Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ Բ
Որ ինչ յանօրէն Յազկերտէ վտանգէր Աղուանք, եւ գտանել զփրկութիւն ի Վարդանայ Հայոց զօրավարէ

Ի ժամանակս Յազկերտի ամբարշտի վառէր, բորբոքէր սատանայ ի միտս նորա բառնալզքրիստոնէութեան կրօնս։ Եհաս հրաման սաստկագոյնյաշխարհս Աղուանից՝ թողուլ զհաւատս եւ հնազանդ կալմոգական աղանդոյն՝ կրակապաշտութեան։ Նոյն աղէտքեւ ի Հայս գործեցան ի նոյն թագաւորէն։ Բայց դէմեդեալ հազարապետն Աղուանից եւ Սուրբեպիսկոպոսապետն աշխարհիս՝ հասանեն ի միաբան յուխտՀայաստանեայց՝ պատմել զանցս աղետին եթէ մեծաւտագնապաւ փութացուցանէր զզօրսն իւր. եւ ասէին. «Գունդն Պարսից, որ էր ի կողմանս աշխարհին Հոնաց, դարձաւ այսրէն, եկն եմուտ յաշխարհն մեր. եւ բազումեւս այլ այրեւձի, որ ի դրանէ եկին։ Եւ թողզերկոսեան՝ այլ եւս երեք հարիւր վարդապետ ածեալ ենընդ ինքեանս եւ պառակտեցին զաշխարհն։ Զոմանսյինքեանս արկին եւ կամէին յեկեղեցիս ձեռն արկանել։Եւ հրամանաւ արքայի ստիպեն զամենեսեան եւ ասեն. «Եթէ կամաւ յանձն առնուք զօրէնս, պարգեւս եւ պատիւսգտանէք ի նմանէ, եւ թողութիւն հարկաց արքունի լինիձեզ։ Ապա եթէ կամաւ զայդ ոչ առնէք, հրաման ունիմք իգիւղս եւ յագարակս շինել ատրուշանս եւ զվռամականկրակն ի ներքս դնել եւ կացուցանել մոգս եւ մոգպետսօրէնսդիրս աշխարհիս։ Եւ եթէ ստամբակէ ոք, մահուամբսատակի, եւ կին եւ որդիք այնպիսւոյն անաշխարհիկլիցինե։

Զայս լուեալ գնդին Հայոց ոչ ինչ լքեալք, այլ համագունդ լեալ վասն գուժին այնմիկ՝ քաջալերստուեալ արձակեցին զնոսա, զի առ ժամանակ միխաբէութեամբ կալցին զնոսա, զի մի ձեռնարկեսցենյուխտ եկեղեցւոյ, մինչեւ ելս իրացն խնդրեսցեն։Յայնժամ գրեցին գունդն Հայոց առ Թէոդոս կայսր՝օգնել նոցա ի մեծի վտանգին։ Իսկոյն հասանէր նմավախճան, եւ անօրէնն Մարկիանոս թագաւորեալ՝ ոչպահէր զուխտն, այլ ըստ իւրում բարուցն միակամիհեթանոսացն։ Եւ ոչ ուստեք գտեալ օգնականութիւնքաջացն Հայոց՝ ի վերին ապաւինեալ յամենակալզորութիւն բարձրելոյն՝ յերիս բաժանեալ զզօրսնՀայոց, զառաջինն տան ցՆերշապուհ Ռմբոսեան պահապանԱտրպատական կողմանն, եւ զերկրորդ գունդն տան ի ձեռնՎարդանայ զօրավարին Հայոց՝ անցանել ընդ սահմանսՎրաց ի վերայ մարզպանին Չորայ, որ եկեալ էր աւերելզեկեղեցիսն Աղուանից։

Եւ երանելին Վարդան ոչ գիտէրզդարանագործութիւն անիծելոյն Վասակայ ուրացողի, որ յառաջ քան զգալն զօրուն Հայոց յԱղուանս՝ ազդէՎասակ մարզպանին Պարսից՝ Մերսեբուխտայ, եթէբաժանեցին զզօրս Հայոց եւ զՎարդան պակաս զօրօքյայդ կողմն հանին։ «Արդ պատրաստ լեր ի դիմի ելանել, զի իսպառ սատակեսցես զդոսաե։ Այս էր անօրինինխորհուրդ։ Զոր զգացեալ Մերսեբուխտայ զքաջալերսն իՎասակայ՝ ոչ եկաց ի կողմանս Չորայ, այլ կուտեացզամենայն բազմութին զօրաց իւրոց եւ փութանակի գայանցանէ ընդ գետն մեծ Կուր եւ պատահէ նմա ի սահմանսՎրաց հանդէպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էրթագաւորացն Աղուանից։ Ռազմ եդեալ՝ զբոլորմեծութիւն դաշտին ի ներքս փակէր՝ զինեալք եւվառեալք ի մարտ պատերազմի ընդդէմ գնդին Հայոց։ Իսկքաջն Վարդան եւ զօրքն, որ ընդ նմա, իբրեւ տեսինզբազմութիւն հեթանոսացն, նայեցան եւ յիւրեանցսակաւութիւնն, թէպէտեւ կարի իսկ նուազք էին քանզնոսա, ոչ ինչ զանգիտէին առ ի յոյժ բազմութենէն. այլառ հասարակ միաբանեցին եւ ամբարձեալ յերկինսզձայնս իւրեանց՝ ասեն. «Դատեա՛, տէր, զայնոսիկ, որդատին զմեզ. մարտի՛ր ընդ այնոսիկ, որ մարտնչինն ընդմեզ. զինու եւ ասպարաւ քո օգնեա մեզ, շարժեա՛ եւդողացո՛ զգունդ անօրինացնե։

