Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԹ
Դիմումն հիւսիսականացն յամենայն սահմանս Աղուանից, Հայոց եւ Վրաց. եւ վկայութիւն աշակերտացն Սրբոյն Մեսրոպայ

Ընդ այն ժամանակս ապա թագաւորնՌոսմոսոքեան իւրովք զօրօքն եւ Թոբելական գնդիւնգումարեալ՝ ժողովեաց զամենայն զօրս Հոնաց եւ անցյայս կոյս Կուրական գետոյն՝ տարածեալ յՈւտիացւոցգաւառն։ Եւ ածեալ նստուցանէր զղակիշն իւր մերձ իԽաղխաղն քաղաք։ Եւ անդէն արս երիս ընտրեալ զղակիշնիւր մերձ ի Խաղխաղն քաղաք։ Եւ անդէն եւ բովանդակեալգումարէր ի ձեռս նոցա զմետասան զօրացն բազմութիւնսեւ հրամայէր յերիս առաջս առնել՝ ասպատակել ի վերայաշխարհին Աղուանից, Հայոց եւ Վրաց։ Իսկ երրորդ մասնզօրուն հասեալ ի մուտ զատկին յԱրցախական գաւառն՝տայր ասպատակ ի վերայ Մեծ Կուենից։

Զայն հէն համբաւ լուեալ Չղախական գնդինԵրուսաղէմեան՝ զահի հարեալ մեծաւ երկիւղիւ։Աճապարեալ ի մի վայր ժողովէին զմասունսն նշխարացնամենայն եւ յերկուս ամփոփեալ արծաթեղէն կողոփսծածկէին յերկրի։

Եւ իսկոյն հասեալ օրհասականն այնգուժակռիչ աղմուկ, նման ցօղացայտ անձրեւի տարածեալանճողոպրելի տարակուսանքն։ Դիմեալ որպէս զալիսծովու՝ նախահաս յԱստեղն լինէին բլուր։ Նոցաանկասկած լինելով իրացն՝ յեղակարծ ժամու դիպէինանխնայ խոցոտման սրոյ առհասարակ։ Եւ զսպասսնոսկւոյ եւ արծաթոյ աւար առեալ, ցիր եւ ցանզսրբութեանցն նշխարս ընդ բլուրն եւ վիժեալճապաղէին եւ զգլխաւորն քահանայից զերանելինԱթանաս անդրէն նահատակէին եւ զմնացեալսն գերիառեալ ի տեղւոջն բակարգել առնէին։

Բայց կին մի Թագուհի անուն՝ յՈւտիգաւառէ ի բնաշխարհիկ ազատաց, ի Բագնաց գեղջէ՝մեծատուն յոյժ, որ նոյն ինքն ընդ երուսաղէմացիսն էրցանկորդեալ: Զնա տեսեալ զօրավարին Հոնաց ի մէջգերելոցն, դիւայորդոր բղջախոհական ախտիւնյեղազեղեալ տռփէր ի նա, զի գեղեցիկ էր յոյժ։Հրամայէր պահել զնա մեծաւ զգուշութեամբ՝ առնուլ իկնութիւն իւր կամեցեալ։ Եւ ինքեանք զառօրեայարշաւանսն վճարելով՝ ածին ժողովեցին զամենայն առեւ աւար գաւառին եւ զնոցուն համագունդ եղբարսն։ Եւզբազումս ի նոցանէ սպանանէին եւ զմնացեալսն գերիվարէին՝ ածելով յԱստեղն բլուր։ Եւ ի մէջ գերելոցնունէին զերկուս քահանայսն՝ ընկերս Աթանասիոսիվկային։ Քանզի մեծ զօրավարն Հոնաց անդէն բանակեալկայր իւրովն զօրօք զայն գիշեր։ Եւ ընդ երեկս աւուրնսպահապետ գնդին Թոբելեան հրամայէր ածել զերանելիԹագուհին, զի կատարեսցէ ընդ նմա զկամսվաւաշոտութեանն իւրոյ։ Իսկ նա վառեալ զինուզօրութեամբ տեառն՝ այպանէր զնա, չանսայր, չհաւանէր, ծաղր իսկ առնէր զլկտի բարբարոսովն. «Քաւ լիցի ինձ, ասէ, տալ զգաստութիւն պարկեշտութեան իմոյ շանազգիեւ խոզաբարոյ հեթանոսաց, կամ եթէ յերկիւղէտանջանաց ինչ զանգիտել մինչեւ ի մահ, եւ փոխանակելզոչ ինչ կեանս ընդ այնմ, որ ոչն անցանէե. Եւհամբարձեալ զձեռս իւր առ Աստուած՝ բարբառէրասելով. «Տէր տերանց եւ թագաւոր թագաւորաց, մի՛յամօթ առնէր զիս՝ զյուսացեալս ի քեզ. ամբիծ եւուղիղ պահեա՛ յառժամանակեայ վտանգէս։ Որպէսշնորհեցեր ինձ զծնունդ աւազանին լուսոյ նորոգմանճանաչել զքեզ, արա՛ եւ այժմ անարատ մնալ ինձ ի մեղացհաւատովք եւ սրբութեամբ։ Ծագեա՛ զլոյսճշմարտութեան քո ի սիրտ անզգայ բարբարոսացս. զի եւսոքա ծանիցեն զքեզ, միայն ճշմարիտդ Աստուածե։

Իսկ զայն իբրեւ լուան անօրինացն ջոկք, չոգան պատմեցին իշխանին իւրեանց, զի թարգման կայր իմիջի նոցա, որ լսէր զամենայն խօսս նորա։ Յայնժամմոլեկան սրտմտութեամբ առլցեալ բռնաւորն, ըստխածանող եւ մրմռող գազանութեանն զայրագնեալ՝հրամայէր, զի եթէ ոչ եկեսցէ շքով եւ պատուով, անհնարին տանջանօք չարամահ արասցեն զնա։ Եւ երթեալսպասաւորքն ստիպէին զնա առնել զկամս իշխանին։ Եւիբրեւ ոչ կարէին հաւանեցուցանել զանհրապուրելիԹագուհին, կապէին զձեռս նորա ի յետս եւ՛ քարշէինզվարսից նորա, եւ դժնդակ փշովք անտառի յանապատինծեծէին զերեսս նորա, եւ՛ քանցէին մարմինք Սրբոյնառհասակ, եւ՛ ապա բառնային զգլուխ երանելւոյնսուսերաւ։ Որպէս Սուրբ տիկնոջն Հռիփսիմէի՝ լինէրմարտն, եւ աստուածայաղթ պսակօքն Քրիստոսի պսակեալլինէր մեծն այն Թագուհի։

Եւ յետ այնորիկ, ի նմին գիշերի մինչդեռարթնական խնջոյիւքն դեգերէին այլազուն իշխաննհանդերձ զօրականօքն եւ առնէին ծաղրակատակխնդութիւն, յանկարծակի նշան զարմանալի երեւեալնոցա ի տեառնէ։ Զի ակն յայտնի ամենեքեան տեսանէինլոյս սաստիկ ծագեալ ի տեղւոջն, ուր Սուրբն Թագուհիվկայեաց, եւ ուր ցրեալ պատառած հանդերձի նորա սփիռեւ տարած ընդ երեսս անտառին փայլէին իբրեւզաստեղս։ Եւ հարուստ ժամանակաւ լոյս աստեղանմանծագեալ ի տեղւոջն՝ փարէր ի վերայ Սրբոցննահատակացն, զոր տեսեալ բազմութեան մարդկանն, զանուն տեղւոյն Աստեղաբլուր անուանեցին մինչեւցայսօր։ Վասն որոյ յաւետասքանչ հրաշիւք հիանայրիշխանն. եւ ի մեծի ահի եղեալ՝ հրամայէր առ ինքնկոչել զքահանայսն տեառն։ Եւ ուսեալ ի նոցանէզփրկութեանն ճանապարհ՝ հաւատաց յԱստուած կենդանի. եւ հրամայէր ամփոփել զցրուեալ նշխարս Սրբոցն, եւպատել Սուրբ կտաւովք եւ ծածկել ի բլրին։ Եւ անդէնկատարէին յոդեաց եւ յայծեաց պատարագս օրհնութեան. եւ զտէրունական զտօնն մեծապայծառ խմբէինյիշատակօք ի նոցին վկայելոցն։