Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ ԳԱՒԱՌ

531. Այս գաւառ ըստ յառաջ բերեալ բանիցն Հին Հայաստանի պարունակէ յինքեան զչորեսին կողմանսն շուրջ զծովակաւն, բայց գտանին դարձեալ յայնմ մասնաւոր գաւառք՝ Մազազ, որ որպէս նկատի ի գրուածոցն Զ Յովհաննու կաթուղիկոսի, անկանի յարեւմտեան եզր ծովակին՝ ի միջոցս Սեւանայ, Վարաժնունեաց Կոտայից, քանզի յարձակումն Բշրայ ոստիկանի ի վերայ կղզւոյն Սեւանայ անցանելոց է ընդ Կոտայս գաւառ ընդ արեւելեան սահմանս Վարաժնունեաց այնպէս հասանել ի Սեւան, զի չի՛ք այնպիսի յարմար ճանապարհ զօրաց ի Դունայ ցկղզին Սեւան յայլ մերձակայ տեղիսն. ուստի այժմ պարունակի այն ի Վարաժնունիս. Սոթք՝ որ անկանի յարեւելեան վայրսն ծովակին, ունի ի հիւսիսոյ զլերինս Գուգարացւոց, յարեւելից զլերինս Արցախայ ի հարաւոյ զՎայոյ ձորոյ. զի զհողմն, որ յարեւելից աստի ի լերանցս հնչէ ի ծովակն, անուանեն այժմ յանուն այդր գաւառի. այս գաւառ եւս պարունակի այժմ ի Գեղարքունի. ուստի Գեղարքունին սկսեալ ըստ այժմեան առման ի հարաւային եզերէ ծովակին գնայ մինչցարեւելեան սահմանսն անտի պտոյտ առեալ ընդ կէս սահման հիւսիսային եզեր դադարի անդէն. իսկ միւս մասն հանդերձ արեւմտեան սահմանաւն ծովակին միացեալ է այժմ ընդ Վարաժնունիսն:

Այս գաւառ դարձեալ ըստ այժմեան առման բաժանի ի չորս մասն ըստ չորից երեւելի գիւղորէիցն ի նոսին՝ Գաւառայ, Կոթայ (Ներքին Ատիեաման), Ղարանլըղայ Սոթայ (Մազրայ):

Ա մասն

532. Գաւառ. այսպէս անուանեալ ըստ ցուցանելոյ գրուածոցն ի տապանավէմսն շիրմաց անդէն ի յիշատակագիրս մասանց (69). տունք՝ 500: Եկեղեցին, զոր յառաջագոյն փայտայարկ արարին, անուանեցաւ յանուն Սուրբ Կարապետի, ի յիշատակ անուան եկեղեցւոյն, որ ի Պայազիտ. իսկ երկրորդն չէ օծեալ տակաւին ի պատճառս մասնաւոր թերութեանցն, յորում վարձաւոր աշխատաւորացն զծախսն վճարէ ջերմեռանդութեամբ աղայ Բարսեղն Արծրունի, ըստ մտադրութեան ժողովրդոցն պարտի անուանիլ Ծիրանաւոր՝ այն է յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնի՝ դարձեալ ի յիշատակ անուան միւս եկեղեցւոյն, որ ի Պայազիտ: Եւ է այս գիւղաքաղաք հեռի յարեւմտեան ծայրէ ծովակին, այն է Յօրդակլու գեղջէ ընդ արեւելս իբրերկուց ժամուց յարեւմտեան եզեր շատաջուր գետակին Կեօքչայ անուանելոյ. յառաջն կարի ջերմաջերմ եռանդեամբ քաղաքացի գաղթականք ի Պայազիտոյ բնակեցան աստէն յուսով օր քան զօր բազմանալոյ բնակչաց լինելոյ քաղաքագեօղ վաճառօք, շինեցին տունս կրպակս, այլ ամ ըստ ամէ տեսեալ թէ ո՛չ այնքան աճի առեւտրութիւն, որքան խաշինք արջառք բազմանան, ի վաճառականաց անտի փոխադրեցան ոմանք յԵրեւան ոմանք յԱլէքսանդրապօլ Շիրակայ. իսկ մնացեալքն ըստ առաւել մասին պարապին յերկրագործութիւնս են ի հաշուի քաղաքացեաց առանց վճարելոյ զհարկ այնպիսի, զոր պարտաւորին գիւղականք. ի սոյն հաշուի են բնակիչքն Ղուլալուայ Փաշաքեանտի:

Յարեւելից գիւղաքաղաքիս է լեզուակ ինչ առապարի, գլուխ նորա ընդարձակ տափարակ. յերից կողմանց է փոքր ինչ զառընդթափ, իսկ ի միւս կողմանէ եղեալ է յառաջագոյն որմն կամ պարիսպ. որպէս նկատի եղեալ է այս տեղի փոխանակ ամրոցի ի պաշտպանութիւն բնակչացն. յոլով շիրիմք են ի սմա խաչվիմօք զարդարեալ:

 

533. Նորատուաց գիւղ ըստ արձանագրացն եղելոց ի սմա. իսկ ըստ Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ Նորատունս: Եւ ըստ Օրբէլեան Ստեփաննոսի՝ Նորատուս Նորատու, զորս յառաջ բերէ Ստորագրութիւնն Հին Հայաստանի. այլ այժմ կոչի Նորատուզ. է հեռի ի Գաւառայ իբրմիով ժամաւ ընդ արեւելեան հիւսիս յեզեր անդ ծովակին. ուր յարեւմտից գեղջս անկանի գետակն Կեօքչայ անուանեալ ի ծովակն: Բնակին ի սմա տունք 96: Եկեղեցի գեղջս յանուն Սուրբ Աստուածածնի, զոր շինեաց Սահակ Սիւնի եղբայրն Գրիգորի Սուփանայ ըստ պատմելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի: Եւ նա ինքն Սահակ վախճանեալ թաղի ի դրան այսր եկեղեցւոյ: Եւ է այս տաճար ի կոփածոյ խարտեալ մեծամեծ քարանց՝ բաւականաչափ մեծութեամբ առանց սեան: Կամարայարկ նորա օրոցաձխոնարհեալ կայ, իսկ որմունքն ամբողջ: Աւանդի վասն այսր եկեղեցւոյ թէ երբեմն ի գալ լեզկեաց ի Գեղարքունի՝ ժողովին բովանդակ բնակիչք գեղջս յայս եկեղեցի ի ներքս ի տանիսն, զոր պաշարեն լէզկիք հուր հարեալ՝ այրեն զեկեղեցին բնակչօքն հանդերձ: Եւ ի պատճառէ աստի խոնարհեալ ասի կամարայարկ նորա. քանզի ի գալ յայս գիւղ նորոգ բնակչացս ի մաքրելն զայս եկեղեցի յաւերանաց, լի էին ի մէջն հողոյն ոսկերք մարդոյ՝ մեծաց փոքունց այրածք կանացի զարդուց յայտնի ապացոյց պատահմանն այնորիկ: Արտաքոյ եկեղեցւոյ ի հարաւոյ են քանի ինչ շիրիմք մեծամեծ որձաքար վիմօք. մին ի նոսա ունի զկարի մեծ ստուար տապանավէմ թերեւս իցէ շիրիմն նորին Սահակայ Սիւնւոյ կառուցանողի տաճարիս:

Գերեզմաննոց գեղջս յարեւելից նորա կարի արձակ տարածութեամբ զարդարեալ մեծամեծ փորածու խաչվիմօք, յորում են երկու մատրունք տեղիք պատարագելոյ յաւուրս յիշատակի ննջեցելոց: Մատուռն փոքրիկ յորմն իւր հիւսիսակողմն ունէր արձանագիր շինութեանն, այլ սկսուած նորա եղծեալ՝ ըստ այսմ.

«................................................... գաւորութեան

............................................... որդի Մխիթարս,

 

որ եղէ առաջնորդ մեծահռչակ գեղիս Նորադվաց կամ եղինձ կանգնեցի զխորանս զնշանքս տէրունական յիշատակ հոգո իմո Զուզային հաւր իմո Մխիթարա համաւրէն ննջեցելոց իմոց: Որք երկրպագէք սմա զմեզ յաղաւթս յիշեցէք»:

Կից հիւսակողման մատրանս լայնադիր պատուանդանաւ կառուցեալ էր խաչվէմ մի մեծ, որ անկեալ դնիւր զառաջեաւ պատուանդանին. ի ճակատ այնր պատուանդանի էր արձանագիր ըստ այսմ.

«Ի ՈԿ (1211) թվ., ի ժամանակս բարեպաշտ իշխանաց մերոց Զաքէի Իւանէի ես Մխիթար Փէճարենց, որդի Դաւթի, շնորհիւն Աստուծոյ հրամանաւ մեծին Իւանէի եղէ առաջնորդ մեծահռչակ գեաւղիս Նորատուաց, կամ եղինձ կանգնեալ զխաչս ի փրկութիւն ննջեցելոց իմոց: Որք երկրպագէք, յիշեցէք ի Տէր»:

Իսկ միւս մատուռն ի հիւսիսակողմն գերեզմաննոցի, որոյ յորմն արեւմտեան յերկուս կողմանս դրանն գտանի արձանագիր այս ինչ.

«Ես Ալէքսանս, որ եկեղեցիս շինեցի խիստ դառն դժար ժամանակ էր»:

Ի հիւսիսակողմն դրան.

«Ես Սարգսի թոռ Միրզատի որդի Ալէքսանս շինեցի սուրբ եկեղեցիս: Թվ. ՌՃԿԳ (1714) էր: Ես Ատիս գրեցի անարժան»:

 

534. Ի հարաւակողմն գեղջս, ի մէջ անդաստանաց է փոքրիկ տաճար սրածայր կաթուղիկէիւ՝ զոր անուանեն յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի: Շուրջ զորով են քանի ինչ աւերակ տանց. որպէս երեւի՝ լեալ է սա յառաջագոյն մենաստան կուսան կանանց: Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի կոչէ զայս տաճար Դափուց վանք: Չունէր գրուած ինչ յորմունսն:

 

535. Ղշլաղ գիւղ՝ տունք 46: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Եւ է ի միջոցի անդ Գաւառայ Նորատուաց գեղջ ի ձորամիջի անդ գետակին յարեւելեան եզեր նորա:

 

536. Առնեղ. այժմ կոչեցեալ Փաշաքեանտ, մերձ ի Գաւառ յարեւմտից հարաւոյ նորա առ ստորոտով երկարաձիգ ինչ առապարի, ուր բղխին յոլով աղբիւրք՝ յորոց մին կարի ստուար յորդութեամբ սկզբնաւորեն զգետակն Կեօքչայ անուանեալ. բնակիչք սորա ի հաշիւ բնակչաց Գաւառայ են են տունք 113: Կրկին եկեղեցիք են աստ՝ մին իսպառ աւերեալ միւսն կայ ի կանգուն ի կոփածոյ քարանց է փոքր դրութեամբ անսիւն ունի կաթուղիկէ փոքրիկ. ի զննութեան իմ աստ չգտի գրուած ինչ յորմունսն. չգիտէին եւս բնակիչքն զանուանակոչութիւն եկեղեցւոյս՝ թէբարեպէս մաքրեալ աղօթէին ի նմա կատարէին զխորհուրդ սրբազնագործութեանց. հետախոյզ եղեալ ի շրջակայս նորա՝ տեսի զվէմ մի մեծ կոփածու անկեալ անդ ծածկեալ ի թփոց: Եւ ետու շրջել զայն ընդ միւս կողմն ահա գրուած ի նմա այսպիսի.

«Կամաւն Աստուծոյ Տատլուղանս, դու[ստր] պարոն Դաւթին կենաց կից Փիրհամզայ աղին, որ նորոգեցի շրջապատ սուրբ Գրիգորիս յիշատակ հոգւոյ իմոյ. ՋՂԸ (1549)»:

 

537. Ղուլալի. տունք 130: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Այս գիւղ անկանի ի հարաւակողմն Գաւառայ, հանդէպ Փաշաքեանտի յարեւելից նորա առ հիւսիսային ստորոտով այլում առապարի: Եկեղեցի գեղջս՝ զոր անուանեն Սուրբ Աստուածածին, եղեալ է յառաջագոյն կամարայարկ, այլ այժմ միայն սեղանն կամարայարկ նորա կայ առաջին շինուածովքն. իսկ միւսն նորոգ ծածկեցաւ փայտիւք ի բնակչաց: Ի հարաւակողմն ի հիման անդ կամարին սեղանոյ էր գրուած այսպիսի.

«Շնորհօքն Քրիստոսի շինեցաւ սուրբ տաճարս թվին ՌՃԻ Գ (1674), ես տանուտէր Գասպարս քահանայքս ժողովուրդս միաբան շինեցաք սուրբ տաճարս յիշատակ հոգւոց մերոց»:

Յարեւելակողմն եկեղեցւոյն է գերեզմաննոց՝ յորում ի շիրիմսն անդ են խաչվէմք փորածոյք, յորոց մին կարի նուրբ ճարտարարուեստ քանդակեալ ունէր գիր ըստ այսմ.

«... ԾԴ. Փիրհամզես, որ ուխտանիս ոսկոդ տանս Գեղամայ ետու կազմել տապանս նկարել զխաչս, որք կարդաք յի՛՛»:

Ի հարաւակոյս խաչվիմին անուն քանդակագործին. «Ես Գրիգոր եպիսկոպոս նկարեցի զխաչս ի խնդրոյ Փիրհամզին ի փրկութիւն հոգո որդոյ իւրոյ Զաւրհապին»:

 

538. Գանձակ գիւղ՝ ըստ գրուածոյ տապանավիմին եղելոյ ի մէջ եկեղեցւոյ գեղջս: Եւ այժմ անուանի Քեօսամահմատ: Հեռի է ի Փաշատեանտ գեղջէ ընդ հարաւ միով ժամաւ: Բնակիչքն՝ տունք 86: Եկեղեցին յանուն սուրբ Գէորգայ՝ կառուցեալ ըստ ձեւոյ ըստ մեծութեան եկեղեցւոյն Նորատուաց, գրեա թէ միոյ ճարտարապետի գործ երկոքին եւս ի միում դարու: Այլ ըստ նմանութեան այնմ խոնարհեալ է կամարայարկ սորա՝ զոր փայտածածք արարին բնակիչքն: Ի մէջ եկեղեցւոյս ի հարաւակողման է տապան մեծադիր ունի գրչութիւն ի վերայ՝ ըստ այսմ. «Թվ. ՋԿԲ (1513): Այս է հանգիստ Ազարիին, որ էր առաջնորդ Գանձակիս: Յիշեցէք ի Քրիստոս: Ես Գունազս կանգնեցի զտապանս»:

 

539. Տէլիղարտաշ. տունք՝ 118: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Խաչի: Եւ է ի հարաւակողմն Գանձակ գեղջ հեռի ի նմանէ իբր ժամ մի:

Բազում աղբերակունք են զառաջեաւ գեղջս, որոց ջուր ժողովեալ ի լճակ՝ գնայ ի վայր անցեալ առ արեւմտեան եզերբ Ղուլաղի գեղջ՝ խառնի ի Կեօքչայ անուանեալ գետակն մերձ ի Գաւառ:

 

540. Քիւզաճի. տունք՝ 41: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Խաչի: Հեռի է այս գիւղ ի Տէլիղարտաշ գեղջէ ընդ արեւելս իբրմիով ժամաւ է յարեւմտեան ստորոտի առապարին, որ բաժանէ զայս մասն ի միւս մասնէն որ յանուն Կոթայ:

 

541. Հայր Ոհանավանք. այսպէս անուանեալ ի բնակչացս. եւ է յարեւմտից հիւսիսոյ Գաւառայ հեռի ի նմանէ իբրժամ կէս առ ծովեզերն կառուցեալ ի վերայ ուղղաբերձ ժայռի: Տաճար նորա փոքր անսիւն ի կոփածոյ քարանց: Արեւելեան հարաւային որմունքն են ի քարաբաշի: Բարձրութիւն ժայռին յերեսաց ջուրցն իբրգիրկ երեք. ի հիւսիսոյ յարեւմտից են աւերակք տանց: Եկեղեցին գտանի յամբողջութեան: Բազումս հետախոյզ եղէ, այլ չգտի գրուած ինչ յայտարար հնութեան կամ նորութեանն, տեսիլ նորա որպէս կարծիւր՝ ի հին ժամանակաց: Եւ առ նմա փոքր ինչ հեռագոյն ի հիւսիսակողմն է տեղի մեծի աւերակի մինչկարծել իսկ քաղաքի, զի աւելի ընդարձակ էր տեղին՝ մինչբաւական լինել աւելի քան երկու հազար գերդաստանաց: Ի միջին տեղւոջ այսր աւերածի ի փոքր ինչ բարձր դիրս կային կանգուն ուղղաբերձ որմունք քարամբք կրով ձուլեալք. անմիջոց յեզերս ջուրց ծովակին հիմունք տանց հովանոցաց շէնք նոցին բոլորովին խոնարհեալ քայքայեալ՝ որոց տեսիլ եւեթ գրաւէ զոյշ մարդոյ ի զարմանս զոգի հայրենասէր ի հառաչանս հոգւոց ի խորոց սրտէ:

Բ ՄԱՍՆ

542. Կոթ. այժմ անուանեալ ի բնակչաց Ատիեաման: Տունք՝ 64: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Սա ի հնոց գիւղաքաղաք անուամբ եւս վերակոչի եւ էր կացուրդ իշխանաց նախնեացն Գրիգորի որդւոյ Գաբուռն Վասակայ՝ Սուփան անուանելոյ, ըստ յառաջ բերելոյ Ստորագրութիւն հին Հայաստանի ի գրուածոցն Ստեփաննոսի Օրբէլեան: Դնէ Գրիգոր Մագիստրոս զԿոթ գաւառ անուամբ ի Գեղարքունի՝ առ Հին Հայաստանի: Թերեւս զայն մասն զոր մեք բաժանեցաք ի վերոյ (531): Այս գիւղ յատկացեալ ինքեան գիւղորէիւքն սահմանակից է Գաւառայ՝ ունելով զնա յարեւմտից Ղարանլըղայ՝ յարեւելից: Եւ է յարեւելեան եզեր շատաջուր գետակին այժմ Իշխանագետ (544) անուանելոյ է մերձ ի ծովակն աւելի քան զքառորդ մի ժամու:

Բաց յեկեղեցւոյն որ ի գիւղամէջ անդր, է աւերակն մեծի եկեղեցւոյն կառուցելոյ ի վերոյիշեալ Գրիգոր իշխանէ Սուփան անուանելոյ: Եւ եղեալ է բոլորովին ի կոփածոյ քարանց է յարեւմտից գեղջն ի բարձրավանդակի ի վերայ սարահարթի փոքր քարափան ձորոյ գետակին: Մեծ մասամբ յաւերութեան կայ: Կամարայարկ նորա գլխովին խոնարհեալ է մասնաւոր տեղիք յորմունս նորա: Նոյնպէս յաւերութեան կան շուրջ զնովաւ շէնք բնակութեանցն պարսպին:

 

Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյս առ հին Հայաստանի՝ ըստ յառաջ բերելոյ Ստեփաննոսի Օրբէլեան, է այս.

«Ինձ Սուփանայ յիշատակարան հաստատեալ հոգեւոր ի Քրիստոս ի քաղաքագիւղս Կոթայ ի կացուածի իմոյ նախնեացն, զոր նախքան զայս պարսպափակ շրջապատեալ էին ի բազմածախ գանձուց յոլով աշխատութեամբ. յետ այսր ապա յիմոց խորհրդակցեալ կամօքն Աստուծոյ՝ շինեցի տուն Տեառն յարկն Աստուծոյն Յակոբայ անուանակոչութեամբ սրբուհւոյ Տիրամօր Աստուածածնի՝ վիմատաշ կոփածոյ քարամբք ի սմա սենեակս Ը ի վերոյ ի ներքոյ. ապա ի սմին սուրբ քաւարանիս կարգեցի քահանայս եւ զարդարեցի զատենաքահանայ ի նախնեաց իմոց, այլ սպասաւորս բազումս. ազատ արարի յարքունական ծանրութենէ ի բեկարէ սահմանեցի հողս ջուրս. ետու միոյ միոյ քահանայի Ծ դրամ ի տարւոջ, որ լինի հնկեցիկս սահմանեցի չորիցս քառասունս սաղմոս՝ զնեղութեան կանոն զառաւօտուն սաղմոսն: Զսոյն ետ գրել ի յիշատակագրին որ ի Մաքենիս»:

Աստ ի սմին եկեղեցւոջ պահիւր երբեմն երկաթեայ քառաթսուրբ խաչ մի, որ անուանի Կոթայ Սուրբ Նշան, աւանդութիւն է լինել այնմ ձեռագործ սրբազան առաքելոյն Թադէոսի. պահպանի այժմ այն ի Սեւան կղզի յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի:

 

543. Ատիեաման Վերին. այսպէս անուանեալ յորոշումն ի ներքին Ատիեամանայ՝ Կոթ. տունք՝ 34: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Գէորգայ: Այս գիւղ հեռի ի Կոթայ իբրկէս ժամ ընդ գետակն ի վեր՝ յարեւմտեան եզեր նորա ի բարձրութեան անդ ձորակին:

 

544. Այս գետ բղխեալ ի բարձրութենէ անտի լերին Գեղամայ յարեւելեան կուսէ յորդ աղբերականց իջեալ այնպէս իբրժամս երկուս անցեալ ընդ այս գիւղ յարեւելից ընդ Կոթ յարեւմտից՝ անկանի ի ծովակն: Ի ծովակէն մինչցԿոթ են տեղիք որսալոյ զկողակ զայլ ձկունս ըստ իւրաքանչիւրոցն յատկացեալ ժամանակի. քանզի ի վերջին աւուրս յունիսի յըսկզբանն յուլիսի է ժամանակն որսալոյ զկողակ անուանեալ ձուկն՝ որպէս յայս գետակ, նոյնպէս յայլսն: Յայս գետակ մերձ ի գիւղն բաժանեալ են յերկուս զջուր նորա այն ինչ ելանէ ձուկն ի ծովակէն երամ երամ բազմութեամբ կարի յոյժ դիմէ ի գետակն, առնուն յառաջս միոյ բաժին ջրոյն արկանեն ի միւսն: Եւ որքան նուազի ջուրն յանցսն անդ, այնքան շտապաւ աճապարեն, լուղան ընդ անցսն ի վեր այնքան, մինչլի իսկ լինել ձկամբք անցիցն այնորիկ բազում անգամ չկարօտիլ իսկ ուռկանի այլ գործեաց, այլ մտեալ արանցն կալնուն ձեռամբ արկանեն արտաքս այնպէս զեզերսն անդ գետակին ի փոքր միջոցի բազմանան կուտակք ձկանց իբրշեղջք ցորենոյ ի կալի, որոյ ի զննին կացելոցն է տեսարան մեծ ի զանազան նպատակս:

Այս ջուր անուանի Իշխանագետ յանուն ձկանն իշխան կոչեցելոյ. ձուկն այն յանուն իշխանի ուրումն, քանզի աւանդեն թէ դէպ լինի երբեմն ելանել փոխանակ ձկան՝ բազմութեան օձից ի ծովակէ անտի ընդ գետն, յորոյ տեսլենէ զարհուրեալ հասարակութեան՝ տարակուսին, այլ իշխան ոմն բարեպաշտօն ժողովեալ զհասարակութիւնն դիմէ առ Աստուած աղօթիւք տրովք առ տնանկս. հայցէ խնայել ի սնունդս նոցա՝ զոր առատացուցեալ է նախախնամութեամբն. ապա թէ զայն կամի, եղիցին կամք բարձրելոյն. ի ջերմեռանդութենէ աստի ըստ խնամոց Տեառն դառնան օձք անդրէն ի ծովակն ելանէ ձուկն առատութեամբ ըստ անցելոցն. ապա հասարակութիւնն ի տրիտուր ջերմեռանդութեան իշխանին, անուանէ զձուկն մի ի տեսակաց անտի իշխանաձուկ յանուն նորա. է իւղալից համեղամիս. այն իշխան բարեպաշտութեամբ վախճանեալ՝ ամփոփի յեզեր այսր գետակի ի ձորամիջի անդ յարեւելակողմն հանդէպ վերոյիշեալ գեղջս՝ յորոյ շիրմի վերայ արարեալ են մեծամեծ վիմօք ծածկոյթ, զոր անուանեն Գերեզման իշխանի: Ի հանդիպմունս այնօրինակ պատահմանց՝ ըստ անցելոյն դարձեալ հասարակութիւնն դիմէ աղօթիւք առ Աստուած այլն: 545. Նորագիւղ. տեղին թէպէտ ի վաղուց կայր անունն անյայտ, այլ որովհետնորոգութիւն սորին զկնի եղքան զմիւս գիւղորէիցն, վասն որոյ յայս անուն անուանեցաւ: Տունք՝ 15: Եկեղեցի ո՛չ գոյ տակաւին:

 

546. Շողագայ գիւղ, որոյ անուանակոչութիւն յեկեղեցւոյ անտի ընկալեալ. եկեղեցին կամ մենաստանն, որ ի նմա, ըստ Ասողկայ (Գ գլ., 32). «Իսկ Գագիկ յաւուրս մանկութեանն իւրոյ յորժամ շրջէր նա ի գաւառին Գեղամայ, տայ նմա (Ա Սարգսի կաթուղիկոսի, որ ի վերջն անդ Ժ դարու), տեղի վանս բնակութեան զվանսն, որ յաղագս ծագման իրիք լուսոյ Աստուածայնոյ՝ Շողագայ անուանի». է ի ծոցաւոր վայրի ի մէջ երկուց առապարաց՝ յարեւմտից Կոթայ աւելի քան զմի ժամ կէս հեռաւորութեամբ. այժմ անուանի Վալի աղի գիւղ՝ սակս երբեմն բնակելոյ աստ այլազգւոյն այնմիկ. տունք 46: Եկեղեցին որ ի հասարակ քարանց յանուն սուրբ Աստուածածնի: Եկեղեցին կամ մենաստանն Շողագայ անուանեալ ի պատմագիրս գտանի յայս գիւղ, քանզի յարեւմտից գեղջս ի մէջ երկուց առապարացն երկայնեալ է հարթ դրութեամբ լեզուակ ինչ. յարեւելեան ծայրի անդ լեզուակին՝ որ հայի ի վերայ գեղջն, կառուցեալ է տաճարն ի սրբատաշ քարանց առանց սեան գուցէ յերկրաշարժութենէ կործանեալ կայ. կայ կանգուն միայն հիւսիսային որմն նորա. եղեալ է արձանագիր շինութեան այսր եկեղեցւոյ միակարգ՝ սկսեալ յարեւմտեան ծայրէ հարաւային որմոյն. այնպէս շրջապատեալ զթիկամբ սեղանոյն յորմն հիւսիսային՝ նկատին անդէն յորմն հիւսիսոյ քանի ինչ բառք՝ յորս ի յայտ եկն շինութիւն տաճարին յանուն սրբոյ առաքելոյն Պետրոսի. այլ որովհետհարաւային արեւելեան որմունքն խոնարհեալ էին ընդ նոսին մեծ մասն արձանագրութեան մնացեալն եւս կիսեղծ, վասն որոյ թողաք ի բաց:

Զայս եկեղեցի եւս ետ կառուցանել նա ինքն Մարիամ տիկին ամուսին Գամբուռն Վասակայ տեառն Սիւնեաց, զորմէ գրէ Ստեփաննոս Օրբէլեան՝ առ Հին Հայաստանի. «Սոյն Մարիամ շինէ զմեծապայծառ եկեղեցին ի Շողուագայ յանուն սրբոյ առաքելոյն Պետրոսի կարգէ ի նմա կրօնաւորանոցս, դասս բազմահոյլ քահանայից վասն հոգեաց տեառն իւրոյ Վասակայ իշխանի Սիւնեաց. գնեալ ի հագարացի մարդկանէ զգեօղն Շաղուագայ ընդ ԿՌ [60000] դրամի, ազատ յամենայն աշխարհական հարկաց ընծայէ սեպհական ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն. նմանապէս գիւղ մի ի Մազազ գաւառի ընդ ԴՌ [4000] դահեկանի գնէ տայ ի սուրբ եկեղեցի, որոյ անունն գեղջն դնէր հաստատէ արձան անջինջ յիշատակի առաջի Գէորգայ կաթուղիկոսի (որ է Գէորգ Բ) Յովանիսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Գագկայ Սիւնեաց տեառն»:

Յարեւմտից այսր տաճարի են պէսպէս խաչվիմօք շիրիմք յոլով գերեզմանք. մերձ եկեղեցին ի հարաւոյ եւս հանդերձ պատուանդանաւ խաչվէմք. յայսոսիկ շիրիմս բազմօք հետաքրքիր էղէ չկարացի գտանել զշիրիմ յիշեալ Մարիամայ տիկնոջ. գուցէ կարի մերձ լեալ եկեղեցւոյն՝ ընդ փլածովքն անյայտացեալ. տե՛ս 521, ի ծանօթութեան:

Յստորեւ քան զՇողագայ գիւղ յարեւելս հարաւոյ իբր կէս ժամ է տաճար փոքրիկ ի կոփածոյ քարանց աւերակք տանց շուրջ զնովաւ. այլ թէ մենաստան իցէ լեալ կամ գիւղ՝ չունիմք ինչ ասել. զի ո՛չ գտաւ ի նմա գրուած ինչ:

 

547. Ադամ խան. գիւղ յստորքան զՇողագայ: Տունք՝ 31: Եկեղեցին անուամբ Սրբուհւոյ Աստուածածնի:

 

548. Ձագ. այժմ անուանեալ Երանոս: Տունք 56: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Այս եւս յստորքան զԱդամխան մերձ ի ծովակն:

 

549. Ծակքար. գիւղ յարեւելից Ձագայ: Տունք 22: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Ստեփանոսի: Յարեւմտից գեղջս անցանէ գետակ մերձ գեղջն ջուր գետակիս անցանէ ի բնական դիրս ընդ վիմաւ միով իբր ընդ կամրջաւ՝ բացեալ այն անցք ի ջրոյ անտի. յանուն այսր բնական կամրջի անուանի գիւղն:

 

550. Գեօլ գիւղ: Տունք 52: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի. առ գեղջս ի հիւսիսոյ ելանեն աղբերակունք. անտի ժողովեալ ջուրցն՝ գտանի լճակ ինչ եղեգնուտ եզերօք է ի միջոցս ծովակին գեղջն: Եկեղեցի գեղջս է արտաքոյ քան զշէնսն ի բարձրավանդակի, որոյ շրջապատն է գերեզմանուտ խաչվիմօք. անդ նշանաւոր տեղի ինչ՝ յորում երկու մեծ քաչվէմք կանգնեալ ի վերայ պատուանդանաց ունէին այսպիսի գրուած անհարթ. «Ի թվ. ՉԼԳ (1284) ի հապ. տէր Գրի[գոր] մեք եղբայր Աբրահամ քահանայ անարժան Հայրաձայն այլքս կանկնեցինք զխաչ հաւրեղբաւր մերոյ Հայրապետին կուսակրաւն քահանայ բազմաչարչար սնուցողի ծնողաց մերոց Հայրուտին Խաթունին քվեր մե... յաղաւթս յիշ[եցէք[: Եւ էր մեր Բ ականի ջաղացաքար ինխա... օշէնած պահող էաք դարապիս գանձին արքունեաց»:

 

551. Ընդ մէջ վերոյիշեալ երկուց գիւղորէիցն՝ Ծակքարայ Գեօլայ է ձորակ ինչ սակաւաջուր, ուր որսան առատութեամբ զկողակ ձուկն. ուստի անուանի՝ Կողակագետ:

Գ ՄԱՍՆ

552. Ղարանլըղ Ներքին. տունք՝ 67: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Այս գիւղ հանդերձ ինքեան յատկացեալ գիւղորէիւքն անկանի յարեւելս սահմանին Կոթայ ընդ մէջ այսր գեղջ Կոթայ հեռաւորութիւն իբրկէս ժամու:

 

553. Ղարանլըղ Վերին. տունք՝ 58: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Գէորգայ: Այս գիւղ հեռի է ի վերնոյն ընդ հարաւ իբրժամ մի ի հատածս փոքրաջուր ձորոյն յարեւմտեան ստորոտի լերին ի ձորի անդ յարեւմտից ջրոյն:

 

554. Աւդալ Աղալը. գիւղ յարեւելս Ներքին Ղարանլղայ: Տունք՝ 22: Եկեղեցին վերակոչի յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

555. Ալի Ղըռըխ գիւղ: Նոյնպէս յարեւելս նորին: Տունք՝ 33: Եկեղեցին անուամբ սրբոյն Պետրոսի Պօղոսի:

 

556. Զօրախաչ գիւղ: Անուանեալ յանուանէ մեծի խաչվիմին կառուցելոյ ի մէջ գեղջն. է գիրկ կէս բարձր միաստանի նկար քառաթխաչին ի նմա, զոր այլազգիք անուանեն Զօլախաչ: Տունք՝ 61: Եկեղեցին յարեւմտից գեղջս ի բարձրավանդակի յանուն սրբոյն Գէորգայ, ուր է գերեզմանուտ ի հնոց անտի՝ յորում է շիրիմ ինչ երեւելի, ձգեալ ի վերայ սեաւ տապանավէմ ձեւացուցեալ ի նմա ձգաւազանի գրուած թերի՝ ըստ այսմ. «Դաւիթ յաղթ յիշէք ի Քրիստոս»: Յարեւելից տապանավիմին կանգնեալ կայ խաչվէմ մեծ ունի գիր բարձրութեան անդ ըստ այսմ. «Յանուն Աստուծոյ, ես Դաւիթ երէց կանկեցի զխաչս յիշատակ հոգոյ իմ ծնողաց իմ»:

 

557. Գեօզալդարայ: Տունք՝ 108: Եկեղեցին յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի: Այս գիւղ է յարեւմտեան սարահարթի ձորակի գետակին անուանելոյ յանուն գեղջս: Յարեւելեան եզեր գետակին հանդէպ գեղջս է գերեզմաննոց ի վաղ ժամանակաց ի նմա աւերակ մատրան. ի հարաւոյ գեղջս փոքր ինչ հեռի յստորոտի անդ առապարին ելանէ աղբիւր բարեհամ յարբումն բնակչաց գեղջս՝ թէըմպեն ի գետակէն:

 

558. Քեօլաղռան. երբեմն Քեօլանի ղռան սակս այնպիսի ինչ անցից երբեմն աստէն. է մերձ յեզր ծովակին առ փոքր քարուտ բլրակաւ: Տունք՝ 28: Եկեղեցին յանուն Սրբոյն Գէորգայ:

 

559. Ալիչալու. գիւղ յարեւմտեան եզեր փոքրիկ գետակի՝ որ կոչի յանուն գեղջս: Տունք՝ 34: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի:

 

560. Վանավանու մենաստան: Է հանդէպ յիշեալ Ալիչալու գեղջն յարեւելեան եզեր գետակին ի հատածս անդ ձորոյ գետակին առ քարատակաւն հեռի ի ծովակէն ընդ հարաւ իբրկէս ժամ: Եւ է տաճար փոքր առանց սեան ունի գմբէթ քարինք շինուածոցն ո՛չ այնքան հարթ յղկեալ. կառուցեալ է այս տաճար յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին՝ ըստ յառաջ բերելոյ Հին Հայաստանի ի գրուածոցն Ստեփաննոսի Օրբէլեան (թղթ. 277): Այս տաճար ունի զմի սեղանատեղի սրբազան խորհրդոյն զմի դուռն յարեւմտից ետ կառուցանել զսա յսկզբան անդ Ժ–րդ դարուն Շապուհ Բագրատունի որդի Աշոտոյ թագաւորի Հայոց վերակացութեամբ քեռն իւրոյ Մարիամայ ամուսնոյն Գաբուռն Վասակայ տեառն Սիւնեաց. ունի արձանագիր յիշատակագրութեանն արտաքուստ ի գմբէթի անդ եկեղեցւոյն յարեւմտից ի հարաւոյ հանդերձ թուականաւ, ըստ այսմ.

«Յանուն Աստուծոյ, ես՝ Շապուհ Բագրատունի Հայոց սպարապետ տէրանց տէր, որդի Աշոտի Հայոց թագաւորի, ի ժամանակս Հայոց թագաւորի մեծի Սմպատայ հարազատ եղբաւր իմոյ, վերադիտողի Հայոց հայրապետի տեառն Յեւանիսի, իմացայ ծանեայ, թէ ամենայն փառք մեծութիւն սպառելոց են ի վաղիւն կորնչելոց. մեծափափագ տենչանովք վերակացու տեսուչ առնելով զքոյր իմ Մարիամ Սիւնեաց տիկին յիւրում իշխանութեան ի Վանավանս տուն Աստուծոյ, կանգնել վիմատաշս կոփածովք, շատածախ գանձիւք մեծաջան վաստակովք կատարել, թերեւս լիցի ողորմութիւն յայնմ աւուրն՝ յորժամ բանք սպառին գործք թագաւորեն: Եւ տուաք ի քեզ Վանավանու վանական հայր Աբրահամ աղաւթել վայելել, որ այլ յետ քո այլ յաջորդին պաշտոնեայք խորանիդ յորժամ ժողովիք միաբան յաղաւթս կերակրիք անմահական կերակրոյն, յիշեսջիք զիս զիմսն, զի արասցէ ողորմութիւն ողորմածն Աստուած: Դ գեղո սահման՝ դրամք ի Կոթաքար, ՇԼ ի Բ տէլեացն. ՈԿ յԱղիբողանաց. ՋՂ ի Կարբին գետերէն նաւերէն: Տէր ոողոմ. տէր Աթանաս. Սմպատ... Աստուծով բերաւ ջուր յոնճոռ... են: Ի թուիս Հայոց ՅԾԲ (903)»:

