Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԱ
Վասն գումարելոյ Խոսրովու ընդդէմ արքային Յունաց եւ յաղթահարելոյ զնա ամս բազումս սրով եւգերութեամբ աշխարհին Հռովմայեցւոց

Սաստիկ ամբոխիւ ելին Խազիրք՝ ասպատակելյաշխարհս մեր հրամանաւ Հերակլի։ Եւ պատգամատարք առնոսա Խոսրովու՝ Պարսից արքայի, «Եթէ դուք ո՞յրհրամանաւ եկիք յաշխարհս իմ. որ թափառական եւփախստական շրջէր յերեսաց իմոց ի կղզիս ծովունարեւմտից։ Ապա եթէ կարօտեցար դու ի նմանէ ոսկւոյկամ արծաթոյ, կամ ականց պատուականաց, կամ ոսկեմանմարգարտայեռ հանդերձից, բեհեզից եւ ծիրանեաց, կարող էի ես առաւել կրկին քան զնա հաճել զմիտս քո։Վասն որոյ ասեմ քեզ, մի՛ կրկնել առ իս վասն դորինունայն խնդրոյ. ապա եթէ ոչ, եղիցին կամք քո։ Բայցահա կանխաւ ասացից քեզ, զոր ինչ ես գործելոց եմյառաջագոյն. ի թողացուցանել ինձ նմա ըստ բանիդքում, կոչեցից ես յերկրէ նորա զյաղթող զմեծզօրավարն իմ Շահ Վարազն հանդերձ երկու քաջզօրականօքն իմովք՝ Շահենովն եւ Քրտիկարինաւն եւզզօրսն իմ՝ զբիւրաւորս եւ զհազարաւորս զընտիրսպառազէնսն իմ, զոր յօրինեցի ընդդէմ արեւմտիցկորուսանել եւ ջնջել զնա յերկրէ իմմէ։ Արդ՝ ահադարձուցից զերասանակս նոցա ընդդէմ արեւելից, եւյարեայց ամենայն զօրութեամբ իմով ի վերայ քո, եւ ոչթողից զքեզ, եւ ոչ տայ քեզ դուլ եւ դադար, մինչեւհանից զքեզ ընդ ծագս տիեզերաց։ Ապա գիտասցես եւ իմիտ առցես զանիմացական, զտրտմեցուցիչ անձին քոխնդիրս, զոր առնես. զի ուր տարայց, հանգուցից, յորժամ հանից ես անտի զայն ամբոխ բազմութեան. եւկամ ո՞ր իցէ երկիր, որ բաւիցէ առաջի նոցա. եթէ ոչարարից ըստ բանիդ ըստ այդմիկե։ Եւ այսպէս միաբանսպառնալեաց պատգամաւ դադարեցին յամին յայնմիկ եւդարձան անդրէն ընդ նոյն դուռն։

Ապա իբրեւ ետես իշխանն՝ տէրն նոցա զայնամենայն աղխ գերութեան աւարացն մարդոյ եւ անասնոյեւ անօթոց, արծաթեղինաց եւ ոսկեղինաց եւ հանդերձիցպատուականաց, խորհեցաւ ի մտի իւրում յայն կոյս ինքնիսկ իւրովի գալ ելանել։ Ազդ առնէ այնուհետեւամենեցուն, որ ընդ ձեռամբ իւրով էին, տոհմից տոհմիցեւ ազգաց ազգաց, լեռնականաց եւ դաշտականաց, յարկաբնակաց եւ բացօթեկաց, ծովամխաց եւցամաքայնոց, գլխագերծաց եւ գիսաւորաց. զի ընդակնարկել նորա պնդակազմ, պատրաստական գտանիցին։

Արդ՝ յամին երեսներորդի ութերորդի, որամ էր տագնապի եւ աղետի, սպանման Խոսրովու, եկեալնոյն ինքն, զոր վերագոյնն ասացաք, որ էր նա Ջեբուխաքան, ունելով ընդ իւր եւ զորդին իւր. եւ զհամարզօրուն նորա ոչ ոք կարէր արկանել ընդ թուով։ Իբրեւեհաս յերկիրս Աղուանից բօթն ահագին, կամեցեալամրացուցանել զաշխարհս մեր ի մեծ մայրաքաղաքինՊարտաւայ բերդին. եւ լինէր այն ի հրամանէ առն միոյ, որում անուն էր Գայշաք, որ առաքեալն էր ի Խոսրովայպետ եւ իշխան աշխարհիս. որ փակեաց ներքսզբազմութիւն շրջակայից գաւառաց եւ կամէր պնդելզինքն միաբանութեամբ հանդերձ մեծամեծաց աշխարհիսեւ բնակչաց քաղաքին կալ ընդդէմ նոցա։ Բայց հայէրտեսանել, եթէ զինչ ինչ անցք անցանիցեն ընդ պահապանսմեծի քաղաքին Չորայ. եւ ընդ գումարտակս սքանչելիպարսպացն, զոր բազում ծախիւք թագաւորացն Պարսիցմաշեալ էր զաշխարհ իւրեանց՝ գումարել ճարտարապետսեւ հնարելով ազգի ազգի նիւթս ի շինուածս մեծասքանչգործոյն, զոր փակեցին աղխեցին ընդ լեառն Կաւկաս եւընդ մեծ ծովն Արեւելից։

Արդ՝ ի մօտել տիեզերական ցասմանն, որառաջի էր մեզ ամենեցուն, նախ՝ զնա բախեցին ալիքծովուն ծաւալեալ եւ ի հիմանց տապալեալ։ Քանզիտեսանելով զահն սաստկացեալ ժանտատեսիլ, ժպրհերես, լայնադէմ անարտեւանուն բազմութեանն ի ձեւ իգականգիսարձակս դիմեալս ի վերայ՝ դողումն կալաւ զնոսաառաջի նոցա. մանաւանդ ի տեսանել զպնդաքարշկորովաձիգսն, որ իբրեւ զկարկուտ սաստիկս տեղայր իվերայ նոցա։

Իբրեւ զգայլս գիշախանձս անամօթացեալսդիմեցին ի վերայ նոցա եւ անխնայ կոտորեցին յանցս եւի փողոցս քաղաքին. եւ ոչ խնայէր ակն նոցա իգեղեցկատես, պայծառագեղ, մանկահասակ արուի կամ իգի, եւ ոչ յանպիտանս եւ յանօգուտս. եւ ոչ թողուինզհաշմս կամ զծերս, եւ ոչ գթային կամ գալարէին աղիքնոցա ի խանդաղատանս տղայոց, որք զկոտորեալ մարբքնփարէին եւ դիէին զարիւն ստեանց նոցա իբրեւ զկաթն։Այլ իբրեւ զհուր վառեալ յեղէգն՝ մտանէին ընդ դուռնեւ ելանէին ընդ միւսն՝ գործ գազանաց երկրի եւթռչնոց երկնից թողեալ ի նմա. ապա տակաւ տակաւշարժէին ալիքն ընդդէմ մեր։

Արդ՝ իբրեւ լսէր զայս ամենայն պետ եւիշխանն մեր, որ պահէր եւ ունէր զքաղաքն Պարտաւ, կամէր խօսել առ ամրացեալ բազմութիւնն, որք էինժողովեալ ի մեծ բերդին, վասն սաստկացեալ ահին, եթէզինչ իցէ արժան գործել։ Եբաց զբերան իւր եւյերկիւղէն մեծէ անդրէն զբանն կրկնել ոչ կարաց, քանզի թափեցաւ սիրտն նորա, եւ դողումն կալաւ զնայոտից մինչեւ ցգլուխ, եւ ծունգք նորա զմիմեանսբախէին։ Եւ իբրեւ գիտաց բազմութիւնն զանչափվատասրտել առնն, զաղաղակ բարձին եւ ասեն. «Ընդէ՞րբնաւ արգելեր զմեզ պահել ի ժամս յայս՝ տալ զմեզկանամբք եւ որդւովք մերովք ի ձեռս արիւնարբուգազանացն։ Եւ արդ՝ որպէ՞ս կարիցեմք ելանել փախչելառաջի նոցա այսչափ խառնաղանճ բազմութիւն քաղաքիս, քանզի եկն եհաս ահա սատակիչ թշնամին մօտ առ մեզիբրեւ մղոնօք երիւք։ Ապա ասեն այր ցընկերիւր. «Ընդէ՞ր հեղգամք առնել զքաղաքս գերեզմանանձանց մերոց, թողցուք զկահ եւ զկարասի մեր, ելցուքգնասցուք, թերեւս զերծնուլ մարթասցուքե։ Եւ դէմեդեալ առ հասարակ ընդ չորս դրունս քաղաքին՝աճապարէին անկանել ի լեռնակողմն Արցախայ գաւառին։

Եւ իբրեւ իրազգած եղեն թշնամիքնեղելոցն՝ պնդեցան զհետ փախստէիցն. եւ հասեալ ի մասնինչ առ ստորոտով լերինն, որ է յանդիման գեղջն մեծիկողմանն Կաղանկատուաց, որ է ի նմին յՈւտի գաւառի, յորմէ եւ ես։ Եւ ի նսեմանալ աւուրն ոչ կարացինժամանել ի բազում ինչ ի վնաս, այլ զանկեալսն փոքր իշատէ ի ձեռս, զորս կոտորեցին եւ զորս զհետ կահուց, սայլիցն եւ գրաստուցն անկելոցն ի բուռն՝ դարձուցինանդրէն ի բանակն իւրեանց։ Եւ ի խնամակալութենէնԱստուծոյ ոչ եւս յաւելին պնդել զհետ բազմութեանփախստէիցն։ Եւ ի գիշերի յայնմիկ անցին ամենեքեան, որպէս երբեմն եբրայեցիքն ընդ ծովն Կարմիր, եւ անկանյամուր գաւառն Արցախայ։ Եւ նոյնպէս եւ այն իշխանն՝Գայշաք անուն զերծաւ համօրէն տամբ իւրով եւ անկաւ իկողմանս Պարսից. եւ այլ ոչ եւս կարաց կարգել զինքն ինոյն իշխանութիւն։

Եւ յետ այսր ամենայնի դիմէին ուղխքնյարուցեալ, գետն յորձանուտ ընդդէմ Վրաց աշխարհին, եւ պատեալ պաշարէին զփափկասուն, վաճառաշահ, հռչակաւոր մեծ քաղաքն Տփղիս։ Ազդ լինէր եւ մեծիկայսերն Հերակլիոսի։ Ժողովեալ եւ նորա զամենայնզօրս զօրութեան իւրոյ, գայր վաղվաղակի հասանէր առնիզակակից օգնականն իւր. եւ ի մատուցանել զօժիտս եւզընծայս թագաւորական ընկալեալ, յոյժ բերկրեցան իտեսանել զմիմեանս: Ապա այնուհետեւ անդ էր տեսանելզաղէտս եղկելի անձանցն, որ փակեալն էին ի բերդին։Հասեալ ի վերայ նոցա թշուառութիւն ի վերայթշուառութեանն. բայց վասն զի չեւ եւս էր հասեալժամանակն, որ առաջի կայր։ Եղեւ այսպէս, զի իմացեալԽոսրովու զժամադիր մեծ թագաւորացն երկոցունց իքաղաքն յայն, յառաջ քան զպաշարելն զօր փութանակիառաքէր յօգնականութիւն նոցա եւ ի պահպանութիւնքաղաքին, զյօժարն եւ զքաջ պատերազմող զզօրագլուխնիւր զՇարհապաղ եւ յընտիր հեծելոց թիկնապահաց եւդռնապահաց իւրոց ընդ նմա իբրեւ արս հազարս։ Զորիբրեւ տեսին բնակիչք քաղաքին զզօրավիգն առաքեալհանդերձ յաղթանդամ եւ կիրթ պատերազմակցօքն, յոյժզօրացան յանձինս իւրեանց. եւ սկսան ծաղր առնելզերկուս թագաւորսն, զի թէպէտ եւ տեսանէին զանթիւբազմութիւն զօրացն հիւսիսոյ եւ արեւմտից, զի ինմանութիւն լերանց ճակատեալ շուրջ զքաղաքաւն, թնդայր, դողայր երկիրի ի բազմութենէն, նա եւ ընդնմին զմեքենայսն եւ զչորեքանիւսն եւ զայլ ազգիազգի հնարս յօրինեալ ի ձեռաց ճարտարացնՀրովմայեցւոց, որով անվրէպ առնէին զքարաձիգսն իփլուզանել զպարիսպն քարամբք մեծամեծօք։ Նա եւզուռուցիկ տիկսն մեծամեծս, քարալիցս, աւազալիցս, որով զգետն մեծ՝ զԿուր, որ պատէ զկողմն քաղաքին՝ուռուցեալ յետս ընդդէմ ընդ պարիսպն դիմեցուցանէին. այլ նոքա ոչ ինչ վատեալք եւ յոչ մի ինչ իրաց, այլքաջալերէին զմիմեանս. եւ զբեկեալսն ի պարսպէնանդէն շինէին եւ կանգնէին։

Ապա իբրեւ լքան վատեցան վաստակեցան զօրքերկոցունց թագաւորացն, եւ ոչ սակաւ էր թիւ անկելոցնի մարտի հետեւակացն, խորհեցան առ միմեանսթագաւորքն եւ ասեն. «Ընդէ՞ր է այս կորուստ զօրացմերոց. ո՞չ ապաքէն յորժամ կապիցեմք զհզօրն, զտուննորա, որպէս եւ կամիցիմք, աւար հարկանիցեմքե։Յայնժամ կարգէր, յօրինէր նախանձախնդիր մեծ կայսրնՀերակլիոս, եթէ զինչ ինչ արժան իցէ գործել։ Եւ ասէցայրն այն, որ եկեալ էր յօգնականութիւն նմա. «Դարձի՛ր դու, մու՛տ խաղաղութեամբ զօրօք քովքյամիս յայսմիկ ի տեղի քո. զի տեսանեմքզհովասնութիւնդ ձեր, եւ ահա ոչ կարէք տոկալ՝ իհասանել ամառնային տապախառն ջերմութեան աշխարհինԱսորեստանի, ուր է թագաւորանիստն Պարսից առ գետովնմեծ, որ է Տիգրիս։ Եւ ի գալ միւս ամին եւ ի նուազելամսոցն ջերմութեան վաղվաղեսցես ելանել այսրէն, զիկատարեսցուք զկամս մեր. եւ ես ոչ դադարեցից ոգորելընդ թագաւորին Պարսից եւ վտանգեալ նեղեցիցզաշխարհս եւ զծառայս նորա. եւ այնչափ հնարեցայցխելամտութեամբ. մինչեւ յիւրոցն վճարեսցիե։

Եւ եղեւ իբրեւ լուան բնակիչք քաղաքինզլքանել զվատել նոցա, առաւել հպարտացան յանձինսիւրեանց եւ սկսան զպատճառ կորստեան իւրեանց զխաղնխաղալ։ Բերին դդում մի մեծ, նկարէին ի վերայ նորազպատկեր թագաւորին Հոնաց՝ կանգուն մի յերկայնն եւկանգուն մի ի լայնն. եւ զտեղի արտեւանաց աչացն յօտմի ծրագրեալ, զոր ոչ ոք կարէր նշմարել։ Նոյնպէս եւզտեղի մօրուացն լերկս, ժպիրհս, եւ զտեղի շնչառուքթացն թիզ մի լայն՝ թուով մազից պերեւեշտիցն, զորեւ թէ կարէր ոք ճանաչել։ Եւ բերեալ զայն եդին իվերայ պարսպին յանդիման նոցա եւ աղաղակէին առզօրսն եւ ասէին. «Ահաւասիկ կայսր թագաւորս ձեր, ուրկայս. դարձարու՛ք, երկի՛ր պագէք սմա. Ջեբու խաքան էայսե։ Եւ առեալ գեղարդ ի ձեռն՝ ծակոտէին յանդիմաննոցա զդդումն՝ զնմանեցուցեալն ի պատկեր նորա։Նոյնպէս եւ զմիւս թագաւորն ձաղէին, ծաղր առնէին, այպանէին, պիղծ եւ արուազեղծ կարդային։ Զայստեսեալ եւ լուեալ թագաւորացն՝ քինանային, փքանային, ոխս մթերեալս ժողովէին ի սիրտսիւրեանց, շարժէին զգլուխս իւրեանց եւ մեծաւնզովիւքնզովէին զանձինս իւրեանց, զի եթէ ոչ մի հոգիչապրեսցի յամենեցունց, որ են ընդ թագաւորութեամբնոցա, մինչեւ խնդրեսցի վրէժ նախատանացն այնոցիկ, որձաղեցանն նոքա ի նոցանէ։ Եւ դարձուցեալ զերեսսիւրեանց նովին սպառնալեօք գնացին։