Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԳԱՒԱՌ ՍԱՐՏԱՐԱՊԱՏՈՒ

367. Այս գաւառ պարունակէ յինքեան ըստ այժմեան գրուածոց մեր զսահման թագաւորանիստ հին քաղաքին Արմաւիրայ, զփոքրիկ գաւառն այժմ Սհաթլու կոչեցեալ, որ է մասն հին Երասխաձոր գաւառի ի ձորի անդ ի հիւսիսակողման գետոյն Երասխայ զԱրագածոտն՝ սկսեալ յԱխուրեան գետոյ՝ յարեւմտեան ստորոտէ մեծի Արագած լերին ընդ հարաւակողմն ընդ Արեգդէմ մինչցձոր գետակին Անբերդայ ցարեւելեան սպառուած բլրակացն ականց գետոյն Մեծամօրի, այն է՝ ցարեւմտեան եզր դաշտին Վաղարշապատու, որ բաժանի յերկուս փոքրիկ գաւառս յանուն Թալնայ Թալիշոյ (Արուճ):

Արմաւիր քաղաք

368. Արմենակ որդի Հայկայ զկնի մահուան հօր իւրոյ տիրապետեալ Հայկազանց իբրհայրենի ժառանգութեան՝ ելանէ անտի ի Հարք գաւառէ յարեւմտեան հարաւոյ Արարատայ՝ ուր վախճան էառ Հայկ, գայ ընդ յարեւելս հիւսիսոյ ժամանէ ի դաշտ մի ընդարձակ պատեալ բարձրաբերձ լերամբք՝ զոր ընդ մէջ հատեալ անցանէր գետ յարեւմտից յարեւելս ուղղակի ընդ երկայնութիւն դաշտին: Եւ անցեալ ընդ գետն ընդ այն ի կողմն հիւսիսային, առ ստորոտով լայնանիստ լերին միոյ՝ յորմէ բղխէին կարկաջասահ ջուրք աղբերց ոչ սակաւ՝ ընդ զառիվայրն, կալեալ անդէն վայր բնակութեան՝ անուանէ զնոյն զայն լեառն լայնանիստ՝ Արագած, այսինքն՝ ագած տեղի Արմենակայ զստորոտս նորա, որ ձգի յարեւելից յարեւմուտս Արեգդէմ ընդ հարաւ՝ Արագածոտն: Եւ ապա զպայազատութիւն ազգին յանձն արարեալ որդւոյ իւրում Արամայիսայ՝ վախճանի: Իսկ Արամայիս ի ժամանակի տիրապետութեան իւրոյ հիմնարկեալ կառուցանէ ինքեան տուն բնակութեան ի վերայ բլրակի միոյ ի դաշտի անդ առ եզերբ գետոյն ի հիւսիսոյ կողմանէ, զորմէ Խորենացին (հատոր Ա, գլուխ 11). «Իսկ որդի նորա (Արմենակայ) Արմայիս շինէ տուն բնակութեան ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն, անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր [1] զանուն գետոյն յանուն թոռին իւրոյ Երաստայ՝ Երասխ»: Եւ եղայնուհետայս քաղաք յատկացեալ տեղի բնակութեան հայկազուն նահապետաց: Եւ է մի ի հնագոյն քաղաքաց աշխարհի զկնի ջրհեղեղին առաջին շինուած յԱրարատեան դաշտին՝ զոր զկնի իբր հարիւր յիսուն ամաց, այն է յամի աշխարհի 2142 ըստ ժամանակագրաց, Յարմա որդին Գեղամայ չորրորդ ծնունդ յԱրամայիսայ, կրկին նորոգեալ մեծացոյց՝ պատեալ կոփածու որձաքար վիմօք հաստատեաց զարքունիս իւր ի նմա ըստ յառաջ բերելոյ հայր Միքայէլի Չամչեան (հատոր Ա, յերես 72):

Այս քաղաք, որպէս ասացաւ, եղբնիկ տեղի ապարանից հայկազն նահապետաց մինչցվախճան իշխանութեան նոյն ցեղապետութեան: Նստան աստէն Արշակունի թագաւորք ոմանք մինչցԵրուանդ Բ, որոյ տեսեալ թէ գետն Երասխ օր քան զօր հեռանայ ի քաղաքէ անտի ընդ հարաւ, յորմէ դժուարին լինի բնակչացն առնուլ զջուր ի ձմեռնային սառնասառոյց եղանակի, մանաւանդ թէ դիւրին է առնուլ զայն թշնամեաց, վասն որոյ լքեալ զայն՝ երթայ ընդ յարեւմուտս իբրեօթն ժամ հեռաւորութեամբ շինէ անդ ի խառնուրդս Երասխ Ախուրեան գետոց ի քարակտուր ինչ բլրի քաղաք անուանէ զայն յիւր անուն Երուանդաշատ, յամի Տեառն իբր 77: Եւ ապա զկնի այնր լքեալ ի նորոգութեանց զրկեալ ի բնակչաց մնայ յամայութեան: Եւ ի յետագայից իսկ Լքեալ արքունիք անուամբ յիշատակի ըստ Խորենացւոյն (Գ, 31), յորում ժամանակի ըստ մտաց պատմութեանն եղեալ են անդէն ինչ ինչ շինուածք արքունի ապարանից, իսկ այժմ ամենեւին անհետացեալ, բայց միայն այնց հնութեանց շինուածոց հիմունք յստորոտս յայլ տեղիս բլրակին երեւին: Եւ ի գագաթան նորուն գտանի դիտանոցաձբարձր ինչ շինուած աւելի քան զութն կանգուն որձաքար վիմօք ընդ իրեարս ագուցելովք կրովք ձուլեալ՝ յորոյ վերայ ելեալ մարդոյ համարձակ տեսանէ զդիրս դաշտին, յոր կողմն հայեսցի զհին անցս Երասխայ որ առ նովաւ, յայտնագոյն եւս, որ ի բնակչացս Ղուռու Արազ՝ Ցամաք Երասխ անուանի: Ի սոյն յայս շինուածոց յորձաքար խարտեալ վիմաց ի մերումս ժամանակի ետ քակել Հիւսէյին Ղուլի խան սարտարն Երեւանայ տանել ի պէտս շինութեանց դրանցն ամրոցին Սարտարապատ յիւրմէ կառուցելոյ:

Տեղի սոյն քաղաքիս Արմաւիրայ ճշտօրէն հայեցեալ ըստ դրութեան դաշտին ըստ լինելոյն առ եզերբ Երասխայ ի հիւսիսոյ կողմանէ՝ երեւի լինել այն ապառաժուտ բլուր՝ որ ունի յարեւելից զակունս շամբին Սեաւ ջրոյ, այսինքն Մեծամօր գետոյ, հեռաւորութեամբ Բ ժամուց, յարեւմտեան հիւսիս զամրոցն Սարտարապատ միով ժամաւ, ընդ հարաւ զԵրասխ գետ հեռացեալ յիւրմէ իբրժամ մի, իսկ յարեւմտից զդաստակերտն Երուանդայ Բ, իբրերեք ժամ, որ այժմ ի բնակչաց անուանի Ղարաղալայ՝ Սեաւ բերդ, որոյ ստուգութեանն ապացոյց դաշտն, որ կայ ի հիւսիսոյ բլրոյն ձգեալ դէպ յարեւմուտս ցքարափ ձորոցն Երասխայ Ախուրեան գետոյ, կոչի ցարդ ի ծերագունից Արմաւու դիւզ՝ Դաշտ Արմաւիրայ:

Վասն տեղւոյ սորին Արմաւիրայ ստորագրութիւնք հին նոր Հայաստանի ցուցանեն լինել Սուրմարի, որ օտար է ամենեւին, զի Սուրմարի աւան գտանի ի ճակատ գաւառի ըստ նորուն հին Հայաստանի: Իսկ Արմաւիր ըստ իմիք յստորոտս Արագածու՝ թէփոքր ինչ ի բացեայ իցէ դրութիւն տեղեաց երկոցունցն իսկ բացեայ ի միմեանց իբրյերից ժամուց, քանզի Սուրմարի նովին հնչմամբ անուանն յորջորջի մինչցայսօր տեղին ծանօթ ամենեցուն, մինչ զի կառավարութիւն տէրութեանն Պարսից զմասն Երասխաձոր գաւառի, որ անկանէր ընդ իշխանութեամբ իւրեանց նովին անուամբ յիշատակէր ի գրուածս իւր Սուրմարի մահալ (գաւառ), զոր ի գործ դնէ այժմ կառավարութիւն տէրութեանն Ռուսաց, թէի վաղուց հետէ այն է ի վերջին ասպատակութենէ կովկասեան լէզկեաց մնայ դատարկ ի բնակչաց յաւերութեան, մանաւանդ տեղին Սուրմարւոյ է դաշտ փոքրիկ յարեւմուտս դաստակերտին Երուանդայ Բ ի վերայ քարաբաշի ձորոյն Երասխայ ի հարաւոյ կողմանէ: Իսկ Արմաւիր ի վերայ բլրակին ըստ գրեցելումն ի մեծի դաշտին առ եզերբ գետոյն Երասխայ ի հիւսիսոյ կողմանէ, թէ՝ գետն օր քան զօր հեռանայր յԱրմաւիրայ ըստ Խորենացւոյն (Բ, 36). այլ անցք Երասխայ ի Սուրմարի է ի ձորամիջի յերկուց կողմանց քարակտուր ապառաժուտք, որոյ վասն անդ ի Սուրմարի չկարէ ամենեւին խոտորիլ Երասխ՝ ո՛չ յաջ ո՛չ յահեակ:

Մերձ յայս քաղաք Արմաւիր էր անտառ մեծ սօսեաց (չնարի) տնկեալ յԱրմենակայ հօրէ հիմնադրի քաղաքիս ի շարժիլ տերեւոց ծառոց անտառին ի շնչմանէ հեզիկ հողմոց հմայէին պէսպէս առասպելս, ուստի համարեալ էր այն անտառ՝ սրբազան տեղի դիցն, որում ձօնէին զորդիս անուանէր այնուհետՍօսանուէր, այն է՝ Դիւցազն, ըստ Խորենացւոյն (Ա, 19). «Քանզի ձօնեալ էր ըստ պաշտամանց ի սօսիսն Արմենակայ, որ յԱրմաւիր (Անուշաւանն Սօսանուէր), զորոց զսաղարթուցն սօսաւին հանդարտ սաստիկ շնչելոյ օդոյն եւեթ՝ ոստոց շարժումն, սովորեցան ի հմայս յաշխարհիս Հայկազանց այս ցբազում ժամանակս»:

Բայց հաւաստեաւ չլինի գտանել, թէ յոր կողմն քաղաքին լեալ իցէ անտառն, այլ եթէ ընդ յարմարութիւն դրից քաղաքին, դաշտին Երասխայ հայեսցուք, հաւանական երեւի լինել յարեւմտեան կողմն քաղաքին ընդ մէջ Երասխայ երկարաձիգ առապարին մերձ եղելոյ անդր՝ պատշաճեալ սօսեացն յարբումն ի ջուրց անտի Երասխայ, ըստ որում ծերունիք ընկալեալ աւանդութեամբ ի միմեանց, պատմեն թէ գտանէին ի սոյն յայս ասացեալ տեղւոջ ստուար արմատք ծառոց, որք ի հերկելն անդ երկրագործաց ի յայտ գային:

Գիւղօրայք դաշտին Արմաւիրայ կամ գաւառին Սարտարապատու

369. Սարտարապատ ամրոց ի հիւսիսային դաշտի Արմաւիրայ, հեռի ի նմանէ յարեւմտեան հիւսիս իբրժամաւ միով, շինեալ ի Հիւսէյին ղուլի խան սարտարէ Երեւանայ, որոյ հիմնարկութիւնն եղյամի 1819: Տեղին այսր ամրոցի նախքան զայս շինութիւն անուանէր Քեալակեարխ յանուն մեծի առուի նորին, որ սկզբնաւորէր յԵրասխայ անդր քան զԵրուանդակերտ էր յաւերութեան որպէս տեղի ամրոցին: Իսկ թէ ի հնումն զինչ անուն ունէր, չունիմք ինչ ծանօթութիւն ի գրոց ո՛չ յաւանդութեանց: Ի շինութեան այսր ամրոցի առուի նորին, որոյ ընթացք տեւէ յԵրասխայ ցայս ամրոց իբրչորս ժամ, աշխատեցոյց կարի անգթութեամբ գրեա թէ զբովանդակ բնակիչս այսր նահանգի: Եւ պատեաց զամրոց կրկին պարսպաւ բարձր հաստատուն հանդերձ մեծամեծ բրգամբք զմէջ նորին լարաչափ բաժանեաց ընդարձակ փողոցաւ ի թաղս թաղս այնպէս, զի չորեքին դրունք ամրոցին յընդարձակ փողոցսն հանդիպահայեաց էին առ միմեանս: Եւ բնակեցոյց ի թաղսն զգաղթական հայս՝ զորս ածեալ էր ասպատակութեամբ ի սահմանացն Պայազիտոյ եւ Արճիշոյ զսակաւաթիւ մահմէտականս, որոց գումար եհաս ց355 գերդաստան. կառոյց ի նմա ընդ հարաւակողմն առ պարսպաւ տուն բնակութեան ինքեան. յայն կողմն արտաքոյ պարսպին ետ ձգել այգի խաղողոյ ծառաստանս կարի ընդարձակ տարածութեամբ հասոյց ի բերս պտղոց: Ստանայր զմեծ արդիւնս յերկրագործ բնակչաց ամրոցիս, որք վաստակէին յընդարձակ արդիւնաբեր դաշտն չորեքկուսի շուրջ զամրոցաւն: Բայց այսու ամենայնիւ տակաւին թերի էր շինութիւն ամրոցին ի խրամն (խանդակ) նորա յինչ ինչ մասնաւոր տեղիս, այն ինչ զինուորութիւն Ռուսաց պաշարեաց զայն յամի 1827 ի միջոցի վեց աւուրց գրաւեաց զայն ընդ իշխանութեամբ ի 20 սեպտեմբեր ամսոյ:

Ապա զկնի փոխարկութեան աշխարհական իշխանութեանն ելին մեծ մասամբ բնակիչք յամրոցէ աստի՝ թէ յաղագս ակամայ բնակութեանն անդէն թէ յաղագս առանց նորոգութեան մնալոյ մեծի առուին ամ ըստ ամէ ի մերձակայ գիւղորայս այսր գաւառի: Իսկ որք մնացինն են այժմ տունք 65 յազգէ Հայոց ունին եկեղեցի յամրոցի անդ շինեալ յառաջագոյն՝ յանուն սուրբ Աստուածածնի:

370. Շահրիար, Շէհրիեար կամ Շահինշահ, որ թարգմանի Թագաւոր մեծաշուք (Ուլու Փատիշահ): Այս գիւղ մերձ յԱրմաւիր յարեւմտից նորա հեռի իբրկէս ժամ: Ունէր յառաջագոյն շուրջանակի պարիսպ ի հողոյ, որպէս այլ բազում գիւղորայք ի դաշտի աստ Արարատայ ի պատճառս ասպատակութեան լէզկեաց այլ մերձակայ սահմանակից թշնամեաց: Այլ ի նուազիլ ինքնագլուխ բռնաւորաց ի տարածիլ օրինաւոր իշխանութեան՝ անխնամ մնացեալ քակտեցան հետզհետէ այնպիսի պարիսպք գիւղորէիցն ընդարձակեցան բնակութիւնք բնակչացն: Ուստի բնակիչք այսր գեղջ՝ տունք 83, որք ունէին յառաջն զեկեղեցի ի պարսպի անդ յանուն Սուրբ Աստուածածնի, շինեալ ի ժամանակս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ: Ելին ի քայքայեալ պարսպէ անտի արտաքոյ շինեցին ինքեանց բնակութիւնս ընդարձակ: Մնաց եկեղեցին ի բացեայ ի նորոգ բնակութեանցն: Եւ գրեա թէ խախտեալ եւս էր, վասն որոյ յամին 1836 պատուաւոր բնակիչ այսր գեղջ Յօհան Սուլթան Գէորգեան Շահխաթունեանց հարազատն մեր ետ նորոգ հիմնարկութեամբ կառուցանել եկեղեցի սեպհական արդեամբ իւրով ի յարմար տեղւոջ նորոգ բնակութեանցն: Հիմունք որմոցն յորձաքար վիմաց աւերակացն Արմաւիրայ ի կրոյ բարձրացան յերկրէ աւելի քան զկանգուն մի անտի ցկատար որմոյն ի հասարակ աղիւսոյ: Իսկ կամար սեղանոյն եւս ի քարանց ի կրոյ ծածք նորա փայտեայ հիւսնաշէն կամարաձհանդերձ վեց սեամբք տանիք նորին ծածկեցաւ կիսախողովակ կղմնտերբք: Իսկ հանդէս օծութեանն կատարեցաւ ի յաջորդ ամի 1837, յամսեանն հոկտեմբերի ի 24, ներկայութեամբ Յովհաննու Ը սրբազնակատար կաթուղիկոսի ոմանց արքեպիսկոպոսաց վարդապետաց: Օծաւ սեղան խորհրդոյն յանուն Գիւտ խաչի, որոյ իսկ տօն էր յաւուրն: Եւ եկեղեցին յանուն սրբոյն Գէորգեայ զինաւորի յատկացեալ պաշտպանին այսր գեղջ:

Գրեցաւ ի վերայ վիմեայ վերին բարաւորի արևմտեան դրան արձանագիր ըստ այսմ.

«Ի կայսրութեան Ռուսաց Նիկողայոսի Ա ի կաթուղիկոսութեան Հայոց Ը–րդ Յովհաննու Կարբեցւոյ ի նահանգապետութեան Հայաստանի կնեազ Վասլի Բէհպուտեանց կառուցաւ եկեղեցիս ի Շահրիար գիւղ ինքնայօժար արդեամբք Սուլթան Յօհաննու Գէորգեան Շահխաթունեանց յամի Տեառն 1837, իսկ Հայոց ՌՄՁԶ, սեպտեմբերի ԺԶ»:

Մերձ յայս գիւղ ի հիւսիսոյ է երկարաձիգ առապարն Արմաւիր քաղաքի՝ որոյ ի բարձրութեանն գտանին տակաւին հիմունք շինուածոց մնացեալ ի հին շինութեանցն Արմաւիրայ, ուրանօր ի միջին տեղւոջ գոյ ուխտատեղի յանուն Սուրբ Դաւթայ, ուր գնան մերձակայ բնակիչք յուխտ յառաջակայ կիւրակէի սրբոյ Զատկին:

Այս տեղի որպէս նկատի լեալ է յառաջագոյն ի հեթանոսութեան յանուն կռոց, այլ ի քրիստոնէութեան վարդապետք առ ի չկարող լինելոյ արգելուլ զժողովուրդն ի նախնի սովորութեանց անտի հեթանոսութեան, անուանադրեալ են զտեղին յանուն այնր սրբոյ, այլ թէ որ Դաւիթ իցէ՝ չգիտեն: Եւ զի զտեղին սոսկ հասարակ քարամբք հիւսեալ են ունի փոքր տեղի դրան կարի խոնարհ, ընդ որ ի ծունկս մտանեն ի ներքս ի միջին տեղւոջ ամրացեալ կայ սիւնաձվէմ մի իբրերկու կանգուն: Այսօրինակ տեղի կռոց թերեւս իցէ այն, որ է ի ձորամիջի անդ Երուանդակերտի ի հարաւային եզեր Երասխայ, զոր անուանեն Ոբայ Սուրբ Նշան, իսկ ռամիկք՝ Փասմիշան: Չի՛ք անդ նշան ինչ հնութեան, այլ հասարակ շարաքար գերեզմանաձեւ, որում մերձ ելանէ յորդ աղբիւր սառնորակ ջրոյ: Յանուն այնր գնան մերձակայ բնակիչք ի Վարդավառ կիւրակէի:

371. Քեալակեարխ. տունք 14, եկեղեցի նոցա յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Անուանակոչութիւն գեղջս առեալ է յանուանէ մեծի առուին Սարտարապատու, որ անցանէ զհիւսիսային կողմամբ գեղջս: Յարեւմտից այսր գեղջ մերձ յեզերս Երասխայ աւանդեն լինել տեղի մեծի շինու՝ թէ չերեւին նշմարանք շինուածոց արտաքուստ յաղագս կարի հնութեան ժամանակին: Բայց անդր ի տեղիս տեղիս մերձ յիրեարս երեւէին փոքր ինչ բարձր տեղիք յերեսաց երկրին, զորոց զմիոյն զհողն պեղեալ բնակչաց գեղջս, բացաւ հաստատուն շէնք իբրփոքրիկ մատուռն ի կոփածոյ քարանց կամարայարկ բոլորովին ամբողջ՝ առանց մտից, զոր քակեալ ի բաց առին ի քարանց անտի ի պէտս իւրեանց գտաւ այն ըստ ամենայնի դատարկ: Այլ թէ ի յատակի նորա գտանին շիրիմք և կամ այլ ինչ, չեղոք հետախոյզ գուցէ թէ միւս տեղիքն եւս իցեն այսօրինակ:

372. Ջաֆարապատ. տունք 35: Եկեղեցի սոցա յանուն Սուրբ Յարութեան: Մօլլապայազիտ. տունք 55, եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Թափատիպի. յաղագս լինելոյ այսր գեղջ յարեւելեան ստորոտի բլրակին Արմաւիրայ. տունք 20, եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Ղուրտուղուլի. տունք 35. եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Ղուզուկիւտան. տունք 20. եկեղեցին յանուն Սուրբ Գէորգայ: Կէչիլու. տունք 52. եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Արմուտլու. տունք Հայոց 16, տաճկաց՝ 9. եկեղեցին Հայոց յանուն Սրբոյն Սահակայ: Ուզունօպայ. տունք 22, եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Էվճիլար. տունք 18. եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Չիպուխճի. տունք 38. եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Մարգարի գիւղ. տունք 20. եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

Իսկ տաճկաբնակ գիւղօրայքն տունք նոցին. Ջանֆիտայ. տունք 52: Խօճաեարալու՝ 12: Իկտալու՝ 31: Քեարիմարխ՝ 49: Աղճա արխ՝ 26: Մոտէկալօ՝ 5: Ղարխին՝ 49: Թիւրքմանլու՝ 13:

Սհաթլը կոչեցեալ Փոքրիկ գաւառ

373. Սհաթլը կոչեցեալ ըստ այլազգականին՝ թերեւս յանուանէ այլազգի իշխանին այնորիկ Սահաթ կոչեցելոյ, որ յամի 1387 կալեալ յանիրաւի զերեւելի այրն Մարտիրոս անուն՝ յազգէ Հայոց ի բնակչացն Կողբ գեղջ՝ նահատակեաց վասն հաւատոյ հեղձուցեալ ի

գետն Երասխ (Միքայէլ Չամչեան, հատոր Գ, համար 422), քանզի ի հնումն անկանէր այս փոքրիկ գաւառ յԱրշարունիս այժմ կոչի Սհաթլը և բաղկանայ յութն գիւղօրէից հանդերձ բնակչօք այլազգի մահմետականաց, որպէս ասացաւ ի ձորամիջի անդ ի հիւսիսակողման Երասխայ, ընդ մէջ որոյ անցեալ Ախուրեան գետ խառնի յԵրասխ: Ունի ի հանդիպոյ ընդ հարաւ զաւերակն Երուանդաշատ քաղաքի, զլեառն Բարդող, զաղահանսն զԿողբ գիւղ, որոյ գիւղօրայք են. 1. Ճռըխլու՝ տունք 5, ուր է իջեւան հեծեալ ղազախաց: 2. Հիւսէին քեանտ՝ տունք 3. աստ եւս իջեւան ղազախաց: 3. Հէլիմջան, յարեւմտեան եզեր Ախուրեան գետոյ: 4. Հաճիբայրամ. տունք 50. յարեւելեան եզեր նոյն գետոյ: Սա ունի ամրոց քարակերտ հիւսեալ ի յետնոց: Այլ որպէս երեւի՝ է տեղի հնագոյն մի յարուարձանացն Երուանդաշատ քաղաքի, քանզի յստորքան զգիւղն ի վերայ գետոյն է տեղի հնագոյն քարաշէն կամրջոյ. քարինք ամրոցին եւս ցուցանեն՝ քակեալ անդրէն հիւսեալ: Աստ եւս գոյ իջեւան ղազախաց, ուր նստի մասնաւոր աստիճանաւոր կառավարիչ նոցին հրամայող:

Ի Հաճիբայրամայ ընդ արեւելս հարաւոյ ցհանդէպ աւերեալ ամրոցին Սուրմարւոյ իբրերկու ժամ կէս առ հիւսիսային եզերբ մեծի գետոյն, են միւս երեք գիւղօրեայքն՝ 5. Խէրպէքլը՝ տունք 21: 6. Հիսար՝ տունք 11 7. Շահվարըտ՝ տունք 4: Ի ձորամիջի աստ յանդաստանսն բնակչաց լինին պատուական որիզ, բամբակ պտղատու ծառք ծիրանի ընկուզենի այլն, մանաւանդ ի Հաճիբայրամ: Ի Հաճիբայրամ գեղջէ ընդ գետն ի վեր իբրքառորդ մի ժամու ի ձորամիջի անդ է աւերեալ տեղի բազում տանց, ուր է փոքրիկ ամրոց աւերեալ, այլ արեւմտեան բուրգն նորա մեծ մասամբ կայ կանգուն յարեւմտեան ճակատի այնր բրգան գտանի արձանագրութիւն հայկական տառիւք, այլ վասն բարձրութեանն ի տեղիս տեղիս եղծեալ գոլոյն՝ չկարողացաք առնուլ ի գիր: Յարեւելից այսր ամրոցի իբրքարընկեց մի է մատուռն փոքրիկ ի կոփածոյ կարմրագոյն քարանց: Հիւսիսային որմն մատրան կայ ամբողջ, յորոյ ներքին կողմանէ դնի սոյն արձանագիր շինութեանն՝ ըստ այսմ.

«Թվ. ՈԿԷ (1218). շնորհիւն ամենակալին Քրիստոսի... յիշատակ

է վասն երկարութեան մեծ պարոնութեան մերոյ Շահանշահի, ես Սարգիս որդի աւագերէց Գրիգոր քահանայի, շինեցի զիմ հայրենի զՍուրբ Աստուածածին եկեղեցի... » այլն:

Հանդէպ այսր տեղւոյ յայնկոյս գետոյն երեւին բազում աւերակք տանց փոքրիկ ամրոցի միոյ մատրան:

Ընդ գետն ի վեր աւելի քան զմի ժամ է գիւղն Այրիսըվատ կոչեցեալ, տուն 1: Սակս կրկնակ ունելոյ անդ ձորոյն գետոյն, զի հոսեալ ի հիւսիսոյ՝ աստ խոտորի ընդ արեւմտեան հարաւ ի Հաճիբայրամ խոտորեալ եւս ընդ հարաւ՝ խառնի յԵրասխ: Աստ եւս իջեւան ղազախաց:

Աստի եւս ընդ գետն ի վեր դէպի հիւսիս իբրերկուս ժամս՝ է Միրզախան կոչեցեալ տեղին: Աստ է հուն Կեչիտ գետոյն, ընդ որ անցեալ գնան ի Բագարան, որ երեւի ի վեր անդր ի ձորամիջի: Եւ է հնագոյն տեղին՝ ուր նստէր Երուազ քրմապետ եղբայրն Երուանդայ Բ արքայի Հայոց: Աստ ի Միրզախան եւս իջեւան ղազախաց: Ի Հաճիբայրամայ մինչցաստ ճանապարհն է ի ձորամիջի կարի դժուարագնաց սակս քարալից գոլոյն: Աստ վերջանայ սահման Սհաթլը գաւառի:

374. Ճանապարհն չունելով զայլ եւս անցս ընդ ձորամէջն ի վեր, ելանէ յիջեւանէ աստի ի սարահարթն գնայ ժամ կէս հասանի ի քարվանսարայն՝ ուր է եւս իջեւան ղազախաց: Յայսմիկ տեղւոջ է պանդոկ մեծ կիսաւեր, զի զմեծամեծ խարտեալ քարինսն քակեալ ի շինուածոց անտի՝ տարեալ են այլուր ի պէտս այլ շինութեանց, որոյ կամար դրանն իսպառ քանդեալ՝ վասն որոյ չգտաւ նշմարանք ինչ գրուածոց: Տարածութիւն տեղւոյ պանդոկին աւելի գտանէր քան զհազար քառակուսի գազ պարսից, բավանդակն տեղիք սենեկաց կից առ միմեանս՝ յորոց երեք կամ չորք հազիւ կային ամբողջ: Ի պանդոկէ աստի իբրքսան քայլ ընդ հարաւակողմն են եր կու որոշ տեղիք աւերածոյ մեծի շինուածոց ի խարտեալ քարանց, այլ որպէս երեւէրն՝ դարձեալ շէնք պանդոկաց, զի քայքայեալ քարինք հիմունք նոցա զնոյն ստուգէին: Եւ որպէս թուէր, լեալ է անդէն բնակութիւն հիմնաւոր գերդաստանաց, թերեւս սակս նոցին երթեւեկք կարավանացն ի հնումն, քանզի յարեւելակողմն պանդոկին էր գերեզմանուտ կային տակաւին յինչ ինչ շիրիմս տապանավէմք, այլ առանց գրչութեան: Աստ եւս որպէս ի Միրզախան՝ ունի հուն ընդարձակ՝ գետն ձորն:

Յարեւմտակողմն յայնկոյս գետոյն ի բաւականաչափ դաշտաձտեղւոջ է մեծ աւերակն Մրենայ, ուր երեւին ի կանգուն ինչ ինչ խաչքարինք մատրունք մեծ կաթուղիկէ եկեղեցին՝ զորմէ աւանդեն պատմիչք, շինեալ ի Դաւթայ Սահառունւոյ: Զայս տեղի այլազգի մահմէտականք անուանեն Ղարաբաղ, իսկ հայք՝ պարզ կոչմամբ Մրէն, մանաւանդ բնակիչքն Բագարանայ, որ ի Մրենայ ընդ հարաւ է իբրմի ժամ հեռի:

Ի քարվանսարայէ աստի ցմիւս իջեւանն ղազախաց երկու ժամ հեռաւորութեամբ, որոյ տեղին կոչի Ուզուն Քեանտ, քանզի ի ձորամիջի անդ ի միջոցս գետոյն քարատակին երկայնեալ կարգաւ են ձմեռնային բնակարանք քրթաց, որոյ վասն կոչի յայն անուն: Չիք աստ շինուած ինչ ի հնոց կամ ի նորոց բաց յիջեւանէն ղազախաց, որ ի ձորամիջի անդ:

Աստի եւս ցմիւս իջեւանն ղազախաց մի ժամ հեռաւորութեամբ, իջեւանն ի վերայ սարահարթի ձորոյն յարեւելից նորա կոչի այս տեղի ի բնակչաց կողմանցս Քիւմպէզ, քանզի յանցս անդ ճանապարհին, որ մտանէ ի ձորն, է մատուռն մի բոլորակաձվեցանկիւնի կառուցեալ ի կարմրագոյն խարտեալ քարանց: Շրջապատ մատրանս արտաքուստ որմովն հանդերձ է երեսուն գազ պարսից, իսկ բարձրութիւնն իբրերեք գիրկ: Վերին բաժին շէնքն, որ է գմբէթն, ծածկեալ է ընտիր տեսակ իմն կղմնտերբք: Ունի զերիս լուսամուտս յարեւելից, յարեւմտից ի հարաւոյ: Իսկ գմբէթն ի չորից կողմանց եւս: Չգտաւ արձանագրութիւն ինչ՝ թերեւս եղեալ ի վերայ վիմին ի կամարի անդ դրանն հարաւակողման, ընդ վիմին անհետացեալ է չարութեամբ այլազգեաց, զի բացի կամարէ ի սեմոց դրանցն, ամբողջ են միւս կողմունքն գմբէթն: Չիք աստ այլ նշմարանք ինչ հին շինուածոց, այլ գուցէ եղեալ են երբեմն ոմանք կրօնաւորք:

Աստ եւս ի ձմրան բնակին քուրթք: Հանդէպ այսր մատրան յայնկոյս գետոյն յարեւմտից հարաւոյ ի սարահարթի անդ ձորոյն է կիսաւէր բրգաձբարձր շինուած ինչ քառակուսի:

Աստի եւս հեռաւորութեամբ կէս ժամու յայսկոյս գետոյն յարեւելակողմն անմիջապէս յեզեր քարափան ձորոյն է հին շինուած ինչ քառակուսի ի սեւագոյն խարտեալ քարանց: Հարաւային կողմն իսպառ քանդեալ, իսկ հիւսիսային ճակատն, որ յերկոսին անկիւնսն ունի զերկուս կիսաբոլորակ բրգունս, կայ ամբողջ որպէս նկատի՝ է սա կառուցեալ ի հնոց սակս երթեւեկաց կարավանաց ի ձմեռնային եղանակսն:

375. Կէս ժամ եւս աստի ի վեր ընդ սարահարթն ձորոյն է վերջին իջեւանն ղազախաց արեւմտեան հիւսիսոյ անկեան այժմեան սահմանին Երեւանայ կոչի ի բնակչաց անուամբ Ղզըլղուլայի: Այս Ղզըլղուլայ (Կարմիր բուրգ) երեւի յիջեւանէ աստի ղազախաց ի հիւսիսակողմն անդր ի լանջս դիւր առապարի, ուր յառաջացեալ մեր իբրկէս ժամ ի զննութիւն այնմ, հասաք տեսաք զայն՝ ամենապայծառ հոյակապ եկեղեցի, կառուցեալ կարմրերանգ սրբատաշ քարամբք: Տարածութիւն ամբողջ շինուածոյն՝ ընդ երկայնութիւն 36 գազ պարսից, իսկ ընդ լայնութիւն 22 գազ կէս: Յայսմ ընդարձակութեան ունի յերեսին կողմանս եւս՝ բաց յարեւելից, զգաւիթս սիւնազարդ ի չորեսին անկիւնսն ի նոյն ընդարձակութեան սենեակս, կամ լաւ եւս ասել՝ աւանդատունս: Միջին ծածք տաճարին օրոցաձանսիւն, այլ խոնարհեալ բոլորովին: Լայնութիւն տաճարին իբրտասն գազ, նոյնպէս խոնարհեալ են ծածք գաւթացն սիւնքն անկեալք ծածք երկուց արեւմտեան աւանդատանցն: Իսկ միւս երկուքն կիսաբոլորակ կամարայարկն սրբոյ սեղանոյն կան յամբողջութեան: Մեծամեծ լուսամուտքն յարեւմտից ի հարաւոյ տասն, զի չի՛ք ի հիւսիսակողմն լուսամուտ՝ թերեւս սակս ձմեռնային հոսանաց ձեանն բքաբեր հիւսիսային հողմոցն: Ունի երեք դրունս՝ երկուքն ընդ հարաւ մին ընդ արեւմուտս ի մէջ գաւթացն: Չգտաւ այլ գրուած ինչ բացի միոյ, որ յորմն անդ հարաւային արտաքուստ ի մէջ գաւթին յարեւմտակողմն առաջին դրանն հարաւոյ այն փոքր ինչ անհարթ գրչութեամբ ունէր օրինակ ըստ այսմ.

«Յանուն Աստուծոյ, ի թվականիս ՆՁԷ (1038) ես, բարեպաշտ Թագուիս, դուստր Ապասա, Սմբատ Շահանշահի կինս մարս, որ ազատեցի զԵրերվաց թաստակաս յորդեց յորդիս Սմբատ շահանշահի հզաւրի արքայի արեւշատութեան, անուոյ իմ Հայոց... աս գրոցս հակառ կամ ի մեծաց կամ ի փոքրաց՝ ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի»:

Միջոց տաճարիս ձորոյն գետոյ է ընդարձակ տեղի աւերակաց տանց բնակութեան. շինութիւնք տանց եղեալ են մեծ մասամբք ի կոփածոյ քարանց: Աստ անդ յեզերս աւերակին են գերեզմանուտք կան անկեալ խաչքարինք ի շինամէջսն: Աստ եւս բնակին ի ձմրան ի նոյն վրանաբնակ քրթաց: Եւ որպէս երեւի յարձանագրութենէ անտի՝ կոչէր յառաջագոյն անուն տեղւոյս Երերվաց դաստակ:

376. Յեկեղեցւոյ աստի ընդ արեւելեան հիւսիս իբրհինգ ժամ հեռաւորութեամբ է Մաստարա գիւղն բնակեալ ի Հայոց. ի միջին տեղւոջ երկարութեան այսր ճանապարհի ի հիւսիսային կողմն Բուղութլու կոչեցեալ մեծի բլրոյն, ի վերայ հարաւային եզեր հեղեղատին ջրոյ Մաստարա գեղջ՝ է քառակուսի բարձր շինուած ինչ ամրոցի, ունի զչորս բրգունս յանկիւնսն չորեսին ի կարմրագոյն կոփածոյ քարանց, որպէս չորեքին որմունքն: Եւ իբրքարընկեց մի ի հարաւակողմն այսր շինուածոյ է այլ շինուած ինչ քայքայեալ: Եւ գիւղատեղին աւերակ յարեւելից ամրոցին: Այժմ այս ամրոց կոչի Քեալաշբէկի Ղուլայ: Այս Քեալաշ բէկ, որպէս պատմեն բնակիչք կողմանցս, լեալ է իբր հարիւր ամօք յառաջ ինքն յազգէ քրթաց, որում խանն Երեւանայ յանձնէ զերեսնիւ չափ հայազգի գերդաստան առ ի բնակել անդ ընդ նոսա, այլ զկնի անցման փոքր միջոցի սակս պակասութեան ջուրցն ելանէ անտի Քեալաշ բէկ այլուր եւ հայք եւս գաղթեալ բնակին ընդ բնիկ մաստարացիսն:

Յամրոցէ աստի ընդ հիւսիս է ընդարձակ դաշտավայր, զոր բնակիչք կոչեն Գեն Ղօպի ի սպառուածի դաշտիս այսորիկ յարեւմտից Մաստարայ գեղջ են քանի ինչ խանգարեալ քարաշէն եկեղեցիք, զոր անուանեն բնակիչք Ղարընճի կամ Ղզլքիլիսայք:

Այն ընդարձակ խոտաւէտ միջոց, յորում իբր ի կեդրոնի բարձրացեալ կայ հանդերձ այլովք փոքր բլրակօք Բուղութլու կոչեցեալ մեծ բլրակն, ունի յարեւելից զսահմանս նորակառոյց ամրոցին Սարտարապատու Թալնա, յարեւմտից զգետն Ախուրեան, ի հարաւոյ գրեա թէ զԵրասխ: Իսկ ի հիւսիսոյ զերկայնաձիգ առապարն Մաստարայ գեղջ, որ կոչի Գիւնէիք (Արեգդէմք) զաւերակս վերոյիշեալ եկեղեցեացն: Աստ են տեղիք վրանաբնակ քրթաց ի միջոցս աւուրց ապրիլ մայիս ամսոց, այնինչ դեռ մատաղ են գառինք հօտից նոցա: