Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԶ
Սահմանադրութիւն կանոնական ի Վաչագանայ՝ յԱղուանից արքայէ, եդեալ ի ժողովոյն, որ զԱղուէնն եղեւ

Յամս Վաչագանայ՝ Աղուանից արքայիբազում հակառակութիւնք լինէին ի մէջ աշխարհականացեւ եպիսկոպոսաց եւ քահանայից, քորեպիսկոպոսաց, ազատաց եւ ռամկաց։ Ապա կամ եղեւ արքայի առնել ժողովյԱղուէնն բազմամբոխ ատեան յամսեանն մարերի, որ օրերեքտասան էր ամսոյն։

«Ես Վաչագան՝ Աղուանից արքայ, եւՇուփհաղիշոյ՝ Պարտաւայ արքեպիսկոպոս, Մանասէ՝Կապաղակայ եպիսկոպոս, Յունան՝ Հաշուայ եպիսկոպոս, Անանիա եւ Սահակ, եւ Ուտոյ Փոդ եպիսկոպոս, Յովսէփ՝Կաղանկատուաց երէց, Մատթէ՝ Պարտաւայ երէց, Թոմա՝թագաւորի դրան երէց, Պօղոս՝ Գայեգուճու երէց, Շմաւոն՝ Ցրւոյ քորեպիսկոպոս, Մատթէ՝ Դարահոճոյերէց, Աբիկազ՝ Բեդայ երէց, Ուրբաթայր՝ Մանուշէիցերէց, Յովէլ եւ Պարմիդէ եւ՛ Յակոբ երիցունք, եւ՛ազատ մարդիկ, եւ՛ նահապետք Արցախայ, Բակուր՝Կաղանկատուաց նահապետ եւ այլք բազումք, որք միաբանառաջի իմ եկին ի հանդէս ի հովոց՝ ի տեղւոջս յԱղուէն, կարգեցաք այսպէս.

ա. Երիցունք, որ ի շէնս լինին, երկիցսանգամ ի տարւոջն եպիսկոպոսին երկիր պագցեն, եւզկարգս հոգեւորս ուսցին ի նմանէն ըստ Գրոց. եւորպէս կարգն է, ի տարւոջն եպիսկոպոսին ընծայ տարցի։

բ. Քահանայ եւ սարկաւագ յորժամձեռնադրեն, Դ դրամ քահանային եւ Բ սարկաւագինտացեն։

գ. Ազատ մարդոյ եւ թագաւորազգւոյ որ ինչհոգւոյ մասն է. տացէ իւրով ձեռամբ ի կենդանութեանն՝ձի թամբօք եւ սանձիւք, եւ զոր, ինչ կարողութիւն էիւր՝ տացէ. ապա եթէ ի կենդանութեանն չտայցէ, յետմահուանն ընտանիքն տացեն։

դ. Պտուղ ի ժողովրդենէ երիցու՝ կարգ այսլիցի. թուանիկն Դ գրիւ ցորեան եւ Զ գրիւ գարի եւ ԺԶփաս քաղցու եւ որ տառապեալն է հացոյ զկէսն տացէ, եւգինի որչափ եւ կարող է։ Իսկ որոյ վար եւ այգի ոչ է, մի՛ առցեն, եւ որ ոք աւելի քան զայս տացէ սակսհոգւոյն, բարի առնէ, որպէս Պաւղոս ասէ. «Որառատութեամբ սերմանէ, առատութեամբ հնձեսցէե։ Եւոյր ոչխարք են, ի տանէ ոչխար մի եւ Գ գզաթ բուրդ եւմի պանիր եւ ոյր ձիք ի տան իցեն, մին յովանակ, եւ ոյրպախրէք իցեն, որթ մի։

ե. Եթէ ազատ է, եթէ շինական եւ եթէ այլ ոքյաշխարհականաց ի տարւոջն զպատարագն մի խափանեսցէ, այս ինքն՝ զմեռելոց յիշատակն, որպէս եւ կարողն է. եւանմասն մի՛ արասցեն զմեռեալսն ի վաստակոց իւրեանց. եւ մեռեալ մարդոյն եթէ ձի է՝ մի ձի, զոր եւ կամի, եւեթէ արջառ է՝ մի արջառ, զոր եւ կամի, յեկեղեցինտայցէ։

զ. Վանաց երէց, կամ վանական ոք եթէ իվանացն գայթանք առնէ, եւ ի վերայ յայտ լինի, անարգեսցեն զնա եւ ի տեղւոյն ի բաց հանցեն, եւզխոստակն յեկեղեցի կալցին։

է. Եթէ վանաց երիցունք բազումք են, եւժողովուրդք սակաւք եւ այլ վանաց ժողովուրդքբազումք են եւ երիցունք սակաւք, ի բազումժողովրդենէն առցեն եւ տացեն վանացն, որոյերիցունքն շատ են։

ը. Քրիստոնեայ մարդ, որ կռուի եւ արիւնհեղու, տարցի առաջի եպիսկոպոսին եւ ըստ օրինացնպատուհաս արասցեն.

թ. Երէց, որ զշէն մեծ պահէ, զայլ շէն մի՛պահեսցէ. եւ որ մօտ երկու ագարակք են, մի երէցպահեսցէ, եւ այնչափ հովուեսցէ երէցն, որչափառաջնորդել կարասցէ։

ժ. Այր զերրորդ ազգի կին մի՛ արասցէ եւզեղբօր կին մի՛ արասցէ։

ժա. Եւ որ զկին թողու առանց պատճառանացեւ առանց պսակի կին առնէ, եւ՛ որ անօրէն եւմարդասպան է, եւ՛ կամ զգէտս հարցանէ, զայնպիսինկապեալ ի դուռն արքունի տարցին, եւ դառն մահ ի վերայդիցեն։

ժբ. Եւ այնք, որ կոծ դնեն, զտանուտէրն եւզգուսանսն, կապեսցեն եւ ի դուռն արքունի տարցին եւպատուհաս ի վերայ դիցեն, եւ ընտանիքն զհետարտասուել մի՛ իշխեսցեն։

ժգ. Որ զմեռելոտի ուտէ, որ եւ իքառասներորդսն միւս ուտէ եւ որ ի կիւրակէի գործ ինչգործէ եւ յեկեղեցի չերթայ, երէցն պատուհաս արասցէժողովրդեամբն հանդերձ։

ժդ. Եւ որ ի չորեքշաբթի եւ յուրբաթի միսուտէ յառաջ քան զաղուհացսն, մի շաբաթ պահեսցէ. եւեթէ երիցուն առաջի ոք գայ եւ վկայէ վասն մարդոյն, թէչէ այդպէս, աւագն շինոյն կալցի զմարդոյն եզն մի եւյերէցն տացէ։

ժե. Եթէ աշխարհական ոք ի վերայ երիցուկամ սարկաւագի բամբասանս դնիցէ, եւ նոքախոստովանեսցին, եթէ այդպէս իցէ, եպիսկոպոսն դնիցէ իվերայ նոցա կարգ, եւ յանապատի ապաշխարեսցեն։ Ապաեթէ ոչ խոստովանեսցին ճշմարտութեամբ, եւ զոր այլքնասեն ճշմարտութեամբ եւ ի յայտ գայ, որպէս ի կանոնսնէ գրեալ, պատուհաս դիցեն եւ ի բաց հալածեսցեն իշինէն. եւ եթէ մէղքն չեն յայտ, պատարագ հրամայեսցենմատուցանել քահանային, եւ այն երդումն լիցի նմա։

ժզ. Եւ եթէ ընկերք իւր եւ աշակերտք մեղս իվերայ դնիցեն երիցուն եւ ինքեանք հաւատարիմ են, երէցն առաջի սեղանոյն կացցէ, եւ ամբաստանողքժողովրդեանն առաջի ի բեմէն ի վայր առցեն եւ ի շինէնարտաքս հանցեն։ Ապա եթէ ընկերք եւ աշակերտքն քինովլինին, եւ ժողովուրդքն գիտէին, եթէ յառաջ խռով էին, քահանայն պատարագ մատուսցէ, եւ ժողովուրդն անիծիւքի բաց հալածեսցեն։ Եւ թէ խոստովանին, թէ սուտասացաք, ապաշխարութիւն ի վերայ դիցեն եւ ի վանաց միհանցեն. իսկ եթէ յետ այնր վնաս ինչ գործեսցեն, կանոնօք դատեսցին։

ժէ. Դարձեալ՝ եպիսկոպոսունք եւ երիցունքզազատ արանց առաջի արքայի եղեն տրտունջ, եթէ ի շինիերկուս կամ երիս եկեղեցիս առնեն վանս։ Եւ արքայիարաջի ազատ մարդիկ պայմանեցին, եւ՛ արքայի, եւ՛եպիսկոպոսաց, եւ՛ ազատաց այսպէս հաճոյ թուեցաւ, եթէզարարեալ եկեղեցիսն թողցեն եւ զպտուղ եւ զհասեկեղեցւոյ ի վսամ եկեղեցին տացեն։

ժը. Եւ որ տասնորդս տան ազատ մարդիկ, զկէսն ի բուն եկեղեցին տացեն, եւ զկէսն յիւրեանցեկեղեցին։

ժթ. Կիրակէին տէր եւ ծառայ ի վսամեկեղեցին երթիցեն յաղօթս եւ զյիշատակ յեկեղեցինարասցեն. այլ անաշխարհիկն զհոգեցատուրն յեկեղեցինտացէ։

ի. Ազատ արանց, որչափ իւրեանցդաստակերտքն իցեն, զերէց առանց եպիսկոպոսին մի՛իշխեսցեն հանել եւ առնել. մի՛ եպիսկոպոսն իշխեսցէհանել առանց նոցա եւ առնել։ Եւ երիցուն եթէ յազատէ, կա՛մ ի ժողովրդականէ վտանգ լինիցի, առանցեպիսկոպոսին գնալ մի՛ իշխեսցէ։

իա. Եւ ազատ մարդ ոք յիւր եկեղեցւոջ թէսեղան կանգնէ, կա՛մ նշխարս ինչ բերէ, կա՛մ պատարագառնէ, եպիսկոպոսին հրամանաւ արասցէ, որչափ եւ իւրկարողութիւն իցէ։ Եւ որ զայս հրամանաւ առնէ եւկատարէ, օրհնեալ լիցի. եւ որ ոչն առնէ, հեռի եղիցիյեկեղեցւոյն. եւ ապա ըստ կարի տուգանս բերցէ առաջիեպիսկոպոսին։ Եւ յետ այնր որչափ տուգանս տայցէմարդն, որ ի կանոնսն գրեալն է, ընդ օրհնութեամբարասցեն։

իբ. Զայս պայման արարին եպիսկոպոսունք, եւ՛ քահանայք, եւ՛ ազատ մարդիկ առաջի արքայի։ Եթէ իմեր եպիսկոպոսաց, եւ՛ յերիցանց, եւ՛ յեկեղեցւոյբերանոյ օրհնեալ լիցի թագաւորն թագուհեաւն եւզաւակօքն հանդերձ, եւ ամենայն աշխարհաւս հանդերձ, որք յայս ժողովս են, օրհնեալ եղիցին։ Եւ զայսհրաման մատանեցին Մուծիկ՝ արքայի հրամանատար, Միրհօրիկ՝ հազարապետ, ազգապետք՝ Մարութ, Տիրազդ, Սպարակոս, Շամա, Բակուր, Առատան, Արչէս, Վարդան քաջ, Գարդմանայ տէր, Խուրս, Գերմանոսան, Խոսկէն, Փիրոգնահապէտ եւ ամենայն ազատք Աղուանից։ Եւ վասնառաւել հաստատութեան գրոյս Վաչագանայ՝ Աղուանիցարքայի մատանին եդաւ ի վերայ։