Զայս յիշատակարան ես ինքնին ներկայ լինելով անդէն՝ վերառի ի գիր ամենայն զգուշութեամբ, զոր համեմատեալ ընդ գրուածոյն յՕրբէլեան Ստեփաննոսէ, որ առ Հին Հայաստանի, գտաւ զանազանութիւն ի միջի, մանաւանդ ի կալուածսն նուիրանաց. ուստի մեք եդաք ըստ վերահասութեանն մերում:

 

561. Մաքենոցաց մենաստան: Հեռի գտանի ի վերոյիշեալ մենաստանէն ընդ հարաւ ի բարձրութեան անդ ի լանջս լերին աւելի քան զժամ կէս ի վայելուչ վայրի ի վերայ նոյն գետակին. տաճարն խաչաձկառուցեալ կայ ի միջին տեղւոջ պարսպին յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնի, որ կոչի Սուրբ Աստուածածին Գեղամայ եւ է առանց սեան միջակ մեծութեամբ, բարձրակամար. ունի կաթուղիկէ նոյնպէս քարաշէն, զմի սեղանատեղի սրբազան խորհրդոյն զմի դուռն ի հարաւոյ. քարինք շինուածոց տաճարիս հանգոյն եկեղեցւոյն Վանավանու ո՛չ այնքան հարթ յղկեալ: Չեղհնար մեզ գտանել զարձանագրութիւնն ի Գրիգոր Սուփանն իշխանէ Սիւնեաց՝ զոր յառաջ բերէ հայր Ղուկաս Ինճիճեան ի Ստորագրութեան հին Հայաստանի՝ թէայն եւս թերի ըստ գրուածոցն Ստեփաննոսի Օրբէլեան գուցէ ծածկեալ էր այն ընդ որմովքն՝ որք կից են որմոց տաճարին ի չորից կողմանց:

Բայց գտան երկու արձանագիրք անդէն, այնք եւս առանց թուականի. Ա՝ ի հարաւոյ տաճարին յարտաքին կողմանէ յորմն ինչ մերձ անդր, յայս օրինակ. «Կամաւն Աստուծոյ, որ Սիւնեաց Սուփան իշխան շինեաց Մաքենուց եկեղեցիս ի ԳՃ [851] թվին (Հայոց), ես՝ առաջնորդ սուրբ ուխտիս Ջուղայեցի Խաչատուր վարդապետս, որդի գոլով Յակոբա վերստին նորոգեցի պայծառացուցի ի ժամանակս սրբազան հայրապետութեան Յակոբա. միաբան սուրբ վանացս՝ զտէր Պարսամն, զտէր Գրիգորն զսարկաւագունս՝ զԳրիգորն, Ղազարն Ստեփաննոսն, տնտես Սարուխան յիշեցէք ի Քրիստոս Աստուած. որք յիշատակէ զմեզ, յիշատակ նոցա խաղաղութեամբ պահեսցի, ամէն: Հայր»: Իսկ Բ՝ յարեւմտեան ճակատի անդ տաճարին. «Շնորհօքն Աստուծոյ ես Մէլիք Մէլիքբէկեան, որդի մեծի պարուն Աստուածապուին շինող տանս Գեղամա, վերստին նորոգեցաք սուրբ եկեղեցիս իշատակ իմ իմոցն, ամէն: Յիշեցէք Նիազ վերակացու»:

Պարիսպ մենաստանիս բաւական բարձրութեամբ հիւսեալ ի հասարակ քարանց. հարաւակողմանն կառուցեալ կայ ի վերայ քարափան փոքր ձորակի ջրոյն. իսկ միւս երեք կողմանն ի դիւր գետնի. ունի զմի եւեթ տեղի դրան մերձ յանկիւնն արեւմտեան հարաւոյ. բազում որմունք են ի պարսպի աստ շուրջ զտաճարաւն՝ տանց, բնակութեանց այլ հարկաւոր շինուածոց. են հիւսուածք ի հասարակ քարանց անհաստատ. որպէս երեւի՝ սակս անբնակ մնալոյ յեկեղեցականաց ի չուական այլազգեաց անտի են հիւսեալ այն որմունք կցեալ իսկ ընդ տաճարն ուստի չկարողացաք գտանել զերեւելի ինչ շիրիմ կամ զնոյն իսկ զշիրիմն Ե–րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի Հայոց՝ ուր վախճանեալ թաղեցաւ յամի 854. այլ միայն մերձ յեկեղեցին յարեւմտից նորա են երկու մեծ շէնք սենեկաց բարձրորմն կրով քարամբք, որոց կամարայարկքն խոնարհեալ կան:

Ի մէջ անդ պարսպին յարեւելակողմն տաճարին կայր առանձին շինուած ինչ ի բարւոք յղկեալ քարանց, որոյ որմունք ամբողջ, ծածկոյթ կամարին կիսով չափ խոնարհեալ. էր իբրմատուռն, այլ որովհետբնակէին անդ այլազգի գերդաստանք գերդաստան մի եւս ի նմա ի փոքրկութեան անդ ամենայն աղխիւքն, չեղհնար լաւապէս զննել զներքին կողմն շինուածոյն առ ի գտանել թերեւս զգրուած ինչ:

Ընդ մէջ այսր մատրան տաճարին գտանէր ճանապարհ ջրոյ յարդարեալ ի կոփածոյ մեծամեծ քարանց՝ զօրէն ճանապարհին ջրոյ ի պարտիզի անդ կաթուղիկոսարանին աթոռոյ Էջմիածնի. թերեւս երբեմն ընդ այս ճանապարհ խոտորեցուցեալ զջուր գետակին փոքրիկ, անդրէն հանեալ ընդ պարիսպն՝ վեսրտին արկեալ են ի ձորակ անդր, որպէս տեսանի անցք ջրոյ ի պարսպի անդ արտաքոյ: Իսկ զմիւս ծանօթութիւնս աւերութեանց նորոգութեանց այլ հարկաւոր պարագայից յայս մենաստան՝ տեսցես ի Հին Հայաստան (թղթ. 270 ց273): Այս տեղի այժմ ըստ այլազգականին կոչի Ղըզըլքիլիսա:

Դ ՄԱՍՆ

562. Այս մասն Գեղարքունւոյ, որ գաւառ Սօթից կամ Սօտից կոչեցեալ առ Խորենացւոյն առ Ստեփաննոսի Օրբէլեան, անկանի յարեւելեան կողմն ծովակին՝ յերից կողմանց պատեալ դիւրագնաց լերամբք. է դաշտավայր նորա փոքր ինչ ընդարձակ արգաւանդահող խոտաւէտ, յորում են երկու գիւղք բնակեալք ի Հայոց:

 

563. Վասակաշէն գիւղ՝ կոչեցեալ այժմ Պասարկէչար. է ի մէջ դաշտին. բնակիչքն՝ տունք 63: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի է ի նոյն առաջին տեղւոջն՝ զորմէ գրէ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի վասն մահուան Յովհաննու վարդապետի Ծարեցւոյ թէ՝ «որոյ պատուական մարմինն եդեալ կայ ի յերկիրն Գեղամայ ի գիւղն Վասակաշէն հուպ դամբարանի վարդապետին Սարգսի» (թղթ. 581): Երկոցունցն եւս շիրիմք առ միմեանս են ի մէջ այսր եկեղեցւոյ ի միջին տեղւոջ զառաջեաւ միջին դասուն՝ ուր ի պատարագի դասաւորին դպիրք. անուանք նոցին եւս գրեալք ի տապանավէմսն անդ. կիսով չափ աւելի որմունք եկեղեցւոյս էին ի վաղուց անտի, իսկ միւս մասն հանդերձ փայտեայ ծածկովքն ի նորոյ շինեցան յայժմեան բնակչաց:

 

564. Ղարապուլաղ կամ Ղրխպուլաղ. գիւղ բազմաղբիւր. հեռի ի Վասակաշէն գեղջէ ընդ հարաւ իբրժամ կէս՝ յարեւմտեան ստորոտի առապարին. տունք 34: Էր ի սմա եկեղեցի հիմնարկեալ ի վաղ ժամանակաց, զոր մաքրեալ բնակչացն յաւերանաց անտի՝ արարին փայտածածք, որ օծաւ ի մէնջ յամին 1834 անուանեցաւ յանուն Սրբոյն Գէորգեայ. բազում աղբերակունք են յստորոտս այսր առապարի մերձ ի շէնս տանցն, այլ մին ի հարաւոյ գեղջս կարի մերձ յայն՝ ելանէ առատութեամբ յոյժ մինչբաւական լինել երկուց ջրաղացաց, որոց ամենեցուն ժողովեալ ի մի գետակնացեալ գնայ, անկանի ի ծովակն:

 

565. Զկնի այսոցիկ հայաբնակ գիւղորէից պարունակելոց ի չորեսին մասունսն բաժանման Գեղարքունւոյ, գտանին ո՛չ սակաւ գիւղորայք բնակեալ յայլազգի մահմէտականաց յամենեսին ի նոսա գրեա թէ գտանին աւերակք տաճարաց եկեղեցեաց գերեզմանուտք զարդարեալ խաչվիմօք մատրամբք՝ մնացեալք ի վաղ ժամանակաց անտի Հայոց, որպէս ի վերոյ ստորագրեալ գաւառսն. են ի ներքոյ գրեալքդ:

Սարաչլու, որ ասի Բեղլի Հիւսէյին քեանդ. տունք՝ 6: Սարաչլու. ասի Զէյինալ յորոշումն ի վերնոյն. տունք՝ 5: Րահման քեանդ. տունք՝ 2: Հաճի մուղան. տունք՝ 14: Ախճիբեր. տունք՝ 18: Աղ ղալայ. տունք՝ 6: Հայրուանք կամ Հայր Ոհանավանք, զորմէ (541) տունք՝ 15: Բաշքեանդ. տունք՝ 17: Չախրլու. տունք՝ 16: Յայս գիւղ գտանի հին եկեղեցի փոքրիկ, կամարայարկ նորա խոնարհեալ. յարձանագրաց անտի որոշեցաւ անուանակոչութիւն եկեղեցւոյն Սուրբ Բեթղէհէմ, որոյ ի ներքոյ բեմին ելանէ աղբիւր յորդառատ իբրջուր միոյ ջրաղացի: Կեօտակ պուլաղ. տունք՝ 12: Ղըզըլ վանք կամ Ղըզըլքիլիսա՝ Մաքենիս (561). տունք՝ 8: Եարփուզլու. տունք 12: Զաղալու. տունք՝ 26: Քեարքիբաշ. տունք՝ 7: Ղանլը Ալլահվէրտի. տունք՝ 18: Ղըզըլ Պուլաղ. տունք՝ 48: Ղօշապուլաղ. տունք՝ 19: Տաշքէթի, որ ասի Հիւսէյին Ղուլի աղայ. տունք՝ 22: Տաշքէթի, որ ասի Սարիեաղուպ յորոշումն ի վերնոյն. տունք՝ 24: Զարզիբիլ. տունք՝ 20: Զօդ, Սոտք գիւղաքաղաք տեղի համանուն գաւառին (562). է ի Վասակաշէն գեղջէ ընդ արեւելեան հիւսիս հեռի իբրժամ մի ի խոնարհ ստորոտի լերին. է արդարվայր մեծի աւերակի գտանի ի նմա եկեղեցի մեծակառոյց երկար քառանկիւնի օրոցաձի կոփածոյ քարանց. ունի զմի սեղանատեղի սրբազան խորհրդոյն զերկուս աւանդատունս. յամբողջութեան կայ եկեղեցին, այլ սալքարինք տանեացն քայքայեալ մասնաւորապէս խախտեալ կամարայարկ նորա. չգտաւ ամենեւին գրուած ինչ ո՛չ ի ներքս ո՛չ արտաքս՝ յորմունս նորա. որպէս տեսանէր ի դասաւորութենէ քարանց շինուածոյն, էր այն կրկին շինութիւն յառաջին աւերանացն կոչի ցարդ այս տաճար եկեղեցի Սօթայ երբեմն Մազրայի: Թերեւս բնակելոյն աստէն չուական այլազգեաց (Քեօչարէվլի), յորոց բնակին այժմ աստ տունք 44: Ի ձմռան յամառանն լերնանան: Գուցէ վասն այսր գեղջ իցէ գրեալն յԱռաքել վարդապետէ Դավրիժեցւոյ (թղթ. 94), յորում ի վերադարձին իւրում ի Վրաց աշխարհէ նա ինքն շահ Ապաս արքայ Պարսից իջեւանեցաւ ի տան հայազգի մէլիք Շահնազարին. անդէն կոչի անուն գեղջս Մազրայ:

Յարեւմտից գեղջն է գերեզմանուտ ընդարձակ, յորում է մատուռն տեղի պատարագելոյ ի խարտեալ քարանց, այլ կիսաւեր. ի մէջ խաչքարանց շիրիմացն երկոքին են ականաւոր, որք գոլով միաստանի՝ կանգնեալ կան ի վերայ պատուանդանաց քառակուսի ձեւացութեամբ. բարձրութիւն նոցա իբրգիրկ երկու թանձրութիւնն մի քառակուսի գազ Պարսից. են ընտիր փորածոյք գլխովին փոքրիկ կաթուղիկէք քանդուածոյք ի ծայրսն ի նոյն վիմացն. այլ գրուածք նոցին դժուարընթերց չեղառնուլ ի գիր: Յարեւելեան լերանց իջանէ ջուր փոքրիկ անցեալ զառաջեաւ այսր շինու՝ անկանի ի լճակն եղեգնուտ, որ է ընդ մէջ ծովակին սահմանի այսր գեղջ:

Յարեւելից ի հարաւոյ այսր գեղջ երեւին երկու տաճարք կաթուղիկէիւք հանդերձ անդ ի ստորոտս լերանցն, զորոց ասեն լինել եկեղեցիք այնց գիւղատեղեաց:

 

566. Մեծ Մազրայ. տունք՝ 37: Փոքր Մազրայ. տունք՝ 25: Սուլթան Ալիղշլաղ. տունք՝ 11: Օզրուճայ. տունք՝ 17: Շիշզայեայ. տունք՝ 46: Ջիլ. տունք՝ 18: Օրդանիչ. տունք՝ 19: Շօրջալի. տունք՝ 25: Աղպուլաղ. տունք՝ 20: Դրախտիկ. որ այժմ ասի Թօխլուճայ. տունք՝ 41: Եայիջի. Ղարաղօյունլու կոչին բնակիչքն. տունք՝ 4: Մադինայ. տունք՝ 11: Տաշքէթի. տունք՝ 6: Ալիչալու Վերին՝ մերձ ի մենաստանն Վանավանու. տունք՝ 18:

 

567. Ի վախճան Ստորագրութեան գաւառիս Գեղարքունւոյ արժան համարեցաք յիշատակել աստէն զգրուածս ի Քեօթուկ անուանեալ մատենին Սիւնեաց արքեպիսկոպոսարանի ի տանուտեարց անտի գիւղորէիցն Գեղարքունւոյ ի թիւ Հայոց ՋԿԲ (1513) յաղագս ծանօթութեան անուանց գիւղորէիցն յայնմ ժամանակի, զոր անագան ուրեմն ի ձեռս բերաք: Ապա թէ ոչ՝ հարցմամբ ցոմանս ի հին բնակչաց, բացայայտէին արդեօք թէ ո՞ր գիւղ այն, որ այժմ այնու այլազգական անուամբ յիշատակի.

«Ի թուին Հայոց ՋԿԲ [1513]-ին, մեք՝ Գիւղարքունու մելիք ու տանուտեարքս եկաք ի սուրբ աթոռս Ստաթեւու Սիւնեաց՝ երկոտասան գաւառ, եւս առավել երկիրն մեր Գեղամայ, որ ճշմարիտ երկիրն մեր Գեղարքունի թեմ վիճակ է սուրբ առաքելոցս Ստաթէի սուրբ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի հաստատած մինչԼուսաւորիչն. Լուսաւորչէն մինչցթոռունսն Սահակայ Մեսրովպայ, մինչայս ժամանակս հաստատ անխախտ մեք տեսեալ մեր հօրէ պապէ լսեալ. զամենայն հաս իրաւունք տայինք հնազանդ ժողովուրդք:

Ապա գալս մեր յուխտ սուրբ աթոռս զկոնդակս տեսաք, մեր բերանովս կարթացաք ականջով մերով լսեցաք. կրկին հաստատեցաք այս բանս՝ որ ճշմարիտ էր. յուխտ դաշինք դրինք դրանց սուրբ առաքելոցս առաջի եպիսկոպոսացս՝ Շմաւոն եպիսկոպոսի տէր Ստեփաննոսի, Մարտիրոս փակակալի տէր Ղուկաս հայրապետի այլ միաբանից մեծի փոքու: Ես Փիրհամզէս որդի Եղիշէին թոռն մելիք Միրզին. ես՝ Թանգրիղուլիս, որդի մէլիք Ղուկասին թոռն Պուղիկին. ես՝ Էհիէս, որդի Բուդաղին, թոռն Դէլուղարդաշին.

ես՝ Թարխանս Քիթաշինեցի. ես՝ Շահղուբաթս Գավառնեցի, որդի Աստուածատուրին, թոռն Մերանչին: Ես՝ Բաշարաթս Կոթեցի: Ես՝ Մաթէոսս Կածեցի: Ես՝ Գիւլս Կնձուտեցի: Ես՝ Փիրի որդի Ղուբաթին թոռն Բէհրամին: Ես՝ Կունզուտս Գանձակեցի ամէնքն ամենայնի ուշտեցաք, որ ո՛չ մերմէ, ո՛չ մեր ընտանեաց, ո՛չ զավակաց, ո՛չ այլոց Գիւղարքունեցեաց, որ այս բանիս հակառակ չլինի. կամ հետ խաչենեցեաց կամ երկրիս եպիսկոպոսացն կամ հետ կաթուղիկոսացն միաբանին, հակառակութիւն անեն հետ աթոռիս, սեւերես լինին առաջի Աստուծոյ ի մարդկանէ ի սուրբ աթոռոյս անիծեալ. մեր մեր նախնեաց մեղացն պարտական լիցին հազար հազար նահլաթ լիցին:

Մեք՝ Գիւղարքունու սարկաւագունքս, որ եկինք սուրբ աթոռս կարդալու, այս բանիս վկայենք: Ես՝ Մուսէս սարկաւագ, որդի թոռն Աւագերիցի: Եւ Քրիստափոր սարկաւագ որդի Ամիրին, թոռն Միրզին Կաթնուց գիւղէն: Ես՝ Եղիշէ սարկաւագ Դարանակուց, վկայենք, որ Գեղարքունու տանուտերքն որ զայս բանս գրեցին՝ ճշմարիտ է Աստուծով»:

 

 

Գիւղարքունի նահանգ

Արդից գաւառն, որ է Սոթք ի յարեւելս

1. Կոթի 2. Կտկոյք 3. Կոճոձոր 4. Ըսկերտ 5. Ցցնի 6. Խնձի թաղք 7. Յոփեաց ձոր 8. Նորաշէն 9. Յեւնակաց հուն 10. Յողնի 11. Գանձաղան 12. Գողտառ ձոր 13. Երիսկոյկ 14. Դաստակերտ 15. Վասակաշէն 16. Զառանագարակ 17. Ամասրիայ 18. Վաժոց 19. Կամբրիւն 20. Հոգգ 21. Խոկոռին 22. Խորոտն 23. Արգաճին 24. Թմոգ 25. Մէհոգաց 26. Հովուաց ագարակ 27. Ձագ 28. Կածիկ 29. Ութբրուն 30. Յուլաբերէք 31. Վարդենիկ 32. Ներքին Վարդենիկ 33. Թամբարարք 34. Երերուք 35. Առնջոյհուն 36. Գոմք 37. Զահավանք 38. Կուտրակի գոմք 39. Վանավան 40. Փառականք 41. Բերան 42. Ղիղք 43. Բրդի այրք 44. Շիկակարբն 45. Գերափու 46. Ծախկայ 47. Ախայիւնք

1. Սոթք 2. Ծափաթաղք 3. Ունջի ձոր 4. Հովուաթափք 5. Ավազան 6. Համամաբակք 7. Արավիսաբակք 8. Գուգառինջ 9. Րետուք 10. Սափչի անապատ 11. Խորթագետ 12. Վարդանաբակ 13. Նորաբակ 14. Վասակաշէն 15. Կութն 16. Անապատ 17. Արփունջն 18. Շատջրէք 19. Կուչկունիք 20. Բարկոյք 21. Վաղավեր 22. Ուռակարպ 23. Ամեռնափոր 24. Շատվան 25. Շինիք 26. Աստուածածին 27. Էրէզ 28. Բակափոր 29. Մագենոց 30. Ետեցիք 31. Զերիշատ 32. Ասխոզ 33. Աղբերաձոր 34. Արմնայ 35. Անապատ 36. Շապուհաթաղ 37. Կատակ 38. Վաչէի բակ 39. Ջաղացաձոր 40. Զաջուրաբակ 41. Պաշուք 42. Տեռնատեան 43. Բերդաձոր 44. Տրունք 45. Որդնիք 46. Դարանք 47. Դարանակ 48. Ախոռատուն 49. Ողմունք 50. Պաշոյ 51. Չահոյ 52. Խորասանաբակ 53. Որոկիք 54. Ականք 55. Գողոց ագարակ 56. Այրք 57. Գեղամաբակ 58. Կախանաղբիւր 59. Սահակաբակ 60. Խոնթանբակ 61. Ջաղացաձոր 62. Որբուց 63. Դպրաբակ 64. Դգոլաբակ 65. Ատրմղինաբակ 66. Խորժայ 67. Սնձաձոր 68. Ծար 69. Գետաբակ 70. Երերի 71. Վարժանկայ աղբիւր 72. Հոնջէնք 73. Յեղջերվինիկ 74. Անապատ 75. Օձի գետ 76. Քթաշէն 77. Դէլիղարտաշ 78. Գավառնի 79. Կնձուտ 80. Դարանակ 81. Կաթունք: