հայրն երկնաւորե։ Եւ առեալթագաւորին ընդ ինքեան զաւագ եպիսկոպոսապետնՇուփհաղիշոյ գնայր. եւ յորժամ գեղջ ուրեք ի յայտելանէր դեսպակ Սրբոցն, իջանէր թագաւորն եւ հետեւակսպասաւորէր Սրբոցն, մինչեւ տարեալ ընդ շինանիստնանցուցանէր. ոչ որպէս զօրէն թագաւորի փափկութեամբյօրացելոյ հպարտացեալ, այլ իբրեւ զկիրթ եւ յոյժհմուտ կարգի քրիստոնէութեան՝ արգելավարութեամբվարեցեալ ի հանգստական փափկութիւնն, եւերկասիրութեամբ հմտացեալ հպատակէր պատուիրանացնԱստուծոյ։

Այսոցիկ այսպէս եղելոյ եւ յոյժ հռչակեալլուր Սրբոյն Գրիգորիսի ընդ ամենայն աշխարհնՈւտիացւոց գաւառին. եւ յոր գիւղ կամէին մտանելՍուրբքն, ընդ առաջ ելանէին ծերք եւ տղայք, արք եւկանայք եւ հեռագոյն եւս գիւղք խաչիւք եւ՛ զանազանծաղկօք, եւ՛ բուրմամբ խնկոց անուշից. անթիւբազմութիւնք գային խնդացեալք եւ անդադարփառատրութեամբ օրհնէին զմիասնական Սուրբերրորդութիւնն։

Այս ձեւով գային հասանէին ի սեպհականգիւղն Դիւտական եւ անդ հանգուցանէին՝ կատարելովզյիշատակ նոցա մեծապէս. եւ մեծագնի իւղովքանուշիւք օծանել հրամայէր զնշխարս Սրբոցն։

Էր դուստր մի Խնչիկ անուն՝ տղայ հասակաւ, յոյժ սիրելի արքայի, որում անուան շինեալ էրդաստակերտ մի։ Տայ նմա մասն մի ի Սրբոյն նշխարացնեւ ի նմին դաստակերտին մեծապէս կատարի յիշատակպէսպէս պատուով։ Առնոյր եւ ինքեան մասն, զոր միշտ իբանակին շրջեցուցանէր ընդ ինքեան։ Եւ զմնացեալն ինշխարացն կնքեալ՝ մեծաւ զգուշութեամբ տայր պահել իսուրբ եւ յազնուական սենեկի, մինչեւ կատարեսցիհիմնարկութիւն մատրանն, որ ի Դիւտական գեղջն՝յանուն Պանդալիոնի. զի անդ փոխեալ զերանելինմեծարեսցէ յոյժ։ Թողոյր երիցունս եւ սարկաւագունսեւ յոլովագոյն գունդ պաշտօնէից, եւ ինքն ի տարւոջներկիցս անգամ կատարէր զյիշատակ Սրբոցն զերիս երիսաւուրս. եւ միշտ անձանձրոյթ էր ի պահս եւ յաղօթս եւի տուրս աղքատաց։ Իսկ որոց ի նշխարացն հրամայեացտալ, պատուէր տայր մեծապէս կատարել զյիշատակՍրբոցն։ Յուշ առնէր հեղգացելոցն զահագինաստուածային դատաստանն, ջերմագոյն փութացելոցնզնորին բարերարութեանցն անպատում պարգեւս։ Այսպէսփառաւորէ Աստուած զՍուրբս իւր։