Եւ այսպէս կացեալ յաղօթս եւ խումբարարեալ յարձակէին քաջքն Հայոց եւ զաջ թեւն բեկեալզձախոյ կողմամբն արկանէին եւ սրոյ ճարակզամենեսեան առնէին ընդ երեսս դաշտին. փախստականսարկանէին յամուր տեղիս մայրեացն առ խորագոյնդարիւք Լուբնաս գետոյ, ուր ընդդէմ դարձեալթագաւորազանց ոմանց Բաղասական արքայի. անդ ընկեցինի ձիոյ զոմն ի նախարարացն Հայոց ի գնդէնԴիմաքսենից, զՄուշն սպանին, զԳազրիկն վիրաւորեցին։Յայնմ տեղւոջ գդէտակն ի վեր ամբառնայր ԱրշաւիրնԱրշարունի, գոչէր առիւծաբար եւ յարձակէրվարազապէս. սատակէր զՎուրկն քաջ՝ զեղբայրթագաւորին Լփնաց եւ զայլս անհամարս, զորս յայսմտեղւոջ սատակէր։ Եւ այնպէս ամենեքին այր զընկերիւր ախոյեան կործանէր. առ յոյժ յանդուգնյարձակմանէն բազումք այն էին, զոր գետասոյզ առնէին, քան զանկեալսն սրով ի ցամաքի։ Եւ ի բազմութենէանկելոցն յստակ ջուր գետոյն յարիւն դառնայր. եւ ոչգտանէր ոք ի նոցանէ ամենեւին ապրեալ եւ թաքուցեալյանտառախիտ մայրիսն դաշտաց։ Իսկ մի ոմն ի զօրացնթշնամեաց զինու հանդերձ ելեալ ի նիւս երիվարին՝անցանէր ընդ մեծ գետն մազապուրծ զերծեալ գոյժտանէր ի բուն բանակն, որք փախստեայ անկանէին ի մեծշահաստանն։

Եւ յայնմիկ զօրքն Հայոց կատարելով զգործմեծի պատերազմին՝ ժողովէին զբազմութիւն աւարին եւկուտէին արծաթ եւ ոսկի յոյժ, զզէնս եւ զզարդս արիարանց եւ քաջ երիվարաց։ Եւ դարձեալ յարձակէինքաջաբար ի վերայ բերդից եւ քաղաքաց, զոր ունէինպարսիկք յաշխարհիս Աղուանից։ Հզօրապէս մարտնչէին, այրէին զամուրս արգելանոցաց նոցա եւ զերամ երամմոգսն գայթակղեցուցիչս ուր եւ գտանէին, սրոյ ճարակառնէին եւ գէշ թռչնոց երկնից եւ գազանաց երկրիարկանէին։ Սրբէին զտեղիսն յամենայն պղծագործզոհիցն եւ ազատեցին զեկեղեցիսն յանհնարիննեղութենէն։

Եւ բազումք ի նախարարացն Աղուանից եւ իշինականաց, որք վասն անուանն Աստուծոյ ցրուեալք եւվատնեալք էին յամուրս լերանց Կապկոհի, իբրեւ տեսինզմեծ յաղթութիւն գնդին Հայոց, գային ժողովէին եւնոքա եւ խառնէին ի զօրս նոցա. եւ միաբանեալ կցորդլինէին նահատակութեան նոցա։ Խաղային գնայինայնուհետեւ ի վերայ պահակին Հոնաց, զոր ունէինբռնութեամբ Պարսիկք, առնուին, քանդէին զպահակն եւկոտորէին զզօրսն որ բնակեալ էին ի ներքս. եւ զդուռնտային ի ձեռն Վահանայ ումեմն, որ էր յազգէԹագաւորացն Աղուանից։ Եւ յայսր ամենայնքաջութեանց վերայ ոչ ոք անկաւ ի նացանէ, բայց միայնՄուշն, որ նահատակեցաւն։

Եւ անդէն զնոյն այր, որում զդուռնն յանձնարարին, արձակեցին դեսպան յաշխարհն Հոնաց՝ բանսդնել ընդ նոսա եւ ուխտ հաստատել եւ անքակ ունելզմիաբանութիւնն։ Իսկ նոքա իբրեւ զայն լուան, իսկոյն հասին ի տեղին, եւ ականատեսք լինէինյաջողմանն. եւ երդմամբ եդին ուխտ օրինօքն իւրեանց, յանձն առին զերդումն քրիստոնէութեան՝ պահել ընդնոսա հաստատուն միաբանութիւն եւ այսպէս կատարեալզամենայն ըստ կարգի իւրեանց։ Եւ մինչդեռ ի տեղիսնէին, գուժկան հասանէր յերկրէն Հայոց վասնուրացողին Վասակայ՝ եթէ աւերեաց զբազում երկրիսՀայոց: Չու արարեալ Վարդանայ մեծաւ աւարաւն, անտրտում ուրախութեամբ, գոհութեամբ առ Աստուած եւնորին յուսովն հասանէր յերկիրն Հայոց յաւուրսերեսուն։ Ազդ լինի Վասակայ բարեյաղթ գալուստ քաջինՎարդանայ, եւ միաբանութիւն Հոնաց եւ Աղուանից։Գնայ փախստեամբ յերեսաց նորա, ըստ չար բարուցն չարկրեալ անցս՝ նաեւ ոչ գտանէ յԱստուծոյ ողորմութիւն։

Այս եղեւ ի ժամանակս Յազկերտի արքայի իմէջ Աղուանից եւ Հայոց վերնոյն օգնականութեամբ։