Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ Ի
Որ ինչ յերկերիւր թուականութենէն Հայոց ցայսր գործք լեալ ի սահմանս Աղուանից

Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ սփռեցաւտարածեցաւ յոլորտս երկրի բռնութիւն հարաւայնոցնազգի խիստ եւ կսկծանող, որ իբրեւ զհուր լափեացզամենայն գեղեցկութիւն եւ զփառս մարդկան. ըստՍրբոյն Պօղոսի բանին իմանալի այն եղեւ ժամանակապստամբութեան. եւ թէ՝ դատաւոր հասեալ է առ դուրսեւ մերձ է ժամն ահարկու, օրն չար եւ անաչառ։ Այսպէսգազանացեալ Իսմայելեանն Հագարացիքն յինքեանսգրաւեցին զփափկութիւն երկրի, եւ ծով եւ ցամաքունկնդիր եղեւ կարապետաց Նեռինն՝ որդւոցնկորստեան։ Եւ եղեւ այս տանս Աղուանից զրկանքմեծապէս, զի զմայրաքաղաքն Պարտաւ խլեցին յիշխանացնԱղուանից Տաճիկք ըստ իւրեանց անառակազգաշաղախութեանն։ Եւ որպէս զառաջինն աթոռիշխանութեանն իւրեանց արկին ի ԴամասկոսԱսորեստանեայց, նոյնպէս աստ յԱղուանս նստուցին իՊարտաւ կալ արքունեացն՝ եւ ծծել զպարարտութիւներկրիս, յորոց մի ոմն յարքունեացն եկեալ ի Պարտաւ։Եւ Հայաստանեայք սակս աշխարհին հոգւոց զհայրապետնիւրեանց զտէր Եսայի հանդերձ եպիսկոպոսօքն յղեալ առնա առաքեն. զորոյ զգալուստն լուեալ տիկնոջնՎարդանուհեայ՝ կարեվէր եղեալ ի դատաստանացնԱստուծոյ, դիմէ ընդ առաջ նորա լինել կարեկից իւրումտարժանելի աղետիցն, զոր ի ձեռանէ տեառն էարբ զբաժակդառնութեան ըստ վերագոյն գրելոցն։ Եւ երանելիհայրապետն Հայոց՝ խոնարհեալ յարտոասուս կնոջն եւօթեվանս առ նմա կալեալ, ցայգապաշտամամբ մաղթանս առԱստուած մատուցանէր առ ի լուծանել զանէծս առաջնոցհայրապետացն։ Ընդ նմին եւ տէր Սողոմոն Աղուանիցկաթողիկոս իւրովք եպիսկոպոսօքն ի խորհուրդ եկեալ՝լուծանէ եւ նա զկապանս աթոռակալացն իւրոց եւ վասնիւրաքանչիւրոցն խնդրոց արմատ մի մնաց տիկնոջնվշտագնելոյ։

Եւ Վարազ Տրդատայ՝ Վարազմանայ որդւոյ, Աստուած շնորհեաց կեանս. եւ որդի նորին Ստեփաննոսկիսօրեայ վախճանեալ. եւ նորին եղբայր Վարազմանվրիպեալ ընկղմեցաւ ի Կուր գետ՝ նա եղեւ գերեզմաննորա։ Իսկ Ջուանշերիկ՝ նորին եղբայր մնաց ժառանգ. այս մինչեւ ցայս վայր։

Իսկ ի լնուլ ՄՀ թուոյ հայոց ելինգաղտաբար ի Պարտաւայ արք ընտիրք ի Տաճկաց եւ յաւարիառին զԱմարաս գաւառ եւ գերի առեալ իբրեւ ոգիսհազարս, եւ ի Մեծիրանց սահմանի ամրացեալք՝ իտեղւոջն, որ կոչի Շիկաքար։ Յայնժամ արի եւշքեղատեսակն Սահլի Սմբատեան Եռանշահիկն տէր՝քաջազօր եղբարբք իւրովք եւ զօրօքն իւրեանց իլուսանալ առաւօտուն ի վերայ յարձակեալ առ հասարակդիաթաւալ զնոսա ցիր եւ ցան կացուցանէին, եւ որպէսյառիւծու ժանեաց զգերեալսն ի բաց կորզէին։ Եւ ինոյն ամի ասպատակեաց Սեւադայ աշխարհաւերն Տաճիկ, որ Աւառանշան անուն ճանաչէր, ի սահմանս Հայոց. եւյաւարի առեալ զաշխարհս ամենայն՝ դառնայ ի Սիւնիս, եւ ամրանայ ի Բերդատեղի աւանին Շաղատու, որ է իգաւառին Ծղկաց։ Եւ Վասակ Սիւնեաց տէր ածեալ զԲաբանի Պարսից՝ եհար զնոսա եւ արար փախսհականս. եւՍիւնեաց տէրն, ի նմին ամի վախճանեցաւ եւ նոյնժամայնէառ Բաբան զդուստրն Վասակայ Սիւնեաց տեառն իկնութիւն։ Եւ ի նոյն ամի տէր Ներսէհ ի Փղիպեան՝սպան զՎարազ Տրդատ ի Ստեփաննոսեան, եւ զորդի նորինի մօրն գոգ զենին եւ զամենայն ստացուածս նորայափշտակեցին։ Այս Վարազ Տրդատ ի Միհրական տոհմէ էր, որք զԱղուանս ժառանգեցին որդի ի հօրէ առնլով։ Սաութերորդ էր ի Վարազ Գրիգորէ առաջին իշխանէնԱղուանից։ Յետ այսորիկ անհրամանակատար եղեւգաւառն Բաղաց՝ յանօրէն Բաբանայ. եւ ել նա ի Պարսիցեւ էառ աւերեաց զերկիրն եւ ի սուր սուսերի էարկզկանայս եւ զմանկունս Բաղաց։ Եւ անտի ի միւս տարինէանց Բաբան ի գաւառն Գեղարքունի եւ էարկ ի սուրզբնակիչսն ոգիս իբրեւ ԺԵ հազարս. եւ զմեծմայրաքաղաքն Մաքենացւոց այրեաց, մնաց միայնջրաղացն եւ այլ ոչ ինչ. եւ էր թիւն Հայոց ՄՀԶ։

Եւ յետ երկուց ամաց եհար ԲաբանզՏաւուսին եւ հալածականս արար անձինս իբրեւ ՃԾհազար։ Եւ ի միւսում տարին եհար Բաբան զԻբրահիմ՝զորդի Ղեթայ։ Եւ ի նմին ամի դաւաճանողքն ի սէրխաղաղութեան, որոց անուանք Դաւոն եւ Շապուհճանաչիւր, սրով սպանին զՍտեփաննոս՝ զկոչեցեալն ԱբլԱսադ, որ էածն զԲաբան եւ եհար զԲաղականեցիսն, որ իսուր նիզակաց կոտորեցին զԲերձոր գաւառ եւ զաւանսնզՈւռեաց՝ զԿառնակաշ, զՀակարի եւ զՏափատ։ Եւդարձեալ ապստամբքն ի Բաբանայ դիմադարձ պատերազմաւամրացան ի բերդն Գորոզու եւ կալեալ զգաւառսն զամսԺԲ, որք են այսոքիկ՝ Վերին Վայկունիք, Բերձոր, Սիսական, Հաբանդ, Ամարաս, Պազկանք, Մխանք, եւ Տրիգաւառ։ Եւ յետ այնորիկ զսպանողսն Աբլ Ասադայկալեալ մերձաւորացն՝ չարաչար կործանեցին։ ԵւՅիսայի անուանեալն Աբու Մուսէ՝ այր խաղաղութեան, քեռորդի Աբլ Ասադայ՝ ըմբռնեալ զնոյն գաւառսն՝իշխանացաւ ամենայնի։ Եւ ի նոյն ամի էանց Բաբանզգետովն Երասխ ի Պարսից յայս կողմն եւ յԱմարասգաւառ բնակեցաւ. բան խաղաղութեան սկսաւ խօսել, զի իհնազանդութիւն նմա եկեսցեն, որ եւ ժամագիւտզղջմամբ ոմանք հնազանդեցան եւ յետոյ դաւեալքանհնազանդ եղեն։ Անտի դարձեալ Բաբանայ երկիրն իւրի Պարսս յԱտրպատական՝ եթող զօրավար ոմն անունՌոստոմ հանդերձ զօրօք, եւ ետ հրաման նմա ոչպատերազմել ընդ բերդին, այլ ի սէր համակել, զիհնազանդեսցին։ Իսկ Ռոստոմայ անփոյթ արարեալզպատուէրն Բաբանայ՝ ել տալ պատերազմ ընդամրացելոցն ի բերդին։ Յայնժամ ապաւինեալբերդեցեացն ի զօրութիւնն Քրիստոսի՝ զխաչս եւզՍրբոց նշխարս ընդդէմ բերեալ ի հարուածս սաստիկսհարկանէին զպարսկական գունդն։ Եւ զերծեալյայնմանէ զՔրիստոս փառաւորէին, գոհանալով զնմանէ։

Եւ ասի բան, թէ ի սոյն ժամանակս Սերոբ ոմնեղեալ եպիսկոպոս Ամարասայ, գնացեալ ի Հոռոմս եւհայցեալ ի թագաւորէն մասն ինչ ի նշխարաց Սրբոց՝շնորհեաց նմա մասն, զոր համբաւեն, եթէ ՍրբոյնԳրիգորի աջ բազուկն է, որով զօրհնութեան իւղնխնկարկեն արտաքոյ ամենայն գրոց։ Բայց այս իսկ ենզարմանք եւ սոսկալի իրք, թէ Սուրբ Գրիգոր իԿեսարիայ էառ զաւանդութիւնն, որ ընդ Հռոմայեցւոցնէ իշխանութեամբ հայրապետացն, եւ ինքն ոչ կարացօրհնել ձէթ, այլ ի Կեսարիայ առնուին ձէթ Հայքմինչեւ ցժողովն Քաղկեդոնի։ Ապա ի զօրանալհերձուածին՝ ինքեանբ բազում հակառակութեամբ եւհնարիւք ուրեմն հաստատեցին զկարգ օրհնութեանիւղոյն բաժանմամբ ի նոցանէն. այլ այս օտար իմն է լոկսովորութիւն ի մնացորդաց առեալ եւ ոչ կարգուղղութեան, որ խոտեալ իմն է եւ իրք հերձուածեալք։