Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԱՐԱԳԱԾՈՏՆ ԳԱՒԱՌ

377. Այս սահման պարունակէ յինքեան զստորագրութիւնսն ի վերոյ՝ սկսեալ ի Միրզախան կոչեցեալ տեղւոյ այսր: Իսկ աստի ընդ արեգդէմ լերին Արագածու մինչցարեւելեան ստորոտ նորա՝ ցսահմանս գաւառին Նգայ. իսկ ըստ այժմեան որոշողութեան յանուն փոքրիկ սահմանավայրացն՝ զգաւառսն Թալնայ, Թալիշայ (Արուճ), Բիւրականայ (Անբերդոյ), Կարբւոյ Ապարանու (Նիգ):

Գաւառ Թալնայ եւ գիւղօրայքն

378. Մաստարա գիւղ. բնակեալ ի Հայոց տունք 85, յստորոտի արեւմտեան հարաւոյ Արագածու ի վերայ արքունի ճանապարհին, յորում է իջեւան արքունի ի սակս անցորդացն ընդ Ալէքսանդրապօլ (Կիւմրի) ընդ Երեւան: Ունի հին եկեղեցի բոլորակաշէն ութն անկեամբք բաւականաչափ մեծ առանց սեան: Ունի կաթուղիկէ ի միջավայրին, զմի սեղան զերկուս փոքրիկ աւանդատունս յերկոսին կողմանս սեղանոյն է յանուն Յովհաննու Կարապետի, բայց յարձանագիրս՝ Աստուածածնի: Շէնք սորա կարի հնագոյն որպէս նկատի՝ յեօթներորդ դարու անդ, այն՝ թերեւս ի Գրիգորէ Մամիկոնեան յիշխանէն Հայաստանի, քանզի այս անուն տեսանի յարձանագրութիւնս այսր եկեղեցւոյ: Ունի զարձանագիր շինութեան առանց թուականի ի վերայ կամարի լուսամտին, որ յարեւելից հարաւային դրանն ըստ այսմ.

«Յամս տեառն Թէոդորոսի Գնունեաց եպիսկոպոսի շինեցաւ Աստուածածին տունս քաւել զԳրիգորս անարժան»:

Գոյր եւս մի կարգ գիր ի ներքոյ կամարի նոյն լուսամտին, այլ մեծ մասամբ եղծեալ գոլով մնաց անվերծանելի: Թերեւս սոյն Թէոդորոս Գնունեաց եպիսկոպոսն իցէ, որ յիշատակի (ըստ ընտիր ձեռագրաց) ի ժողովն Դվնայ ի ԺԵ–րդում կարգի եպիսկոպոսաց ստորագրողաց զայն սահմանադրութիւն, որ առ Գ Ներսէս կաթուղիկոսիւ Կոստանդին կայսերբ Յունաց: Զսոյն Թէոդորոս եպիսկոպոս դնէ Միքայէլ Չամչեան յերեքտասաներորդ կարգի անուանէ Թադէոս յ345 համար Բ հատորոյ:

Գտանին այլ ինչ ինչ արձանագրութիւնք յորմունս եկեղեցւոյս այսորիկ, այլ վասն կարի հնութեանցն չեղառնուլ ի գիր լիովին, յորոց մին ի հարաւային բաժնի՝ յարեւմտեան կողմն ի բարձրութեան անդ քան զլուսամուտն յարտաքին կուսէ որմոյն, որ ըստ նկատողութեան է յանուն նորին Մամիկոնեան Գրիգորի՝ ըստ յայտնութեան ամբողջ սակաւաթիւ բառիցն, որք են այսոքիկ.

«Գոհանամ զԱստուծոյ, որ ետ ինձ Գրիգոր... ըղձացելոյ որդւոյ եղբաւր Գրիգոր իշխանի... առայ եւ սովաւ... սա է աղաւ... ազդա... մեղաւորաց յիշատակարան ինձ եւ... յիշեցէք... »:

Իսկ երկրորդն՝ յորմն հարաւային յարեւմուտս դրանն այնր կողման, ըստ այսմ.

«Ի ՆԿԴ (1015) թուականութեանս Թորգոմեան ես Աահոամ (թերեւս Վահրամ) իշխանաց իշխան, որդի Համազէի, թողի զՄաստարաի շարիատսն վասն Գագկայ շահանշահի կենդանութեան եւ որդւոց իւրոց վասն հոգւոյ իմոյ փրկութեան: Արդ այսմ գրոյս չունի ոք իշխանութիւն՝ ոչ ես սա Համզէ ոչ ի մերոց ոք ոչ յիշխանաց... հակառակի» այլն:

Շուրջ զեկեղեցեաւս անմիջոց ընդ որմն եկեղեցւոյն քարամբք կրովք բարձրացեալ են յետինք զորմն նոր անդր քան զտանիք եկեղեցւոյն արարեալ են զեկեղեցին իբրբուրգ ամրոց իմն առ ի պահպանութիւն բնակչաց գեղջն ի ժամանակսն ասպատակութեանց թշնամեաց, ընդ որով ծածկեալ կայ այժմ արեւմտեան դուռն եկեղեցւոյս: Այս կրկին շինուած ի չորից կողմանց եկեղեցւոյս քակեալ անկեալ կայ, բայց միայն ի հիւսիսակողմն իբրչորս գազ լայնութեամբ մինչ ցկատար շինուածոյն տակաւին ամբողջ գտանի ինչ ինչ սալքարինք տանեաց կաթուղիկէին քայքայեալ:

Ի մէջ գեղջս ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն իբրքարընկեց մի է աւերակ ինչ փոքրիկ մատրան, զոր անուանեն բնակիչքն Թուխ Մանուկ:

Յարեւմտից հիւսիսոյ գեղջս ի բարձրաւանդակի է աւերակ ինչ տեղի շինուածոց, յորում տեսանի տեղի փոքրիկ եկեղեցւոյ, զայսր տեղւոյ ասեն՝ բնակեալ երբեմն աբեղայից ոմանց զանուն եկեղեցւոյն կոչեն Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայ:

Յարեւելից հիւսիսոյ է փոքրիկ ձորակ կոչեն նմա անուն Պոչիկ ձոր, զի երկարութիւն նորա է կարի կարճ: Ի մէջ այսր ձորակի ի հարաւակողման է փոքրիկ մատուռն աւերեալ տեղի երկուց սենեկաց, ուր ասեն բնակէր երբեմն վարդապետ ոմն ազգային կամ եղբայր տեառն գեղջս, որում տուեալ ըստ հայրենի ժառանգութեանն զփոքրիկ սահման արտօրէից յարեւելակողմն գեղջս, ի պէտս նշխարի սուրբ խորհրդոյն ապրուստի նորա՝ կոչեն զձորակն Նշխարաձոր:

Ի չորեսին կողմանս այսր գեղջ են յոլով գերեզմաննոց՝ մանաւանդ յարեւելակողմն, ուր գոյ մատուռն կիսաւեր, որոյ յարեւելեան ճակատի դնի հայ թուական ՆԿԶ (1017). գտանին խաչքարինք ի շիրիմսն անդ, յորոց միջի մին ունի զգրուած ինչ այսպիսի.

«Ի թուին ՈԿԲ (1223) ես... քահանայ եղբարք իմ կանգնեցաք

զսուրբ նշանս բարեխաւս յահեղ աւուրն մեր ծնողի» այլն:

Անդր քան զայսր կողման զգերեզմաննոցսն ի բարձրաւանդակի ի վերայ մեծամեծ սալացեալ քարանց կառուցեալ կայ ամենընտիր փորածու խաչվէմ՝ երեք գազ բարձրութեամբ, գազ կէս թանձրութեամբ. ի գլուխ այսր խաչվիմի եդեալ կայ միւս այլ վէմ քանդակագործ իբրպսակ նմին է մի քառակուսի գազ թանձրութեամբ. ի հիւսիսային ճակատի այսր վիմի է գրուած յանուն կառուցանողի այնմ Խաչատուր վարդապետի վասն հոգւոյ ծնողաց եղբարց իւրոց, բայց որպէս երեւէր՝ թուական նորա ի սկսուածի անդ, եղծեալ էր: Այս խաչվէմ ի բարձրաւանդակէ անտի հայի ընդ արեւմուտս ընդ բովանդակ սահմանս անդաստանաց արտօրէից այսր գեղջ: Եւ գուցէ այս վարդապետ իցէ բնակեալն ի վերոյիշեալ Նշխարաձորի: Ջուր այսր գեղջ իջանէ ի բարձրութեանց անտի Արագած լերին կիսով չափ յաղբերականց կիսով ի հալոցաց ձեանց: Ուստի մինչցյունիս ամիս առատ է, այլ զկնի այնր սակաւացեալ՝ հազիւ բաւական լինի գեղջս այլ մերձաւոր տեղեաց: Իսկ յառատութեանն՝ աւերէ երբեմն զհիւսիսակողման արտօրայսն սահմանին Սարտարապատու, ընդ որ անցեալ՝ անկանի ի Մեծամօրի (Սեաւ ջուր):

379. Թալին անուամբ կրկին տեղիք՝ առաջինն հեռաւորութեամբ ի Մաստարա գեղջէ ընդ հարաւ իբրժամ մի, իսկ երկրորդն՝ իբրժամ երկու: Ի յետնոց անուանեցաւ հին նոր, յորոշումն ի միմեանց: Հինն ունի զիսկական անուն իւր զԹալին յարձանագրութեան անդ ի հին շինուածսն: Իսկ անուն նորոյն չգտաւ ուրեք յարձանագրութիւնս իւր: Եւ գուցէ է Քաղեն անուանեալ տեղին՝ զոր ընդ Թալնայ յիշատակէ Սամուէլ երէց ի 773 թիւ Փրկչին. «Յաւուրս յայս եղկոտորումն Քաղիւնոյ (Քաղենոյ), Արենոյ, Թալնայ, ուր սպանան ոգիք 700 գերեցան 1200»:

Այս տեղի հին Թալին կոչեցեալ ի լեռնոտի անդ ի տափարակ տեղւոջ. բնակիչքն հայազգիք ի գաղթականաց սահմանին Ղարսայ՝ տունք 43: Ի հնումն կարի բազմամարդ է եղեալ այս տեղի՝ որպէս ցուցանեն աւերակքն մեծ եկեղեցին կաթուղիկէ: Եւ աւանդութիւն կողմանցս թէ՝ ի հին Թալին 360 նորապսակ հարսունք ի մեծ տօնի Աստուածայայտնութեանն Զատկի արծաթապայտ մուճակաւ գնային յեկեղեցի:

Ի հիւսիսակողմն գեղջս է փոքրիկ տաճար անսիւն ի կարմրագոյն խարտեալ քարանց հաստատ շինուածովք: Ունի զմի դուռն ի հարաւոյ փոքրիկ կաթուղիկէ զմի սեղան տեղի պատարագելոյ, կառուցեալ ի Ներսեհէ Կամսարական իշխանէ Արշարունեաց, որոյ յիշատակագրութեանն արձան փորագրեալ արտաքուստ յորմն արեւմտեան յերկուս կողմանս քակեալ լուսամտին՝ ըստ այսմ.

«Ես Ներսեհ Ապոհիպատ պա... ակայ եւ Արշարունեաց տէր, շինեցի զեկեղեցիս յանուն սրբ... Աստուածածնին ի բարեխաւսութիւն ինձ եւ Շուշանա... յամուսնոյ իմոյ եւ Հրահատայ որդւոյ մերոյ»:

Չունէր թուական. այլ որպէս կարծի, է այս Ներսեհ որդի ծերունւոյն Վահանայ Կամսարականի, որ յամի 690 կարգեցաւ ի Բ Յուստիանոս կայսերէ կիւրապաղատ ի վերայ Հայոց՝ հիւպատոս պատրիկ անուամբ. աստ այժմ աղօթեն բնակիչքն:

Կարի մերձ յայս տաճար յարեւմտից՝ լեալ է միւս եկեղեցի մեծ, այլ բոլորովին խոնարհեալ անկեալ դնի առ տեղեաւն:

Հեռի աստի իբրքարընկեց մի ընդ հիւսիս է մեծ կաթուղիկէ եկեղեցի կառուցեալ ի վերայ չորից հաստատուն սեանց: Ունի ի չորեսին կողմանս զկիսաբոլորակ բրգաձկամարայարկս, ըստ չորից թեւոցն մեծի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյն Վաղարշապատու: Միջին ընդարձակութիւնն՝ յերկայնութեան թեւէ ի թ33 գազ պարսից, ի լայնութեան 23. ընդ հարաւ ընդ հիւսիս ինն ինն մեծամեծ լուսամուտք, 5 դրունք՝ 2 ընդ հարաւ, 2 ընդ հիւսիս 1 ընդ արեւմուտս: Կաթուղիկէն որ ի վերայ չորից սեանցն՝ մեծ մասամբ խոնարհեալ է. մասն արեւմտեան հարաւոյ հանդերձ այնր բաժնի շինուածովք յարկին, յամին 1830, անկեալ ծածկեաց զ25 բեռնակիր եզինս ի ներքոյ, որոց տեարք յայլազգի մահմէտական յանձրեւոտ եղանակի խոտորեալ յարքունի պողոտայէն անդր ի պատսպարիլ՝ պատահեալ են այդմ դիպուածոյ, այլ ինքեանք անդր գոլով քան զփլուածն՝ ազատ մնացեալ են:

Չգտաւ արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյս, այլ թէ ընդ փլածովքն անյայտացեալ՝ չգիտէ ոք: Գտանին քանի ինչ արձանագրութիւնք նուիրանաց. մին յարեւմտեան ճակատի սեան արեւելեան հարաւոյ, որոյ եղծուածն շատ գոլով չեղառնուլ ի գիր: Բայց ի սկսուած անդր ունէր զթուական Հայոց ամբողջ ՄԼԲ. նոյնպէս մերձ ի դուռն արեւելեան հարաւոյ եղեալ արձանագրութեան մեծ մասն վիմովն հանդերձ բեկեալ անհետացեալ էր ունէր յսկսուածին թիւ Հայոց Յ (851), իսկ երրորդն ի հարաւային ճակատի սեանն արեւմտեան հարաւոյ գտանելով ըստ մեծի մասին յամբողջութեան, յառաջ բերաք աստէն՝ ըստ այսմ օրինակի.

«Ի Ն եւ ՁԹ (1040) թուականութեանս Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Թէոսկորոսի Հայոց կաթաղիկոսի կամ եղեւ իմ Սնբատա շահանշահի որդո Գա[գ]կա, որ ետու ի Սուրբ Կաթաղիկէ ի թա ա ընծա... յաւիտենից զկոստանդեանց այգին յառաջնորդուծեան հաւր Ստեփաննոսի. ես արարի արձանագիր անջնջելի ի Սուրբ Կաթաղիկէս. եթէ ոք այս գրոցս հակառակ լինի յիմոց կամ յաւտարաց, ի մեծաց կամ ի փոքանց պարտական լիցի... Տեառն... »:

Մերձ յայս եկեղեցի ի փոքր տաճարն են աւերակք տանց եղելոց ի կոփածոյ քարանց ներքնատամբք հանդերձ:

Ի միջոցս ճանապարհին այսր տեղւոյ Նոր Թալին կոչեցելոյ է պանդոկ մեծակառոյց բազմասենեակ, որոյ մեծ մասն կայ յամբողջութեան: Իսկ միւս մասն ոչ այնքան ի հնութենէ քայքայեալ, որչափ խարտեալ քարինք նորա հանեալ յամրութենէ որմոց նորա բարձեալ են յայլուր ի պէտս նորոգ շինութեանց. անուանի առհասարակ ի բնակչացս Քէրվանսարայ Թալնայ:

380. Թալին Նոր կոչեցեալ հեռի ի Մաստարայ գեղջէ, որպէս գրեցաք ի վերոյ, երկու ժամաւ՝ ուղղակի ընդ հարաւ ի վերայ արքունի պողոտային ի բարձրաւանդակ տափարակ տեղւոջ վերջին սպառուածի ստորոտի մեծի Արագած լերին. լեալ է սա ի հնումն մեծ շինանիստ, ըստ ցուցանելոյ աւերակացն տեղւոյ այգեաց ծառաստանացն: Ի հնութեանց նշանք գտանին այսոքիկ. ի միջին բարձրաւանդակ տեղւոջն կառուցեալ կայ ի հնոց անտի կոփածու քարամբք կրովք բրգաձշինուած ինչ լայնանիստ եռայարկ. ներքնայարկ նորա է ընդարձակ սենեակ մի բարձրակամար հաստատուն շինուած ի խարտեալ մեծամեծ քարանց առանց ինչ լուսամտի: Եւ ունի տեղի դրան միոյ յանկեան արեւմտեան հարաւոյ դուռն նորա միաստանի կոփեալ ի վիմէ՝ որ անկեալ դնի անդէն ամբողջ: Չորք կիսաբոլորակ բրգունք են ի չորեսին կողմանս այնր մեծի կամարայարկին անմիջապէս կից շինեալք ընդ նմա փոքրիկ ելանելիք նոցա ի ներքուստ ի մեծ կամարայարկէ անտի, այլ որովհետծածք վերնայարկացն խախտեալ քայքայեալ են, բացեալ է լուսամտաձտեղի ինչ յառաստաղն մեծի ներքնայարկին. մեծ մասամբք կրաշաղախ որմունք այսր շինուածոյ ցկատար անդր կան յամբողջութեան. ի միջոցս չորից բրգանցն կից յորմունս մեծի կամարայարկին շինեալ են այլ եւս չորք բրգունք ի չափ մեծութեան բարձրութեան միւսոցն՝ թերեւս յօսմանեանց ի ժամանակի տիրապետութեան նոցին յայսոսիկ կողմանս, քանզի ի բուրգն արեւմտեան ընդ հարաւակողմն ի բարձրութեան անդ արտաքուստ ի վէմ մի՝ գտանի քանի կարգ գրուած մեծամեծ տառիւք նոցին ի վերն անդ ի հաւաքեալ եռանկեան անուն ինչ փակատառ (թուրայ) անուանեալ ի նոցունց յօսմանեանց, այլ ըստ մեծի մասին եղծեալ են տառքն ի կարկտաբեր հողմոց:

Հանդէպ այսր արձանագրի ի հին բուրգն անկեան արեւմտեան հարաւոյ գտանի արձանագիր հայացի տառիւք՝ յայս օրինակ.

«Թվին ՉԺԶ (1267):

Շնորհիւ ողորմածին յԱստուծոյ այս իմ գիր է պարոն Աղպուղայիս թոռն մեծին Շահանշահի, որդի Իվանէի, որ կամ եղեւ ինձ յԱստուծոյ եւ թողի զիմ հայրենիք գեղիս զԹալնայ գինոյ խալէն վասն արեւշատութեան ամիրսպասալար Շահանշահի եղբաւր իմոյ ինձ Աղպուղայիս, Սիթի–Խաթունիս զաւակաց մերոց վասն մեր պատրոն նախնեացն յիշատակութեան: Եթէ ոք այս գրիս հակառակ կայ յիմոց կամ յաւտարաց, մարդն այն դատի յԱստուծոյ մեր մեր... նախն... յանցանացն պարտական լիցին առաջի Քրիստոսի յահեղ ատենին. կատարողքն աւրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց, ամէն»:

Ի հարաւակողման ի բարձրութեան անդ որմոյ բրգանն տեսանի ի վիմի քանդակեալ պալարուն արձան մարդոյ փոքրահասակ, որոյ զգլուխն ձեռնաձիգ քարամբք կամ ռմբաւ խորտակեալ արկեալ են ի վայր. եւս մերձ յայս արձան մարդոյ՝ քանդակեալ կան երկու արծուիք:

Որպէս գրեցաւ ի վեր անդր՝ ըստ մեծի մասին ամբողջ կան որմունք այսր բրգաձմեծի շինուածոյս: Եւ ընդարձակութիւն սորին հանդերձ բրգամբքն երկպատիկ լայն է քան զդիտանոցն (ղուլայն) Պէրայի, որ ի Կոստանդինուպօլիս, այլ ո՛չ նովին չափ բարձր. արեւելեան հարաւոյ բուրգն եւեթ կիսով աւելի վերուստ ի վայր խոնարհեալ է. ընդ որ կարող է ոք անարգել ելանել ի վեր. ուր ելեալ մեր ի կատար որմոցն՝ համարձակ տեսաք զկէս բաժին մեծի դաշտին մինչցսահմանս Մեծամօր գետոյն:

Այս բուրգ՝ միջնաբերդ (իչղալայ) ունի շուրջ զիւրքառակուսի պարիսպ հանդերձ ութն աշտարակօք. չորքն ի չորեսին անկիւնսն չորքն ի միջոցս նոցին ի կոփածոյ կարմրագոյն քարանց՝ որպէս պարիսպն, իբրերից գրկաց բարձրութեամբ: Միջոց միջնաբերդին այսր պարսպի իբրքսան գազ պարսից՝ ընդ չորեսին կողմանսն եւս: Այս պարիսպ ունի զմի տեղի դրան եւեթ հանդէպ դրանն միջնաբերդին կրկին մեծ քան զայն. դուռն սորա եւս է միապաղաղ վէմ կոփածու՝ անկեալ անդէն առ տեղեաւն ամբողջ:

Ի մէջ այսր պարսպի յանկեանն արեւելեան հիւսիսոյ է փոքրիկ տաճար ի խարտեալ քարանց, օրոցաձեւ. կամար նորա խոնարհեալ. չգտաւ արձանագիր շինութեանն, որպէս աշտարակին պարսպին:

Գոյ ի մէջ այսր պարսպի վիրապ մի խորագոյն՝ յատակ նորա լայն բերանն նեղ, փորեալ ի վիմի. թերեւս էր յառաջագոյն ի հնումն տեղի մահապարտաց՝ որոյ նմանն տեսանի ի հին քաղաքս: Ի մերում ժամանակի, յամի 1812, Հիւսէյին խան սարտարն Երեւանայ աշխատեցուցեալ զբնակիչսն նահանգիս ետ կառուցանել շուրջ զհին շինուածովքն ընդարձակագոյն պարիսպ ութնանկիւնի հանդերձ ութն մեծամեծ բրգամբք ի հասարակ քարանց՝ բարձր ստուար. ունի զմի դուռն մեծ ի հիւսիսակողմն. արար ի սմա զայլ շինուածս համբարանոցս. կացոյց ի սմա Բէկ անուամբ զայլազգի ոմն հանդերձ սակաւաթիւ գերդաստանօք ի պահպանութիւն երթեւեկացն ի Ղարս ի Շիրակ գաւառ: Իսկ ի տիրապետութեան Ռուսաց՝ գաղթականք ի Ղարսայ իբրյիսուն տունք յազգէ Հայոց բնակեցան աստէն: Այլ զկնի քանի ամաց անդրէն ելեալ ոմանք անցին ի Շիրակ ոմանք ի հին Թալին. այժմ է իսպառ անբնակ: Ի մէջ այսր վերջին պարսպի գտանին տեղիք երկուց տաճարաց եւս, մին կարի փոքր իսպառ աւերակ, իսկ միւսն յարեւելից միջնաբերդին պարսպի նորա, միջակ մեծութեամբ ի հնագոյն շինուածոց անտի. որմն հիւսիսային արեւելեան կան կիսով չափ ի կանգուն ի չորից միափերթ սեանց՝ երկուք. իսկ միւս շէնքն քակեալ իսպառ. ի հիւսիսային հիման կամարի սեղանոյն տեսաւ այս արձանագիր.

«ՆԿԷ թուականիս (1018) ես՝ Մարիամ, որ ետու զիմ գիրքս ի Սուրբ Սարգիսս աս... իմ հոգւոյնս պարտական է տարոյն Բ աւուր ժ... »:

Արտաքոյ մեծի պարսպին շուրջանակի են աւերակք շինուածոց. ի հիւսիսակողմն են շիրիմք այլազգի մահմէտականաց յօսմանեանց ի նմա քանի թիւլպէք գմբեթաձեւք ի վերայ շիրմաց: Յարեւելից՝ ի վերայ հաստատուն սալքարուտ բարձր տեղւոջ է փոքրիկ մատուռն ի յղկեալ կարմիր քարանց. յորմն հարաւոյ արտաքուստ գտանի արձանագիր անուան շինողի այնր մատրան՝ Ջուրջուր անուանելոյ: Ի հարաւակողմն ամրոցին իբրքառորդ ժամու ի լանջի անդ է տաճար միջակ մեծութեամբ առանց սեան ի խարտեալ սեւագոյն քարանց. անկեալ է կաթուղիկէն կիսով չափ որմն հարաւոյ խոնարհեալ ծածկեալ է արտաքուստ զներքին մասն այնր որմոյ՝ որով զինչ ինչ արձանագրութիւնս, որք նշմարին ի սկսուածսն:

Արձանագրութիւն մի յարեւմտեան ճակատի որմոյն արտաքուստ ի հարաւակողմն դրան՝ ըստ այսմ.

«Յանուն Աստուծոյ, ի Ն եւ Լ թուականութեան Հայոց (981), ի հայրապետութեան Անանէի ի թագաւորութեան Աշոտոյ՝ որդ... ա կամ եղեւ յԱստուծոյ ես Խոսրոա... Հայոց թագուհի, որ կարգեցի... »:

Շուրջ այսր տաճարաւ եղեալ են սենեակք, որոց աւերակացն հիմունք կան տակաւին. եւ որպէս երեւի՝ լեալ է այս տեղի մենաստան կուսակրօնից. շուրջ զմենաստանաւս յընդարձակութեան անդ են վայրք այգեստանեայց ծառաստանաց մինչցստորոտն առապարին ցդաշտ անդր. գրեա՛ թէ յիւրաքանչիւր բաժինս այգեացն գտանին մի մի ընդարձակ քարայրք (մազարայ) տեղիք հնձանաց: Վերջին աւերութիւն այսր այգեաց ծառաստանաց՝ որպէս պատմեն ականատեսքն, եղյամին 1804. քանզի ի գալ զինուորութեանցն Ռուսաց պատերազմաւ ի վերայ Երեւանայ յայնմ ամի ի գաղթիլ բովանդակ բնակչաց նահանգիս յայլեւայլ ամուր տեղիս լերանց ձորոց ի հեռաւոր սահմանս, Ջաֆար խան անուն ոմն յայլազգի մահմէտականաց իբրեօթն հարիւր գերդաստանօք ամրացեալ գոլով ի լեառն Բարդող, իջանէ անտի այնու բազմութեամբ անցեալ ընդ Երասխ՝ գայ բնակի աստ յամսաչափ միջոցս յապականութիւն դարձուցանէ զամենայն: Եւ զկնի առանց բնակչաց մնացեալ իսպառ չորանան տունկքն անհետանան: Իսկ նա ինքն Ջաֆար խան որոշեալ ի Պարսից անցեալ ընդ հիւսիսային ստորոտով Արագած լերին ի վանսն Հառիճոյ անտի ընդ Ապարան ընդ Եղիվարդ գիւղ՝ գնայ, միանայ ընդ զօրսն Ռուսաց հպատակի իշխանութեան նոցին:

381. Աշնակ՝ աւան ի հնումն, այլ ի նորումս գիւղ փոքրիկ նովին հնչմամբ անուան ի Հայոց յայլազգեաց. է յարեւելակողմն Թալնայ իբր մի ժամ հեռաւորութեամբ ի տափարակ, ընդարձակ դաշտավայր տեղւոջ, յստորոտի անդ Արագած լերին, ուր բնակին այժմ այլազգի մահմէտականք՝ տունք 15: Գտանի ի սմա աւերակ հին եկեղեցւոյ ի տաշածու քարանց: Այս աւան յիշատակի ի պատմութեանս սովին անուամբ դասի ի կարգս ձմերոցաց զօրացն Հայոց:

Զայս աւան աւերեաց յառաջն յամի 450 ուրացեալն Վասակ Սիւնի ընդ այլ երեւելի աւանաց քաղաքաց. յերկրորդումն այրեաց չարագլուխն Ելտկուզ, զորմէ Սամուէլ Անեցի ի թիւն Փրկչական 1163. «Զմեծ աւանն Աշնակ այրեաց չարագլուխ Ելտկուզ, զոր Ր (5000) այրեցածսն ասեն»:

382. Եւ որովհետյիշատակեցաւ ձմերոց զօրաց Հայոց, կարեւոր է գիտել հայրենասէր անձանց զանմեռ մշտապատրաստ զօրացն զթիւ՝ ի ժամանակի անդ թագաւորացն Հայոց: Զայս ծանօթութիւն ոչ ոք ի պատմագրաց եթող ի գրուածս իւր յաղագս ապագայից, այլ ի խուզարկութեան մերում ի մատեանս հնոց՝ գտաք զայն աշխատասիրեալ յԱնանիայ Շիրակունւոյ ի վախճանի ժամանակագրութեան նորին, զոր ձեւացուցեալ էր ի քառաբաժին բոլորակ աղիւսակի միում զբաժինսն որոշեալ անուամբ դրանց՝ այսինքն դրունք հիւսիսային, հարաւային, արեւելեան արեւմտեան: Եւ յիւրաքանչիւր բաժինսն դասաւորութեամբ շարակարգեալ զնախարարս կամ զազնուականս զաշխարհսն զթիւ յատկացեալ զօրացն նոցին, որոց ամենեցուն գումար թէպէտ ոչ համեմատի ամբողջ թուոյն, որ ի լուսանցի անդ աղիւսակին նշանակի այն թերեւս ի սխալմանց գրչաց մատենին, բայց այնու ամենայնիւ դարձեալ հարկաւոր դատեցաւ ի մէնջ դնել աստ զօրինակն այնր աղիւսակի, զոր հազիւ ուրեմն ի հնութեանց անտի թղթոցն կարողացաք կենդանացուցանել:

383. Տաշ Ղալայ՝ տունք 38, եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Մազարճուղ՝ տունք 10, եկեղեցին անուամբ Սուրբ Սարգսի: Ատիեաման՝ տուն 1, եկեղեցին քարաշէն ի հնոց: Ղուլդարվիշ՝ տունք 9, եկեղեցի չէ օծեալ տակաւին: Ղրմզլու՝ տունք 11, եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Տատալու՝ տունք 14, եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Յովհաննու: Կեօզլու՝ տունք 12, եկեղեցին յանուն Սրբոյն Ստեփաննոսի:

Տաճկաբնակ գիւղօրայքն: Ահակճի՝ տունք 9: Իրինթ՝ տունք 8: Մէհրիպան՝ տունք 14: Ղարղազօնմազ՝ տունք 11: Արալըղ՝ տունք 4: Շխհաճի՝ տունք 7: Եաշիլ՝ տունք 5: Պազճաճուղ՝ տունք 5: