Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Չի՛ք ոք ծնեալ ի բանաւորս, եթէ ոչ ի հայրենիս ուրեք: Չի՛ք ոք ճանաչող անձին ծնեալ առանց օգտի անձին եւ հայրենեաց: Այլ առաւել ընդունելի դատեսցի օգուտն հայրենեաց, քան անձին. քանզի յօգտիլ հայրենեացն անտարակո՛յս հաշուեսցի եւ ինքն ի թիւս համազգեաց, որք միահաղոյն բաղկացուցանեն զյիշեալ հայրենիսն. առ որ ի դէպ գայ բարոյական խրատն Սողոմոնեան. Որդեա՛կ իմ, թէ իմաստուն լինիցիս, անձին քում իմաստուն իցես եւ ընկերաց (Առակաց Թ գլուխ, 12 համար). այլ օգնել համազգեաց՝ ա՛յն է հայրենեաց, բազմօք առեալ լինի ըստ կոչման եւ յատկութեան անձին:

Չի՛ք ոք անձն ժառանգ հայրենեաց, որ չիցէ ըստ իմիք պիտանի կամ օգտաբեր իւրոց հայրենեաց. հայրենեաց ասեմ, իւրում իսկ տան եւ գերդաստանի: Եւ ահա միով բանիւ առաքելոյն Պօղոսի բացատրի իմաստ ասացելոցս՝ առեալ զայն յօգտաբեր պէտս եւեթ. Այլ ի տան մեծի ո՛չ միայն են անօթք ոսկեղէնք եւ արծաթեղէնք, այլեւ փայտեղէնք եւ խեցեղէնք (յԲ Տիմէթէ, Բ գլուխ, 20 համար):

Յայս նպատակ գովանի միշտ խորհրդածելով մեր ըստ պարտաւորութեան կոչման մերոյ առ հայրենիս, հանդիպեցայ երբեմն յԵրեւան քաղաքի այցելութեամբ սիրոյ թանկագին բարեկամի մերում ազգասէր եւ հայրենասէր իշխանի գերազնիւ Թովմայի Յովսէփեան Ղօրղանեանց Տփխիսեցւոյ եւ ասպետի [1]: Եւ տեսեալ առ նմա զՍտորագրութիւն հին Հայաստանի՝ զարդիւնաւոր վաստակն հայր Ղուկասու Ինճիճեան: Եւ զկնի ինչ ինչ առարկութեանց պարունակելոց յայն մատեան՝ տեսի ի վախճանի այնր յաւելորդ թերթի անդ ի մի երես բովանդակեալ զայս բան գրուածոյ ի նորուն գերազնուութենէ.

«Բազո՛ւմ են յոյժ սխալմունք ի Ստորագրութեան յայսմիկ հին Հայաստանի. գոլով ես ներկայ եւ տեսեալ զբազում տեղիս այժմեան Հայաստան նահանգին Ռուսաց, որ շրջափակէ յինքեան զգաւառսն Այրարատ, Շիրակ, Սիւնիք, Տայք, Արցախ, Գուգարք, Փայտակարան, Ուտի եւ այլն, յոլով զանազանութիւնս գտի յայսմ մատենի: Բայց գովեմ զաշխատանս Աբբայեցւոց, քանզի սոքա ի պատմագրաց եւ ի հին մատենից մերոց հանեալ են զայս ամենայն եւ ո՛չ թէ ներկայ գոլով ստուգեալ: Ուրեմն մատուցանելով սոցա զլիովին շնորհակալութիւնս, հրաւիրեմ զմիաբանս Սրբոյ Էջմիածնի, մանաւանդ զծանօթն իմ զՅովհաննէս վարդապետն Շահխաթունեանց զայրն գիտնական, փոյթ տանել եւ ջանադիր լինել՝ ուղղել զայն ամենայն եւ զջանս Աբբայեցւոց պսակել եւ ի կատար հասուցանել: Ո՜հ թէ քանի երջանկութիւն լինէր աշխարհին Հայաստանեայց, եթէ յիշեալ միաբանութիւնն Աբբայեան թողեալ զօտար եւ զայլասեռ երկիր եւ զսնոտի մտերմութիւնս իւրեանց առ նոսա, գային ի հայրենիս իւրեանց եւ աստէն դնէին զջանս եւ զաշխատանս իւրեանց ի ծոց հայրենեաց եւ սեպհական մայր եկեղեցւոյ Հայաստանեայց՝ ընդ հզօր հովանաւորութեամբ մեծի կայսեր Ռուսաց եւ արքային Հայոց Նիկողայոսի Առաջնոյ:

Անդամ նահանգական կառավարութեանն Հայաստանի նատվորնիյ սովետնիկ եւ ասպետ Թ. Ղ.: Ի 5 յունիսի 1832:

Ի Ծաղկոցաձոր, առ քայքայեալ, բայց երբեմն հռչակաւոր վանս Կեչառուաց»:

Ապաքէն ի գրուածոց աստի եւ ի կենդանաբարբառ յորդորանաց նորին գերազնուութեան եւ մանաւանդ ես ինքնս գոլով հարազատ ծնունդ Լուսաւորչեան եկեղեցւոյ Հայոց եւ նոյն իսկ եկեղեցին ինձ հայրենիք, պարտաւոր էի ըստ իմիք լինել պիտանի. վասն որոյ ըստ իմովսանն ի հանդիպմունս ինձ յառաջ ելեալ միջոցաց պարապեցայ յօգուտ համազգեաց՝ ա՛յն է անդամոց հայրենի եկեղեցւոյ, որքան կարելին էր հաւաքել ի մի զհին եւ զնոր ծանօթութիւնս ստորագրութեանց մեծի տաճարիս Շողակաթ Աստուածածին Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցւոյ Հայաստանեայց՝ հայրապետական Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, բաժանելով զայն յեօթն հատուածս, որք բովանդակին յառաջին հատոր այսր մատենի:

Յառաջնումն հատուածի՝ շինութիւնք, քանդմունք եւ նորոգութիւնք մեծի տաճարին սրբոյ ի Լուսաւորչէ անտի ցայսր:

Յերկրորդումն՝ ինչ ինչ նշանաւոր գործք ճարտար արհեստաւորաց, որք արդէն գտանին յայսմիկ մեծի տաճարիս Աստուծոյ:

Յերրորդումն՝ պաշտելի հնութիւնք՝ այն է նշանք սրբութեանց եւ մասունք նշխարաց սրբոց, որք գտանին այժմ աստ ի գանձարանի սրբոյ Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս:

Ի չորրորդումն՝ շինուածք տան կաթուղիկոսարանի եւ մենաստանի ցարդ եղեալ փոփոխութեամբքն հանդերձ, յորում եւ գրական լուսաւորութիւնն եւ ուսումնարանն իսկ:

Ի հինգերորդումն՝ կալուածք տան կաթուղիկոսարանի եւ մենաստանին:

Ի վեցերորդումն՝ հիմնադիրք քրիստոնէական հաւատոյ Հայաստանի եւ պահպանողք զայն ցսուրբն Գրիգոր Պարթեւ, եւ անտի յաջորդ կաթուղիկոսունք մինչեւ ցԸ-րդ Յովհաննէս Կարբեցի:

Եւ յեօթներորդումն՝ միւս չորք եկեղեցիք Վաղարշապատու, այն է սրբուհեացն Գայիանեայ, Հռիփսիմեայ, Շողակաթի եւ Սուրբ Գրիգորի:

Իսկ յերկրորդումն հատորի ի մասնաւորի հաւաքեալ ծանօթութիւնք ստորագրութեանց շինուց եւ դաստակերտաց եւ ի նոսին ականաւոր մենաստանաց եւ եկեղեցեաց գաւառացն Արագածոտան, Կոտայից, Նգայ, Վարաժնունեաց եւ Գեղարքունւոյ: Յորս միջոց առ միջոց շրջեցայ՝ թէ՛ ըստ դիպաց եւ թէ՛ ըստ տասնեւութնամսեայ ժամանակի պարտաւորութեանն ինձ յանձն եղելոյ ի ծայրագոյն հոգեւոր իշխանութենէ յամփոփեալ վիճակին Երեւանայ հոգեւոր այցելութեամբ ըստ առաջին դրութեանն յամսն 1834, 1835: Իսկ եւ ի վերջոյ իբր յաւելուած եդաք եւ զստորագրութիւն ինչ ինչ ականաւոր մենաստանաց, որք գտանին ի նահանգի աստ Երեւանայ արտաքոյ վերոյգրեալ գաւառացն: Եւս եւ զշարակարգութիւնս կաթուղիկոսացն Աղուանից՝ հանեալ ի պատմագրաց եւ ի հատուածական թղթոց գտելոց առ ոմանս եւ յարձանագրութեանց, որովհետեւ կաթուղիկոսունքն այնոքիկ ըստ վաղեմնի սահմանադրութեանց կային ընդ իշխանութեամբ կաթուղիկոսացն Հայոց Սրբոյ Էջմիածնի եւ ցարդ իսկ ոչ գտանէր ուրեք ի պատմագիրս ամբողջութեամբ: Եւ թէպէտ տպագրեցաւ այն յամրոցն Շուշի յամի 1838 յաւարտ Ժամագիրք մատենին, այլ առանց ժամանակագրական տեղեկութեան: Եւ ոմանք պակասք ի կարգի անդ եւ ոմանք եւս կրկնութեամբք եդեալ, զորս յայտ առնեն եթէ նախադաս ծանօթութիւնն եւ եթէ ի շարակարգի անդ յառաջ բերեալ տեղեկութիւնքն ապացուցութեամբք հանդերձ. եւս եւ զի՛նչ ինչ արձանագրութիւնս եկեղեցեացն Աղուանից:

Այս դուզնաքեայ երկասիրութիւն մեր յերկուս հայի նպատակս. նախ՝ ի ծանօթութիւն ընդհանուր անդամոց հայրենի եկեղեցւոյ զայնր գերայարգ տեղւոյ, որ ընդունարան է առաջին ընդհանուր լուսաւորութեան քրիստոնէական հաւատոց Հայաստանի եւ ընդհանուր գրական լուսաւորութեան հայրենի եկեղեցւոյ, եւ երկրորդ՝ ի հրատարակումն գովանի ջերմեռանդութեանց հայրենասէր որդւոց Հայաստանի ըստ արդիւնաշատ նուիրատուութեանցն յայսոսիկ շինարարութիւնս, որոց ստուգութեանցն անխարդախ վկայք են արձանագիր յիշատակագրութիւնքն յեկեղեցիս եւ ի մենաստանս եւ յայլս, զորս եւ ունիք ընթեռնուլ յայսմ մատենի:

Ի վախճանի մաղթեմ ի բարեմիտ վերծանողացն անբասիր առնել զմերս չափաւորութիւն յաղագս թերութեան գործոյս այսորիկ, քանզի դիտաւորութիւն մեր իսկ էր գլխաւորել զայս վաստակ լրութեամբք հին եւ նոր ծանօթութեանց թագաւորաբնակ քաղաքաց, գիւղաքաղաքաց, դաստակերտաց եւ բովանդակ գիւղորէից, մեծակառոյց եկեղեցեաց, մենաստանաց, մատրանց, պանդոկաց, կամրջաց այլովքն հանդերձ՝ գէ՛թ եղելոցն յայս ամփոփեալ Արարատ աշխարհ, որ ի տիրապետութեան օգոստափառ ամենողորմած կայսեր Նիկողայոսի Ա անուանեցաւ Նահանգ Հայոց, իսկ ըստ կարգադրութեանն եղելոյ յանցեալ 1840 ամի՝ գաւառ, յերկուս բաժանելով զայն՝ յԵրեւան եւ ի Նախիջեւան ինքեանց յատկացեալ սահմանօքն, որք պարունակեն յինքեանս Երեւան՝ զմասն Երասխաձոր գաւառի, զՃակատք, զՄասեացոտն, զԱրագածոտն, զՆիգ, զԿոտայս, զՎարաժնունիս, զԳեղարքունի շուրջ զծովակաւն, զՇարուր, զՎետի, զդաշտն Դունայ եւ զառանձինն Արարատ, ուր գտանի Վաղարշապատ քաղաք, յորում եւ Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցին Հայաստանեայց: Նախիջեւան՝ զԵղեգնաձոր, այսինքն Վայոց ձոր, զԵրնջակ, զԳողթն եւ զՋահուկ:

Բայց ինչ ինչ բանաւոր պատճառք արգելք եղեն առ այժմ այնպիսի դիտաւորութեան մերում, իսկ թէ դէպք ինչ լինիցին մեզ բարեյարմար միջոցաց, ո՛չ դանդաղեսցուք առաջի առնել հետաքնին հնասիրաց եւ զայնց մնացեալ գաւառացն Արարատայ զստորագրութիւնս եւ զմասնաւոր շինուց ստորագրեալ այսց գաւառաց, որք ի կարգէ ստորագրութեանցն մնացին ի բացեայ: