Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Բ Գիրք

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Թ. ԳԻՒՂԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ (ՔՈՐԵՊԻՍԿՈՊՈՍ)

Գիւղական եկեղեցիների կառավարութիւնը յանձնուած էր եպիսկոպոսների օգնականներին, որոնք կոչւում էին փոխանորդներ կամ օգնականներ: Գ. դարում Երուսաղէմի եպիսկոպոս Նարցիոսը ծեր լինելով, օգնական ընդունեց իրան իւր թեմում Աղէքսանդր եպիսկոպոսին (Եւս. Է). Գրիգոր Աստուածաբանը Սասիմի վրայ եպիսկոպոս ձեռնադրուելիս արդէն հօրը օգնականն էր Նազիանզում (Սոկր. Դ): Օգոստինոսը Հիպպոյում եպիսկոպոս ձեռնադրուեց Վաղերիոս եպիսկոպոսի օգնականի պաշտօնով: Բացի այդ օգնականներից, որոնք ընդհանուր թեմի վրայ հսկողներ էին, նշանակւում էին եւ փոքրիկ շրջանների կառավարիչներ, քորեպիսկոպոս անուամբ, որ նշանակում է գիւղական քահանայ, սրանք լինում էին գաւառի եւ համայնքի վերակացուներ, վերջիններս ենթարկւում էին առաջնորդին (Զոնարաս): Ոմանք դրանց համարում էին եպիսկոպոսական աստիճան ունեցող, ոմանք` քահանայական միայն, ոմանք էլ կարծում էին, որ երկու աստիճանով էլ լինում էին: Բալսամոնը ասում է, որ քորեպիսկոպոսները Յիսուսի 72 աշակերտի փոխանորդներ են համարւում, որոնք իրաւունք չունէին ձեռնադրութիւն անելու եւ խորհուրդներ կատարելու, այլ միայն հոգալու աղքատների պիտոյքները: Անկիւրիայի 13 կանոնը (Ա գիրք, 137) արգելում է քորեպիսկոպոսներին քահանաներ եւ սարկաւագներ ձեռնադրել, իսկ քաղաքներում առանց եպիսկոպոսի թոյլտւութեան քահանաներ կարգել: Անտիոքի 10 կանոնը (Ա գ., 152) ասում է` քորեպիսկոպոսները եթէ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն էլ ունենան, իրաւունք չունին քահանայ ձեռնադրելու առանց եպիսկոպոսի հրամանի, հապա միայն նշանակեն կիսասարկաւագներ, ընթերցողներ, երդմնեցուցիչներ: Նէոկեսարիայի 14 կանոնը (Ա գ., 175) ասում է` քորեպիսկոպոսները, ըստ օրինակի Քրիստոսի 72 աշակերտների, քահանայագործութիւն են անում եւ քաղաքի եկեղեցում: Պատահում էր, որ երբ թեմական եպիսկոպոսը թեմի ժողովից չէր ընդունւում, կամ որեւ է պատճառով հօտից զրկւում էր, նա դառնում էր քորեպիսկոպոս (Սոկր., Ը): Հերձուածողների եպիսկոպոսները երբ միանում էին նախկին եկեղեցու հետ, դառնում էին քորեպիսկոպոսներ (մելիտեանք, նովատեանք): Քորեպիսկոպոսները ընդհանուր հսկող էին գաւառաշրջանի եկեղեցիների վրայ, Բալսամոնի ասելով` ԺԲ դարում բոլորովին վերջացան, նրանց պաշտօնը մնաց, նրանց փոխարինեցին աւագերէցները, կամ ինչպէս Լաւոդիկիայի 57 կանոնն է սահմանում` պերիոդեւտները (այցելու, բարեկարգիչ) (Ա գ., 162):

Հայոց եկեղեցու կառավարութեան մէջ հէնց սկզբից կար քորեպիսկոպոսների պաշտօնը, Բիւզանդ Դանիէլի համար ասում է. «Էր սորա ընկալեալ զքորեպիսկոպոսութեան ձեռնադրութեան աստիճան»... «սա վերակացու էր եւ գլխաւոր եկեղեցեաց նահանգին Տարօնոյ». «հրամանատար տեսուչ եւ հոգաբարձու ամենայն եկեղեցական Հայոց մեծաց ընդ ամենայն տեղիս» (Բիւզ. 31): Դանիէլ քորեպիսկոպոսը գաւառների վրայ վարդապետներ էր նշանակում. «Շաղիտա, որ ի նմանէ իսկ աշխարհին Կորդուաց վարդապետ տուեալ էր եւ երկրորդին անուն Եպիփան, որ գաւառին Աղձնեաց եւ մեծաց Ծոփաց ի նմանէ իսկ վարդապետեալ էր»: Եղիշէն յիշում է 43 երեսում, որ Արտաշատի ժողովում ժողովուած էին «շատ քորեպիսկոպոսներ»: Սահակի կանոններում կան 12 յօդուածներ, որոնք տալիս են շատ մեծ իրաւունքներ քորեպիսկոպոսներին, հսկողութիւն բոլոր շրջանի եկեղեցիների վրայ, քահանաների, սարկաւագների բարելաւութեան եւ կարգապահութեան վրայ, ժամերգութեան, պաշտամունքների կատարման վրայ, մինչեւ անգամ ծեծելու իրաւունքով. 4 կանոնը ասում է. «Օրինազանց եկեղեցականներին կշտամբեն խրատով, ծեծով եւ տուգանքներով պատուհասեն ատեանի մէջ, որ միւսները վախենան եւ խրատուեն» (Ա գ., 361 երես): Բացի այդպիսի խիստ իրաւունքներից, որոնք հակաեկեղեցական են մինչեւ իսկ, իրաւունք է տրւում նոյն կանոններում հեռացնել եկեղեցուց բոլոր կարգ խանգարողներին, կռուողներին, արբեցողներին, հարկերը ժողովի, բայց ո՛չ ագահութեամբ դիզի եւ պարտականութիւնները մոռանայ (Ա գ., 362-363), իւր սուրբ ծոյլ եւ անկարգութիւն անող քահանաներին, իրաւունք է տալիս 5-րդ կանոնը, զրկել մինչեւ անգամ պատուից՝ քահանայագործութիւնից, մինչեւ որ կհաշտուեն՝ զղջալով: Քորեպիսկոպոս յիշւում է մեր մէջ Ժ դարում, մինչեւ անգամ զօրապետի պաշտօնով եւ իբրեւ տէր-իշխող Գուգարաց աշխարհի մի մասին, երբ արքայորդին Աշոտ գնաց Ուտիացւոց Մովսէս իշխանին իրան հպատակեցնելու, ճանապարհին «մեծ քորեպիսկոպոսն, որ պայազատէրն իսկ զմասն Գուգարաց մերձ ի դրունս Ալանաց, զայր հասանէր զօրու բազմաւ ի թիկունս օգնականութեան թագաւորին» (Յովհաննէս կաթ., 163 երես), իսկ երբ Մովսէս իշխանը յաղթւում փախչում է Սիւնիք, մտածում է գնայ մեծ քորեպիսկոպոսի մօտ իւր կողմը ձգելու դիտաւորութեամբ եւ հաստատելու կրկին իւր իշխանութեան տակ (նոյն տեղը, 163 երես): Երեւի երկրի բիրտ կեանքը ստեղծել էր քորեպիսկոպոս-իշխան եւ զօրապետ: Ստեփաննոս Օրբելեանը կտակների տակ ձեռք քաշող վկաների թւում յիշում է . «Ծղկաց քորեպիսկոպոս» (ԼԹ գլ. ); Ծղուկը Սիւնեաց 12 գաւառներից մէկն էր, որ այժմ կոչւում է Սիսիան, որ ենթադրել է տալիս, թէ ամէն մի գաւառ ուներ մի քորեպիսկոպոս: Քորեպիսկոպոսի պաշտօնը մինչեւ այժմ էլ մնում է «գործակալ», «բարեկարգիչ» անուամբ, նրանք չունին այն իրաւունքները, ինչ որ քորեպիսկոպոսներն նախկին դարերում:

Գիւղական եկեղեցիները առանձին վերցրած կառավարւում էին ծխատէր քահանաների ձեռքով, դրամական մասը գտնւում էր երեցփոխանի կամ գանձապետի ձեռքին, որը եւ գնում էր եկեղեցու գործածութեան համար կանթեղները վառելու ձէթ, մոմ, բաժակի գինի (հաղորդութեան) եւ այլն, եւ այլն: Եթէ գիւղի կամ քաղաքի մի եկեղեցում լինում էին մի քանի քահանաներ, կարգապահութեան վրայ հսկում էր աւագերէցը, նա, որ առաջինն էր ձեռնադրուած, եկեղեցին օրհնում էր նա եւ եկամուտների-արդիւնքների վրայ հսկում էր եւ բաժանում ըստ սովորութեան: Քահանան իրաւունք ունի կատարելու եկեղեցու 7 խորհուրդներից միայն 6-ը, այն է` մկրտութիւն, դրոշմ, ապաշխարութիւն, հաղորդութիւն, պսակ եւ օծումն հիւանդաց. իսկ ձեռնադրութեան խորհուրդը վերապահւում է եպիսկոպոսին: Քահանան պարտաւոր է ամենայն ճշտութեամբ կատարել բոլոր խորհուրդները այն կարգով եւ կանոնով, որով սահմանուած են եկեղեցու հայրերից, նա զանցառութիւնների դէպքում ենթարկւում է պատժի: Ժամերգութեան եւ եկեղեցու այլ պաշտամունքները պարտաւոր է կատարել Ճաշոցի, Տօնացոյցի, Ժամագրքի, Խորհրդատետրի, Մաշտոցի, Շարականի, Աւետարանի, Հին Կտակարանի վրայ որոշուած սահմանումներով` առանց որեւէ փոփոխութեան եւ թուլութեան: Պատարագը, որ է գինու եւ հացի ձեւով Քրիստոսի մարմնի առաջարկութիւնը, պիտի կատարուի տաճարում, սեղանի վրայ, օրուայ երրորդ ժամին, այն է` ճաշից առաջ եւ ծէգից յետոյ, բացի Ծննդեան եւ Աւագ շաբաթ օրուայ պատարագներից, որոնք լինում են երեկոյեան: Մկրտութեան եւ դրոշմի սահմանումների մասին խօսուել է առաջին գլուխներում: Պսակակատարութեան բոլոր պայմանների մասին կխօսուի յետոյ: Հիւանդների օծման մասին պէտք է ասել, որ քահանան այդ խորհուրդը կատարում է միմիայն աղօթքով՝ հիւանդատիրոջ հրաւիրմամբ. հէնց սկզբից հայոց մէջ չէ մտած իւղով օծելու սովորութիւնը (տես Ա. Գիրք 289, 321): Հաղորդութեան` պատարագի [1] մասին կտանք հետեւեալ տեղեկութիւնները՝ իբրեւ ծանօթութիւն, որը չէ մտնում իրաւական սահմանների մէջ, քանի որ այդ խորհուրդը կապ ունի միայն խղճի հետ: Քահանաների իրաւունքն էր քարոզել եւ ուսուցանել, դաստիարակել փոքրերին քրիստոնէական հաւատի մէջ. կապել եւ արձակել, թողութիւն տալով մեղքերին: Քահանաների տնտեսական գործերում խառնուելը, եկեղեցու գոյքի եւ դրամների հաշիւները վարելը շատ սահմանափակ էր, այդ մասը ամբողջապէս գտնւում էր ժողովրդի ձեռքին: Թէ ո՞րքան անզօր էին քահանաները գիւղի հարուստների, կամ իշխան կոչուած դասակարգի առաջ, եւ ինչպէս ստրկաբար, հլու հնազանդութեամբ կատարում էին դրանց քմահաճոյքները, շատ անգամ մեղանչելով եկեղեցական կարգերի դէմ, այդ երեւում է եւ հէնց այսօր, տե՛ս նաեւ Երի- ցեանի «Ամենայն հայոց կաթուղիկոսութիւն», 343 երես, որտեղ մի որեւ է նայիբ պահանջում է հարսնիքատան 20 ոսկի փեսայից, որ թոյլ տայ քահանային պսակը կատարել: Գիւղական եկեղեցիների տնտեսական կառավարութեան մասին տե՛ս յետագայ գլուխները, պատժական եւ դատական խնդիրների մասին նոյնպէս` յետագաները: Ծխաբաժանութեան եւ քանակի մասին տե՛ս տնտեսական կառավարութիւնը:

[1] Ծանօթութիւն: Պատարագի հիմնադրութիւնը առաքեալների ժամանակից է, ժողովւում էին հաւատացեալները ամեն օր, բերելով հետները հաց, գինի, պտուղներ, գինին եւ հացը օրհնւում էր եւ ապա նստում էին ըստ պատուի աստիճանի, եպիսկոպոս, քահանայ, սարկաւագ, մեծերը, փոքրերը կարգով, վայելում էին սիրոյ երեկոն, սիրոյ ճաշը, ագապը, նախօրէն աղօթելով եւ ձեռքերը լուանալով: (Вечери йюбви у древних Христиан, 1870, Прав. Обозр. ): Նրանք կարդում էին սաղմոս, առաքելական թղթեր, նահատակների պատմութիւնը, յետոյ ժողովարարութիւն էին անում աղքատների համար, արգելելով կամ եթէ ներս էին մտած՝ դուրս անելով յայտնի մեղաւոր անձանց, սկսում էին ագապը, հաց ուտելը եւ ապա հաղորդութեան յիշատակը կատարել ըստ Յիսուսի օրինակի: Այս ձեւը տարածուած էր ամեն տեղ, Հռոմում կայսրերը երբ արգելեցին ծածուկ ժողովներ կատարելը, նրանք սկսեցին Հռոմից դուրս, մասնաւորապէս Երուսաղէմում մեծ բազմութեամբ կատարել: Որովհետեւ հացկերոյթից յետոյ հաղորդութեան կարգը՝ շատ անգամ աղմուկներ էր յարուցանում, այն էլ եկեղեցիներում, ուստի եւ հէնց առաջին դարում, ըստ Օգոստինոսի, Պօղոս առաքեալը փոխեց այդ կարգը, պատուիրելով ուտել տանը եւ ո՛չ եկեղեցում, եւ երկրորդ՝ առաջ կատարել հաղորդութիւնը եւ ապա սկսել սիրոյ երեկոն (Պօղ. Կորնթ. ԺԱ): Կիպրիանոսի, Տերտուղիանոսի, Բարսեղ Մեծի վկայութեամբ, այդ փոփոխութիւնը այսինքն հաղորդութիւնը հացից առաջ անելու կարգը, եղաւ 65 թուից սկսած. իսկ Ափրիկայի եկեղեցիները մի առ ժամանակ էլի շարունակեցին հաղորդութիւնը տալ հացից յետոյ ըստ Յիսուսի օրինակի. իսկ հաղորդութեան, ագապի ժամանակը տարբեր էր ամեն տեղ, սովորաբար կատարւում էին երեկոները եւ գիշերը, յետոյ արդէն առաւօտները եւ ճաշի ժամանակ (Տերտուղիանոս). ճաշերը լինում էին կամ եկեղեցում, կամ այն տանը որտեղ պատարագ էր լինում: Բ դարուց յայտնի է նաեւ նահատակների յիշատակին տրուած ճաշեր-պատարագներ, տարին մի անգամ: Այդ երեկոների համար զանազան աննպաստ լուրեր էին տարածում հեթանոսները՝ իբրեւ անբարոյականութեան վայրեր, իսկ պետութիւնը արգելում էր` իբրեւ վնասակար սովորութիւն: Այն կամաց-կամաց վերացաւ եւ առաջացաւ պատարագի այն ձեւը, ինչ որ այժմ ունինք. այս մասին քաղում ենք հետեւեալ գրքերից. Апостольские литургии Восточной церкви. Литургий апост. Иакова, Фаддея, Мария и св. Марка. Ал. Петровский. СПБ, 1897 г., Собрание древних литургий восточных и западнух - I и II выпус. СПБ, 1874, редакц. Христ. Чтения):

«Առաքելական կարգադրութիւններ»-ի 8-րդ գրքի հեղինակը (Ա գիրք, 49 երես) ասում է, որ Յակոբ Տեառն եղբայրը հիմնեց երեկոյեան, առաւօտեան եւ ցերեկուայ ժամերգութիւնները, պատարագի երկրորդ մասը վերագրելով Յովհաննէս Զեբեդիայի եղբօրը: Յակոբի պատարագի մասին յիշում է Եպիփանը (+403) Ե դարուց, համարելով նրա պատարագը հին կազմածներից մէկը: Ապա Պօլսի պատրիարք Պրօկղը (+447), Ոսկեբերանի աշակերտը, վկայում է, որ «Յակոբը վիճակով ստացել էր Երուսաղէմի եկեղեցին եւ էր առաջին եպիսկոպոս», հին պատարագ կազմողներից մէկն է, սրա պատարագը եղաւ հիմք Բարսեղի եւ Ոսկեբերանի պատարագներին: Այս մասին վկայում են Աղէքսանդրիայի պատրիարք Մարկոսը, Եփեսոսի եպիսկոպոս Մարկոսը, Վիսսարիոն՝ Նէոկեսարիայի եպիսկոպոսը: Հայոց պատմագիրների մէջ Մովսէս Կաղանկատուացին, Ուխտանէս, Ստեփաննոս Օրբելեան մեծ պատկառանքով են վերաբերւում դէպի Յակոբ, իբրեւ հայոց հաւատի սկզբնական հիմնադիր, որ ասել է թէ` նրա ժամերգական եւ պատարագի արարողութիւնը ընդունում են սկզբից հայոց մէջ մտած (տե՛ս նախորդ գլուխներից` նախալուսաւորչեան եկեղեցին): Միաբնակները` ղպտիները, եաղուբիները, մարօնիտները ընդունում են, որ իրանց պատարագը Յակոբինն է: Ասսեմանի կարծիքով` Երուսաղէմի պատարագը ոչ միայն Երուսաղէմի թեմում, այլ եւ համարեա բոլոր արեւելեան երկրներում գործադրւում էր. այս պատարագը գործադրուելիս է եղել եւ Արեւմուտքում, սրա կարծիքով` Յակոբը պատարագը գրել է ասորերէն, ուրիշները (Րենոդոտ) ժխտում են այդ, ընդունելով թէ պատարագը գրուած է եղել յունարէն եւ թարգմանուած ասորերէն: Բարսեղ Մեծը (+379) կազմեց պատարագ հների վրայ հիմնուած, որը ամբողջութեամբ մեզ չի հասել, այլ` փոփոխութեամբ եւ կտորներով. մինչեւ Բարսեղ գրաւոր պատարագ չի եղել, այլ` բերանացի: Սրա պատարագը թարգմանուելով ասորական, ղպտական, հաբէշական, լեզուներով, գործադրւում էր Ասորիքում, Ափրիկայում: Բացի Բարսեղի պատարագից կար եւ Ոսկեբերանի (+407) պատարագը, որի իսկականը մեզ չի հասել, վերջինս շատ նման է Բարսեղի կազմածին եւ կրճատած դրութեամբ, որ արդիւնք էր ժողովրդի տրտնջանաց, որ պատարագի երկարութեան պատճառով չէր յաճախում եկեղեցի: Այդ գրքում յիշւում է եւ Գրիգոր Լուսաւորչի պատարագ, որ գործ էր ածւում Հայաստանում, եւ հայ կաթոլիկների պատարագ` Մխիթարեանց գործածածը: Լուսաւորչի պատարագը երեք շրջանի է բաժանում, 1) 300-ից մինչեւ 491 թիւը, երբ ըստ Չամչեանի` Բաբգէնի ժամանակ մերժուեց քաղկեդոնականութիւնը (տե՛ս Ա գիրք, Դուինի 507 թուի ժողովը, 250 երես), 2) 491-ից մինչեւ Շնորհալի (1166-1173) եւ 3) շրջան` Շնորհալուց մինչեւ այսօր (Explicalion de la messe-խպոՐՌՏվՈ, 1716): Վերոյիշեալ պատարագները համարում է հեղինակը Երուսաղէմ-Անտիոքեան խումբ, հիմնուած Յակոբ Տեառն եղբօր պատարագի վրայ: Նախալուսաւորչեան շրջանում, ինչպէս ասացինք, երկու լեզուով էր ժամերգութիւնը կատարւում հայոց երկրում, ասորաց՝ արեւելեան կողմերում եւ հարաւային, եւ յունաց՝ արեւմտեան կողմերում: Լուսաւորիչ բերաւ այն պատարագը որը գոյութիւն ունէր Արեւելքում, այն է` Յակոբ Տեառն եղբօր՝ յունական փոփոխութեամբ, այն ինչ մինչեւ այդ՝ արեւելեան եւ Հայաստանի հարաւային մասում գործ էր ածւում Յակոբի պատարագը ասորական ձեւակերպութեամբ. թէ ինչպէս հաշտեցրեց Լուսաւորիչ այդ երկուսի թեթեւ տարբերութիւնները, յայտնի չէ, միայն գիտենք, որ «Հաւատամք»-ի վերջում աւելացրեց «իսկ մեք փառաւորեսցուք»-ը, այն ինչ Արեւելքում «Հաւատամքը» պատարագի մէջ մտաւ Անտիոքի Պետրոս Փուլլոն (438 թ. ) եպիսկոպոսի ձեռքով, իսկ Պօլսում` 510 թուին: Վրթանէսը այդ երկու տարբերութիւնների համար հրահանգ խնդրեց Երուսաղէմի Մակարից եւ վարուեց վերջինիս տուած սահմանադրութեամբ (տե՛ս Ա գ., 405 երես): Յամենայն դէպս հայոց պատարագի, հէնց ժամերգութեան շրջանի բաժանումը սխալ չէ 300-ից մինչեւ Սահակ, Յովհան Մանդակունի, բռնում է 406-490 թուերը, երբ թարգմանիչները ամբողջապէս հայացրին ամեն ինչ, լրացրին Գիւտ եւ Յովհան Մանդակունին եւ տուին այն ժամերգութեան ձեւը, ինչ որ այժմ ունինք: Օձնեցու 719-ին արած ժողովի կանոնները հաստատում են ա՛յդ (տե՛ս Ա գ., 285-298 երեսները): Շնորհալին լրացրեց թերութիւնները:

Պատարագի Բ խումբն է «Աղէքսանդրիան» (Ափրիկայի).

Աղէքսանդրիայում յարգի էր Կիւրեղի պատարագը, որ հիմնուած էր Մարկոս աւետարանչի պատարագի վրայ. հաբէշներինը «Առաքելական կարգադրութիւնների» մէջ յիշուած պատարագն է, յետոյ արդէն նրանք էլ ընդունեցին Կիւրեղինը (444 թ. ), նոյնպէս եւ ղպտիները:

Գ խումբն է Միջագէտքի պատարագները` Թադէոսի եւ Մարիի. նեստորականները կամ քաղդէացիք գործ են ածում «Առաքելոց» կոչուած պատարագը, որ է Թադէոսի եւ նրա ուղեկից Մարիի, որը եղաւ Սելեւկիայի եպիսկոպոս Թադէոսից եւ Ադդէից յետոյ. այս պատարագը շատ հին է եւ նեստորական ոչինչ չունի, շատ պարզ է եւ նախնական ձեւով, սրա մէջ չկայ ընծայաբերումն, վերաբերումն եւ հաւատամքը. Նիլը ասում է. «Այս նշան է յամենայն դէպս խորին հնութեան, նա պարզ է, պատկառելի, բոլորովին ազատ է վերջին գրողների փքուն յաւելումներից եւիւր կազմութեամբ չի կարող յառաջ եկած լինել Կեսարիայի կամ Երուսաղէմի պատարագի տարածումից կամ փոփոխութիւնից», հնութեան կողմից հաւասարեցնում է Յակոբի եւ Մարկոսի պատարագների հետ եւ բնագրի համար աւելացնում, որ յունականի թարգմանութեան հետքեր չունի: Բացի այս պատարագից նեստորականները ունին Նեստորի պատարագը, տարուայ մէջ 5 անգամ (Դիոդորի, Թէոդորի եւ Նեստորի տօներին). բացի այդ նրանք գործ են ածում Թէոդոր Մոպսուեստացու պատարագը, որ շատ նման է «Առաքելոց»-ին: Արդեօ՞ք նախալուսաւորչեան ասորական մասի Հայաստանում այս Թադէոսի եւ Մարիի պատարագը չէին գործածում. պատարագների համեմատութիւնից միայն հնար կլինի որոշ բան ասել: Դ խումբն է արեւմտեան պատարագները. բացի յունականի նման պատարագներից այնտեղ կար Պօղոսի ուղեկից Բառնաբասի պատարագը, Մեդիօլանի եպիսկոպոս Ամբրոսիոսի (+397) պատարագն է, որ է Հռոմինը. կար եւ Պետրոսի ժամանակներից կազմուած պատարագ, որ գործ էր ածւում Իտալիայում: Կային եւ Գելասի Պապի (Ե դար) եւ Գրիգոր Մեծի պատարագները: