VII.
ՔԱՂԱՔԻ
ԿՈՄՈՒՆԱԼ
ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՆ
ՈԻ
ՆԵՐՔԻՆ
ԿՅԱՆՔԸ
Քաղաքի
ավերումը
պատերազմների
եւ
1679
թվականի
երկրաշարժի
հետեւանքով։
Քաղաքի
արտաքին
ընդհանուր
տեսքը։
Թաղամասերն
ու
արվարձանները։
Ներքին
կյանքը։
Շուկան
եւ
հրապարակները։
Բաղնիքները,
քարավանատները,
գերեզմանոցը։
Տների
կառուցվածքն
ու
բակերը։
Խմելու
ջուրը։
Եկեղեցիներ,
մզկիթներ,
կամուրջներ։
Բերդն
ու
խանի
ապարանքը։
Ժ.
Շարդենի
նկարագրած
հին
աշտարակը:
Քաղաքական
պատմությունը
շարադրելիս
մենք
տեսանք,
որ
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
Երեւանին
բախտ
չէր
վիճակված
բնականոն
ընթացքով
զարգանալու։
Թուրք-պարսկական
երկարատեւ
պատերազմների
ընթացքում
այն
բազմաթիվ
անգամ
ավերվել
ու
ձեռքից
ձեռք
էր
անցել։
Յուրաքանչյուր
այդպիսի
ավերումից
հետո
հարկ
է
եղել
ավերակների
կույտերից
քաղաքը
նորից
վերաշինել
ու
տեսքի
բերել։
Ճիշտ
է
նկատում
Երվանդ
Շահազիզը,
Երեւանը
ավերակների
կույտի
էր
վերածվել
հատկապես
սուլթան
Սելիմի
(1514),
սուլթան
Սուլեյմանի
(1534),
սուլթան
Մուրադ
IV-ի
(1635),
սուլթան
Ահմեդի
(1724)
դեպի
Երեւան
կատարած
արշավանքների
ու
նրա
գրավման
ժամանակ։
Քաղաքը
նույն
բախտին
էր
արժանանում
նաեւ
պարսիկների
կողմից
ետ
գրավվելու
պահերին
[1]
։
Խաղաղ
տարիներին,
անկախ
դրանց
տեւողությունից,
որոշ
հոդ
է
տարվել
քաղաքը
վերականգնելու
եւ
պատերազմների
հետեւանքով
ավերված
բերդը,
թաղերն
ու
տները
վերանորոգելու
համար։
Շինարարական
աշխատանքներով
աչքի
են
ընկել
թուրքական
փաշաներից
Ֆահրադը,
որի
օրոք,
XVI
դ.
80-ական
թվականների
սկզբներին
կառուցվել
է
Երեւանի՝
մինչեւ
մեր
դարի
սկզբները
հասած
բերդը,
իսկ
պարսկական
խաներից՝
Ամիրգունան,
Զալխանը
եւ
Խոսրովը։
Ամիրգունան
Երեւանում
խան
էր
կարգվել
1605
թվականին
Շահ-Աբաս
I-ի
կողմից
մեծ
բռնագաղթը
կատարելուց
եւ
Արարատյան
աշխարհն
ու
նրա
կենտրոն
Երեւանը
հայաթափ
անելուց
հետո։
Ամիրգունան
լավ
էր
հասկացել,
որ
թուրքական
առաջխաղացումը
խափանելու
համար
անհրաժեշտ
է
ոչ
թե
ավերել
ու
ամայացնել
նրանց
ճանապարհին
ընկած
Երեւանի
սահմանային
խանությունը,
այլ
բնակեցնել
ու
շենացնել
դրա
ավերված
բնակավայրերը,
որոնց
թվում
նաեւ
Երեւանը։
Իզուր
չէ,
որ
մեր
ազգային
հեղինակները
գովեստով
են
խոսում
Ամիրգունա
խանի
անձի
եւ
նրա
գործունեության
մասին։
Ահա
թե
նրան
ինչպես
է
նկարագրում
Զաքարիա
Սարկավագը.
«Յորժամ
էառ
զԵրեւան
Շահ-Աբաս
թագաւորն
Պարսից,
կարգեաց
անդ
իշխօղ
զԱմիրգունայ
խանն,
այր
քաջ՝
եւ
սրտապինդ՝
եւ
արի
ի
պատերազմունս,
անահ
եւ
աներկիւղ,
շէնարար
եւ
սիրող
քրիստոնէից։
Սա
ի
տիրելն
իւրում
Երեւանայ,
իսկոյն
ձեռն
էարկ
շինութեան
եւ
մարդաշատութեան։
Նախ
սկսաւ
շինել
բերդն,
եւ
ապա
ապարանս,
եւ
զայգիս,
եւ
զբոստանս,
զպարտեզս,
եւ
զհանել
զառուս,
եւ
առաւելուլ
զջուրսն»
[2]
։
Պարզ
է,
որ
նրա
ձեռնարկած
շինարարական
աշխատանքների
մեծագույն
մասը
կատարվել
է
Երեւանում։
Նա
վերաշինել
է
Երեւանի
ավերված
բերդը,
կարգի
է
բերել
քաղաքի
ոռոգման
առուները,
տնկել
է
տվել
նոր
այգիներ
ու
պարտեզներ։
Պատերազմներից
բացի,
Երեւանը
շատ
էր
տուժում
նաեւ
բնական
աղետներից՝
երկրաշարժներից
եւ
Գետառի
սելավներից։
Երեւանի
պատմության
մեջ
մեզ
հայտնի
ամենակործանիչ
երկրաշարժը
տեղի
է
ունեցել
1679
թվականի
հունիսի
4-ին։
Այդ
երկրաշարժը
(որի
մասին
մանրամասն
խոսվում
է
աշխատության
առաջին
գրքում,
քաղաքի
բնական
պայմանները
բնութագրելիս)
նկարագրված
է
շատ
հեղինակների՝
պատմագիրների,
ժամանակագիրների
եւ
զանազան
գրիչների
կողմից։
Դրանց
վկայությունները
պատմագիտական
առումով
քննարկված
են
համապատասխան
տեղերում
եւ
հարկ
չենք
համարում
նորից
անդրադառնալ։
Բայց
Զալ-խանի
ժամանակ
կատարված
շինարարական
աշխատանքների
մասին
անհնար
է
խոսել
առանց
դրանցից
որեւէ
մեկին
վկայակոչելու։
Հարմար
ենք
համարում
վկայակոչել
Զաքարիա
Ագուլեցուն,
որի
հիշատակությունը
երկրաշարժի
ընթացքի,
հետեւանքների
եւ
պատճառած
վնասները
վերացնելու
վերաբերյալ
համառոտ
է,
բայց
որոշակի։
Նա
գրում
է.
«1128
(1679
թ.
)
յունիսի
Դ
ումն
Երեւան
օրն
Դ
շաբաթ,
Ե
սհաթումն
յանկարծակի
քամի
վեր
կացաւ,
դղրթում,
որոտումն,
այնպէս
շարժ
եղեւ,
որ
ական
թօթափելու
ամէն
փլաւ.
որ
Նորագավթայ
մինչի
Գօգչէն,
Ղէնարէն
մինչի
Էջմիածին
ամէն
վեր
եկաւ։
Երեւանայ
Բ
եկեղեցին,
Երեւանայ
անապատն,
Ձորագեղու
եկեղեցին,
Քեղարթու
վանքն,
Ամենայփրկիչն
ամէն
վեր
եկաւ։
Քեղարթու
Ըստեփանոս
վարդապետն
Երեւանայ
անապատումն
մնաց
հողի
տակ։
Երեւանայ
բերթն,
խանի
տներն,
թէ
համամ,
թէ
մաջիթ,
թէ
մինարէ,
ամէն
վեր
եկաւ։
Մինչի
Ը,
Թ
օրի
հողի
տակի
մեռել
ին
հանում։
Տուն
կեր
մին
ե,
ը,
թ
ջան
մեռաւ։
Այս
երկրումս
Էռզճ
(7600)
ջան
մեռաւ»
[3]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
երկրաշարժը
մեծ
ավերածություններ
էր
առաջացրել
մանավանդ
Երեւանում։
Փլվել
էին
եկեղեցիները,
մզկիթները,
բերդը,
խանի
ապարանքները,
բաղնիքները։
Ավերակների
կույտի
էին
վերածվել
քաղաքի
բնակելի
թաղամասերը։
Մարդկային
զոհերի
թիվը
հասնում
էր
7600-ի։
Փաստորեն
քաղաքի
եւ
նրա
շրջակայքի
տնտեսական
կյանքը
կանգ
էր
առել,
հողի
տակ
մնացած
դիակները
հանելու
եւ
թաղելու
համար
օրեր
շարունակ
կատարում
էին
պեղումներ։
Երեւանի
այն
ժամանակվա
Զալ-խանը
իր
եւ
պարսկական
պետության
ընդհանուր
շահերից
ելնելով
պետք
է
շուտափույթ
միջոցներ
ձեռնարկեր
երկրաշարժի
հետեւանքները
վերացնելու
եւ
խանության
տնտեսական
բնական
ընթացքը
վերականգնելու։
Նույն
պատմագրի
ասելով.
«Զալ-խան
շահին
արզ
արեց.
այսպէս
երկիրս
սիթամ
ելաւ։
Խանն
մարդ
ղրկեց,
Գանջու
ըճ
մարդ
եկաւ,
Նախջիվանայ
Մահմադ-Ըռզայ
խան
եկաւ
իր
ասկարովն,
ամէն
սուլթաններն
եկաւ,
բերթի
չորս
կողմն
ասկար
նստաւ,
թէ
չուրի
||
Շահ-Սլէման
թագաւորէն
մարդ
գայ։
Դարցեալ,
յուլիսի
մէկումն
չափար
գայ
Թարվեզ
Ադրբեջանայ
վէզիր
Միրզայ
Իբրահիմի
վերայ,
թէ՝
դու
գնայ,
Երեւան
նստէ,
թագաւորական
դրամով
շինէ։
Ահայ
յուլիսի
ԺԲումն
Միրզա
Իբրահիմ
մտաւ
Երեւան։
Յուլիսի
ԻԳումն
Երեւանա
յ
չափար
եկաւ
շահի
հօքմով,
Աքուլաց
ի
Դաշտէն
ԻԳ
մարդ
տարաւ
Երեւան,
որ
բերթի
վերայ
բան
անէն։
Ոչ
թէ
միայն
Աքուլաց,
ամէն
երկրի
տարան։
Մինչեւ
ԼԳ
թուման
Աքուլաց
ու
Դաշտէն
խարջ
գնաց։
Այսպէս
այս
խան
ու
բէկլար
կացին,
մինչի
ձուն
եկաւ։
Ապա
շահէն
դաստուր
եկաւ,
ամէն
մարդ
գնաց
իւր
տեգն։
Ապա
շինութիւն
կիսատ
մնաց.
փոքր-փոքր
շինում
են»
[4]
։
Ուրեմն
այսպես,
երկրաշարժի
հետեւանքով
փաստորեն
կործանված
Երեւանը
վարաշինելոլ
համար
Զալ-խանը
դիմում
է
շահին։
Խուճապը
կանխելու
եւ
օգնության
համար
Երեւան
են
գալիս
Գանձակից
(Գանջա)
800
մարդ,
Նախիջեւանից
Մահմադ
Ռզա
խանն
իր
զինվորներով
եւ
ուրիշներ։
Շահի
հրամանով
հուլիսի
12-ին
Երեւան
է
գալիս
Ատրպատականի
կուսակալը՝
Միրզա
Իբրահիմը,
որին
հանձնարարված
էր
պետական
միջոցներով
կարճ
ժամանակամիջոցում
վերականգնել
խաների
աթոռանիստը՝
Երեւանի
բերդը։
Հարկադիր
աշխատանքի
են
քշվում
տարբեր
խանություններից
բազմաթիվ
մարդկանց,
որոնց
վարձն
ամբողջությամբ
կամ
դրա
մեծ
մասը
տրվում
էր
տվյալ
համայնքի
կողմից։
Միայն
Ագուլիսից
եւ
Դաշտից
Երեւան
հարկադիր
աշխատանքի
է
ուղարկվում
23
մարդ։
Այդ
արտակարգ
հարկադիր
աշխատանքները
շարունակվում
են
մինչեւ
ցրտերն
ընկնելը,
որից
հետո
շահի
հրամանով
յուրաքանչյուրը
վերադառնամ
է
իր
տեղը,
բերդի
շինությունը
թողնելով
կիսատ։
Երեւանի
բերդի
վերաշինությունը
շարունակվում
է
եւ
ավարտվում
հաջորդ
տարիների
ընթացքում։
Բերդից
բացի,
վերականգնվում
են
նաեւ
եկեղեցիները,
մզկիթները,
կամուրջները,
բնակելի
աները։
Աղբյուրների
վկայություններից
երեւում
է,
սակայն,
որ
երկրաշարժի
հետեւանքները
երկար
ժամանակ
իրենց
զգացնել
էին
տալիս,
դրանք
90-ական
թվականներին
տակավին
նկատելի
էին։
Այնուամենայնիվ,
այն
ժամանակվա
պայմաններում
ավերված
մի
բավական
խոշոր
քաղաքի
եւ
բազմաթիվ
գյուղերի
վերականգնումը
պահանջում
էր
հսկայական
ծախսեր
ու
երկար
ժամանակ։
Եվ
միանգամայն
բնական
է,
որ
մեր
հեղինակներն
այդ
ժամանակվա
Զալ-խանին
ներկայացնում
են
դրական
գույներով,
որպես
ձեռներեց
եւ
շինարարության
համար
հոգացող
իշխանավորի։
Երեւանում
շինարարական
աշխատանքներ
են
կատարվել
նաեւ
Խոսրով-խանի
եւ
ուրիշ
խաների
օրոք։
Սակայն
իրենց
մաշստաբներով
դրանցից
եւ
ոչ
մեկը
չի
կարող
համեմատվել
Ամիրգունայի
եւ
Զալ-խանի
օրոք
ծավալված
շինարարական
աշխատանքների
հետ,
իսկ
դրանք
հարուցվել
էին
ոչ
թե
քաղաքի
բնականոն
զարգացման
(որը
բացակայում
էր
մեր
մայրաքաղաքի
պատմության
այդ
դարաշրջանում)
հետեւանքով,
այլ՝
ավերիչ
պատերազմների
եւ
կործանիչ
երկրաշարժի։
Ավերված
Երեւանը
յուրաքանչյուր
անգամ
վերականգնելիս
նախկինի
համեմատությամբ
կրում
էր
զգալի
փոփոխություններ։
Այն
իր
նախկին
տեսքով
չի
պահպանվել
մինչեւ
XIX
դարի
սկզբները։
Օրինակ՝
1679
թվականի
երկրաշարժից
առաջ
Երեւանի
բերդն
ունեցել
է
այլ
տեսք։
Ժ.
Շարդենի
կողմից
1673
թվականին
նկարված
այդ
բերդը
մինչեւ
երկրաշարժն
ունեցել
է
հոյակապ
տեսք,
նրա
աշտարակներն
ու
բուրգերը,
ատամնավոր
պարիսպները
սքանչելի
տեսարան
են
ներկայացրել
մանավանդ
Հրազդանի
ցածրադիր
աջ
ափից
դիտելիս։
Մինչդեռ
քաղաքի՝
հետագայում
վերափոխված
բերդն
իր
կառուցվածքներով
այնքան
մեծ
տպավորություն
չէր
թողնում։
Թուրք
պատմագիր
Փեչեւի-Իբրահիմը,
խոսելով
XVI
դարի
80-ական
թվականներին
թուրքական
զորքերի
կողմից
Երեւանի
ավերման
մասին,
գրում
է.
«Անադոլուի
բեյլերբեյի
Ջաֆեր
փաշան
ֆերմանով
սերդար
նշանակվեց
եւ
Երեւանի
կողմն
ուղարկվեց,
նրան
ուղեկցեցին
երեք
բեյլերբեյեր
իրենց
զինվորներով։
Նրանք
[ուղարկվածները]
ասում
էին.
«Երեւանի
երկրում
իշխող
Թոքմաք
խանը,
որը
կողոպտում
է
ձիարած
տղաներին
եւ
բանակի
բեռնատարներին,
թող
տեսնի,
թե
այդ
բանը
[կողոպուտը]
լա՞վ
է»։
Այսպես
ասելով
նրանք
սկսեցին
կողոպտել
եւ
թալանել
Երեւան
քաղաքն
ու
երկիրը։
Այնտեղի
[Երեւանի]
բոլոր
ոսկեզօծ
եւ
գեղեցիկ
կառուցված
պալատներն
ավերեցին
եւ
գետնին
հավասարեցվեցին,
գեղազարդ
եւ
ոսկեփայլ
կամարներն
ու
ծածկերը
[չարդախ]
խորտակվեցին
եւ
20
հազարից
ավելի
կանանց
ու
երեխաների
գերի
տարան»
[5]
։
Թուրք
պատմագրի
ասածները
վերաբերում
են
ոչ
թե
քաղաքի
ու
նրա
բերդի
ամրությանը,
որի
դեպքում
թուրքական
բանակի
«քաջագործություններն
ու
տարած
հաղթանակները»
մեծարելու
համար
կարող
էր
չափազանցնել,
այլ
ուղղակի
քաղաքի
շքեղությանը,
նրա
«ոսկեզօծ»
ու
«գեղեցիկ»
պալատներին,
«գեղազարդ
եւ
ոսկեփայլ
կամարներին
ու
ծածկերին»,
որոնց
գեղեցկությունն
ու
շքեղությունը
չափազանցնելու
համար
նա
չուներ
որեւէ
առիթ։
Ուրիշ
կերպ
ասած,
Փեչեւի-Իբրահիմից
մեջբերված
վկայության
այն
մասը,
որը
վերաբերում
է
XVI
դարի
վերջերի
Երեւանի
շքեղ
պալատներին
ու
այլ
կառուցվածքներին,
չի
կարելի
արժանահավատ
չհամարել։
Հետեւապես
Երեւանի
բերդն
ու
քաղաքի
կենտրոնական
մասն
ամենայն
հավանականությամբ
մինչեւ
1679
թվականի
երկրաշարժը
համեմատաբար
ավելի
շքեղ
է
եղել,
քան
հետագայում։
Ինչ
էլ
ուղում
է
լինի,
Երեւանը
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
եղել
է
ասիական
տիպի
քաղաք։
Նրա
ամուր
բերդն
ու
խանի
ապարանքները
ինչքան
էլ
շքեղ
լինեին,
այնուամենայնիվ,
փոքրիկ
բծեր
էին
հսկայական
տարածության
վրա
փռված
կավակերտ
քաղաքում
եւ
որեւէ
չափով
չէին
փոխում
վերջինիս
ընդհանուր
գորշ
տեսքը։
Արեւելյան
մյուս
քաղաքների
նման
Երեւանը
եւս
չուներ
որեւէ
հատակագծում։
Կառուցումները
կատարում
էին
կամայական
կերպով,
ով
որտեղ
եւ
ինչպես
ցանկանում
էր։
Կատարյալ
քաոսի
վերածվելուց
քաղաքը
փրկվում
էր
միայն
նրանով,
որ
տներն
իրենց
կից
ունեին
պարտեզներ
ու
այգիներ
եւ
կառուցված
էին
իրարից
որոշակի
հեռավորության
վրա։
Երեւանի
արտաքին
տեսքի
նկարագրությունները
հիմնականում
սկսվում
են
XVII
դարի
երկրորդ
կեսից։
Նրա
արտաքին
ընդհանուր
տեսքի
համակողմանի
առաջին
նկարագրողը
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Շարդենն
է,
որը
Երեւանում
եղել
է
մեծ
երկրաշարժից
առաջ,
1673
թվականին։
Ճշմարտության
առաջ
չմեղանչելու
համար
պետք
է
ասել,
որ
Երեւանի
բերդի
ու
առանձին
թաղամասերի
տեսքը
մասնակիորեն
նկարագրվել
են
նաեւ
Շարդենից
առաջ
թուրքական
պատմագիր
Փեչեւի-Իբրահիմի,
եվրոպական
ճանապարհորդ
Տավերնիեի
եւ
այլոց
կողմից։
Փեչեւի-Իբրահիմի
վկայությունը
Երեւանի
պալատների
ու
մյուս
հայտնի
կառուցվածների
մասին
արդեն
նշվեց
վերեւում։
Տավերնիեից
առաջ,
XVII
դարի
30-ական
թվականներին
Հայաստանամ
եղած
եվրոպական
մի
ուրիշ
ճանապարհորդ՝
Ադամ
Օլեարին
թվարկում
է
Արաքսի
ու
Կուրի
միջեւ
ընկած
շրջաններն
ու
գրանցում
եղած
քաղաքները,
բերդերը։
Նշված
գետերի
միջեւ
ընկած
փոքր
երկրները
թվարկելիս
նա
երրորդը
նշում
է
Երեւանը
(Երեւանի
խանությունը).
«Իրանը...,
որը
մեծամասամբ,
հատկապես
հասարակ
մարդիկ,
կոչում
են
Ղարաբաղ
(Karabach),
այն
երկիրն
է,
որը
ընկած
է
երկու
ազնիվ
գետերի՝
Արաքսի
եւ
Կուրի
միջեւ...
եւ
որն
իր
մեջ
ընդգրկում
է
Հայաստանի
ու
Վրաստանի
մի
մասը...
։
Դա
միանգամայն
արգավանդ
ու
հարուստ
երկիր
է...
եւ
բաժանվում
է
մի
քանի
փոքր
երկրամասերի,
որոնցից
կարեւորագույններն
են՝
Կապանը...,
Սիսիանը...,
Երեւանը...
»
[6]:
Մինչդեռ
դրանցում
եղած
քաղաքներն
ու
բերդերը
թվարկելիս
Երեւանի
անունը
բաց
է
թողել
աքն
դեպքում,
երբ
նշանավոր
քաղաքների
հետ
միասին
նա
հիշատակում
է
նաեւ
երկրորդական-երրորդական
շատ
քաղաքներ,
գյուղաքաղաքներ
ու
բերդեր
[7]
։
Այդ
պարզապես
վրիպում
է,
որովհետեւ
Երեւանն
այն
ժամանակվա
Անդրկովկասի
ամենահայտնի
բերդն
էր
եւ
խոշորագույն
քաղաքներից
մեկը։
Պետք
է
նկատի
ունենալ,
որ
եվրոպացի
ճանապարհորդը
սոսկական
թվարկումից
բացի,
ուրիշ
կոնկրետ
տեղեկություններ
չի
հաղորդում
նաեւ
մյուս
քաղաքների
ու
բերդերի
մասին։
Նրա
ասելով
ինքը
պարսիկներից
ձեռք
էր
բերել
Ղարաբաղի
(ըստ
նրա
Արաքս
եւ
Կուր
գետերի
միջեւ
ընկած
ամբողջ
երկիրը)
«պատկերը»
(քարտեզը)
եւ
դրա
բերդերի
նկարագրությունները,
բայց
չի
կարողացել
դրանք
բոլորը
զետեղել
իր
ճանապարհորդական
նոթերի
մեջ։
Նա
գրում
է.
«Ես
այն
պարսիկներից
ձեռք
եմ
բերել...
Ղարաբաղի
երկրի
պատկերը,
այս
կամ
այն
բերդում
եղած
ուշագրավ
բաների
նկարագրությամբ
հանդերձ,
քանի
որ
դրանք
ընկած
են
թուրքական
սահմանի
վրա
եւ
հաճախ
ենթարկվում
են
հարձակումների։
Բայց
որպեսզի
այդ
բոլորը
մեջ
բերվի
այստեղ,
ես
պետք
է
խճճվեմ
բավական
լայն
նկարագրությունների
մեջ։
Այդ
պատճառով
ես
դրանք
կզետեղեմ
ավելի
հարմար
տեղ,
ուրիշ
մի
քանի
առարկաների
նկարագրության
կողքին,
որոնք
ես,
հայտնի
պատճառներով,
չեմ
կարող
տեղադրել
այս
հրատարակության
մեջ,
բայց
կաշխատեմ,
աստծու
ողորմածությամբ,
շուտով
հայտնի
դարձնել
բոլորին»
[8]
։
Կատարե՞լ
է
արդյոք
նա
իր
խոստումը,
մեզ
համար
մնում
է
անհայտ։
Սակայն
մի
բան
հայտնի
է,
որ
նրա
չհրապարակված
կամ
հրապարակված,
բայց
մեզ
համար
անհայտ
մնացած
այդ
նյութերի
ու
նկարագրությունների
մի
մասը
վերաբերում
է
Երեւանին
եւ
նրա
հայտնի
բերդին։
Առայժմ
դժվար
է
կռահել
դրանց
բնույթն
ու
ծավալը,
բայց
աներկբայելի
է,
որ
դրանք
Տավերնիեի
ու
Շարդենի
վկայությունների
հետ
միասին
հիմք
կարող
են
ծառայել
այն
ժամանակվա
Երեւանի
ու
նրա
բերդի
նկարագիրը
վերականգնելու
համար։
Շարդենից
ընդամենը
18
տարի
առաջ,
1655
թվականին
Երեվանում
եղել
է
դարձյալ
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Տավերնիեն։
Նա
իր
ճանապարհորդական
նոթերում
նկարագրել
է
նաեւ
Երեւան
քաղաքն
ու
նրա
բերդը,
ինչպես
եւ
իր
գրքում
զետեղել
է
քաղաքի
հատակագիծը։
Տավերնիեի
ասելով
Երեւանի
բերդը
պատած
է
եղել
պաշտպանական
ամուր
պարսպով,
որի
արեւմտյան
հատվածը
ուղիղ
գիծ
է
կազմել
եւ
ձգվել
է
Հրազդանի
բարձրադիր
ձախ
ափով՝
սարդարի
ապարանքների
մոտից
մինչեւ
Գետառի
ու
Հրազդանի
գետախառնուրդը,
իսկ
հյուսիսային,
արեւելյան
ու
հարավային
հատվածները,
որոնք
անընդմեջ
միացած
են
եղել
իրար
հետ
եւ
Հրազդանի
ափին
զուգահեռ
ուղիղ
գծով
ձգվող
հատվածի
հետ
միասին
բոլոր
կողմերից
փակել
են
բերդը,
ունեցել
են
անկանոն
աղեղի
ձեւ
եւ
ամրացված
են
եղել
հինգ
աշտարակներով։
Բերդն
ունեցել
է
միայն
մի
դուռ,
որը
բացվում
էր
դեպի
հյուսիս։
Բերդի
մշտական
բնակիչները
բացառապես
մահմեդականներ
էին։
Բուն
քաղաքը
բերդից
բաժանված
է
եղել
մի
ընդարձակ
ու
անմշակ
տարածությամբ։
Տավերնիեի
թողած
հատակագծից
երեւում
է,
որ
քաղաքն
այն
ժամանակ
տարածվում
էր
Հրազդանի
ձորում
եւ
նրա
ձախակողմյան
լեռնոտ
ափերին
գտնվող
Ձորագյուղից
հյուսիս
ու
մասամբ
հյուսիս-արեւելք,
դեպի
Կոնդ
եւ
Շահար
[9]
։
Իր
նախորդների
համեմատությամբ
Երեւան
քաղաքի
եւ
նրա
բերդի
ընդհանուր
տեսքն
ամենից
մանրամասն
նկարագրել
է
Ժ.
Շարդենը,
նշելով
նաեւ
եկեղեցիները,
մզկիթները,
հրապարակները,
բաղնիքները,
քարավանատները։
Նա
նույնիսկ
հետաքրքրվել
է
Երեւանի
բնական
պայմաններով,
նրա
անվան
ծագման
ու
հնագույն
շրջանի
պատմության
հարցերով,
որոնք
մեր
կողմից
ուշադրության
են
առնված
սույն
աշխատության
առաջին
գրքում։
Երեւանի
բնական
պայմանների
մասին
նա
գրում
է.
«Երեւանը
գտնվում
է
40°15՛
լայնության
(հյուսիսային
լայնության
—
Թ.
Հ.
)
եւ
արեւելյան
երկայնության
78
20՛
տակ։
Օդը
լավ
է,
բայց
մի
փոքր
ծանր
եւ
խիստ
է։
Ձմեռն
այնտեղ
երկար
է
տեւում՝
երբեմն
նույնիսկ
ապրիլին
ձյուն
է
տեղում։
Այդ
պատճառով
գյուղացիները
ձմեռը
վրա
հասնելու
ժամանակ
խաղողի
որթերը
թաղում
են
եւ
դրանք
բաց
են
անում
միայն
գարնանը։
Երկիրը
ընդհանրապես
բավական
լավ
է
եւ
շատ
արգավանդ։
Հողը
տալիս
է
գերազանց
բերք.
այնտեղ
առանձնապես
կա
շատ
լավ
ու
էժան
գինի»
[10]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
կարճ
ժամանակով
Երեւան
եկած
ֆրանսիացի
ճանապարհորդը
բավական
ճիշտ
է
նկարագրել
նրա
դիրքն
ու
բնական
պայմանների
մի
քանի
առանձնահատկությունները։
Սակայն
տվյալ
դեպքում
մեզ
առաջին
հերթին
հետաքրքրում
է
քաղաքի
ու
բերդի
արտաքին
տեսքի
նրա
նկարագրությունը,
որը
մեջ
ենք
բերում
թարգմանաբար
եւ
համառոտագրելով.
«Անցնելով
շատ
գյուղեր
ու
ավաններ
գիժերը
վրա
հասնելիս
մենք
հասանք
Երեւան...
։
Թիֆլիսից
մինչեւ
Երեւան
48
մղոն
է։
Երեւանը
մեծ,
բայց
ոչ
գեղեցիկ
ու
կեղտոտ
քաղաք
է,
նրա
մեծ
մասը
գրավում
են
մրգատու
եւ
խաղողի
այգիները,
նրանում
գեղեցիկ
կառուցվածքներ
չկան։
Նա
տեղադրված
է
բոլոր
կողմերից
լեռներով
պատած
հովտում
եւ
ողողվում
է
երկու
գետով՝
հյուսիս-արեւմուտքից
հոսում
է
Զանգու
գետը,
իսկ
հարավ-արեւմուտքից՝
Կըրխ-բուլաղը...
։
Երեւանում
գտնվող
բերդը
կարող
է
համարվել
մի
ինքնուրույն
փոքրիկ
քաղաք,
նա
ձվաձեւ
է,
չորս
հագար
քայլ
շրջագծով
եւ
իր
մեջ
ունի
800
տուն։
Այնտեղ
ապրում
են
միայն
բնածին
պարսիկներ՚ը,
հայերն
այնտեղ
ունեն
միայն
խանութներ,
որտեղ
նրանք
ցերեկն
աշխատում
են
ու
առեւտուր
անում,
իսկ
երեկոյան
կողպելով
դրանք,
գնում
են
իրենց
տները։
Այդ
բերդը
շրջապատված
է
երեք
շարք
կազմող
հում
աղյուսից
շարված
ատամնավոր
պարիսպներով...,
պարիսպները
ունեն
աշտարակներ,
հին
արեւելյան
ամրությունների
ձեւով,
բերդն
ունի
անկանոն
ձեւ
ունեցող
պատնեշ
(հողաթումբ)։
Ի
միջի
այլոց,
մյուս
պատնեշն
ավելի
կանոնավոր
հնարավոր
չի
եղել
պատրաստել,
քանի
որ
բերդը
դեպի
հյուսիս-արեւմուտք
ձգվում
է
ավելի
քան
300
սաժեն
խորություն
ունեցող
այն
անդունդի
եզրով,
որի
հատակով
հոսում
է
գետը։
Այդ
մասը
ինքնըստինքյան
լինելով
խիստ
անմատույց՝
հողաթմբից
բացի
չունի
ուրիշ
ամրություններ...
։
Բերդի
կայազորը
բաղկացած
է
2000
մարդուց։
Յուրաքանչյուր
պարիսպ
ունի
երկաթակուռ
դարպաս...
ունենալով
իր
հատուկ
պահակախումբը։
Կուսակալի
պալատը
գըտնվում
է
բերդում,
այն
ահավոր
վիհի
եզրին,
որի
մասին
ես
հենց
նոր
ասացի։
Դա
գեղեցիկ
եւ
մեծ
շինություն
է,
որն
ամռանը
շատ
լավ
տպավորություն
է
թողնում։
Բերդը
մոտ,
ընդամենը
հազար
քայլ
հեռավորությամբ
գտնվում
է
նրա
վրա
իշխող
բլուրը,
որն
ամրացված
է
կրկնակի
պարիսպներով
եւ
ունի
լավ
հրետանի.
այնտեղ
կարող
է
տեղավորվել
200
մարդ։
Այդ
փոքրիկ
բերդը
կոչվում
է
Գեչի-կալա։
Բուն
Երեւան
քաղաքը
բերդից
գտնվում
է
հրանոթային
կրակոցի
հեռավորության
վրա։
Նրա
կենտրոնն
զբաղեցնում
են
շուկաներն
ու
կառուցվածքները.
վերջիններս
այնքան
վատ
են,
որ
ամենեւին
զարմանալի
չի
լինի,
եթե
մի
գեղեցիկ
օր
նրանք
միանգամից
ավերվեին։
Քաղաքում
կան
շատ
եկեղեցիներ...
։
Եպիսկոպոսի
աթոռանիստի
մոտ
գտնվում
է
մի
հին
աշտարակ,
որը
կառուցված
է
սրբատաշ
քարով...
։
Եպիսկոպոսի
նստավայրի
դիմաց
գտնվում
է
մեծ
շուկան,
որի
կողքին
գտնվում
է
աղյուսից
կառուցված
եւ
ներկայումս
կիսավեր
վիճակում
գտնվող
մի
մզկիթ...
։
Նրանից
300
քայլ
հեռավորության
վրա
գտնվում
է
մեծ
Մեյդանը
(հրապարակը)։
Ասիայում
մեյդան
են
կոչվում
բոլոր
մեծ
հրապարակները։
Երեւանի
հրապարակը,
որը
շրջապատված
է
ծառերով,
իրենից
ներկայացնում
է
մի
քառակուսի,
որի
անկյունագիծը
հավասար
է
400
քայլի,
այն
ծառայում
է
զբոսնելու,
կարուսելի,
կոխի,
ձիավարության
եւ
ընդհանրապես
բոլոր
վարժությունների
համար,
ինչպես
հետիոտն,
այնպես
էլ
ձիով։
Քաղաքում
եւ
բերդում
կան
շատ
բաղնիքներ
եւ
քարավանատներ.
դրանցից
ամենագեղեցիկը
գտնվում
է
պալատից
500
քայլի
վրա,
սրանից
մի
քանի
տարի
առաջ
Հայաստանի
կուսակալը
հրամայել
էր
այն
կառուցել։
Այդ
քարավանատան
գլխավոր
մուտքն
ունի
80
քայլ
երկարություն,
կազմելով
գեղեցիկ
սրահ
իր
խանութներով...
։
Շենքը
քառանկյունի
է
եւ
բաղկացած
է
երեք
մեծ
ու
60
փոքր
սենյակներից,
իրենց
ընդարձակ
գոմերով
եւ
մեծ
խանութներով։
Նրա
դիմաց
գտնվում
է
հրապարակը,
շրջապատված
ամեն
տեսակի
ուտելիքներ
վաճառող
խանութներով,
իսկ
կողքին
գտնվում
են
մի
գեղեցիկ
մզկիթ
եւ
երկու
սրճարան...
»
[11]
։
Ահա
այն
բոլորը,
որ
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Ժ.
Շարդենը
հաղորդում
է
XVII
դարի
70-ական
թվականների
սկզբների
Երեւանի՝
նրա
ընդհանուր
արտաքին
տեսքի,
բերդի,
հրապարակների,
քարավանատների,
եկեղեցիների
ու
մզկիթների,
տների
կառուցվածքի,
գլխավոր
շուկայի
եւ
այլնի
մասին։
Նրա
հաղորդած
տեղեկություններն
այնքան
որոշակի
ու
համակողմանի
են,
որ
դրանց
հիման
վրա
կարելի
է
վերականգնել
այն
ժամանակվա
Երեւանի
հատակագիծն
իր
ընդհանուր
կողմերով,
թեպետեւ
դրա
կարիքը
չկա.
ֆրանսիացի
ճանապարհորդը
տեքստային
նկարագրություններից
բացի,
գրքում
զետեղել
է
նաեւ
իր
ժամանակվա
Երեւանի
հատակագիծը։
Հարկ
է
նշել,
որ
Շարդենն
այդ
տեղեկությունները
հաղորդել
է
հիմնականում
իր
դիտողությունների
հիման
վրա։
Սակայն
Երեւանի
մասին
զանազան
տեղեկություններ
է
քաղել
նաեւ
տեղացիներից,
ինչպես
նաեւ
նախորդ
շրջանի
ճանապարհորդ-հեղինակներից։
Մասնակի
թերություններով
հանդերձ
Շարդենի
վկայությունները
մեր
քաղաքի
կառուցվածքի
ու
արտաքին
տեսքի
մասին
իրենց
ընդգրկումով,
մանրամասնությամբ
ու
արժանահավատությամբ
չունեն
նախորդները
ո՛չ
մեր
եւ
ո՛չ
էլ
օտար
գրականության
մեջ։
Շարդենից
հետո
Երեւանի
արտաքին
տեսքը,
շենքերի
կառուցվածքը,
կոմունալ
պայմանները,
բերդը,
եկեղեցիներն
ու
մզկիթները,
շուկաները
եւ
ուրիշ
օբյեկտներ
նկարագրվել
են
շատ
հեղինակների
կողմից։
Ճիշտ
է,
վերջիններս
հիմնականում
XIX
դարի
հեղինակներ
են
եւ
Երեւանը
նկարագրել
են
այդ
դարի
դրությամբ,
բայց
ինչպես
հայտնի
է,
քաղաքի
ընդհանուր
տեսքը
ընդհուպ
մինչեւ
այդ
դարի
60-ական
90-ական
թվականները
ոչնչով
չէր
փոխվել
եւ
հար
ու
նման
էր
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակների
Երեւանին։
Հետեւապես
XIX
դարի
հեղինակների
վկայությունները
նույնպես
կարեւոր
են
XVI-XVIII
դարերի
Երեւանի
մասին
ճիշտ
գաղափար
կազմելու
համար։
Այդ
ժամանակվա
օտար
հեղինակներից
Երեւանը
բավականին
ճիշտ
ու
մանրամասն
նկարագրել
են
հատկապես
Հաքստհաուզենն
ու
Լինչը,
որոնց
վկայությունները
հիմք
են
ծառայել
սույն
աշխատության
առաջին
ու
երրորդ
գրքերում
քաղաքի
բնական
պայմաններին,
արտաքին
տեսքին
ու
ներքին
կյանքին
վերաբերող
մի
շարք
հարցեր
լուսաբանելու
համար,
եւ
դրանց
կրկնության
կարիքը
չի
զգացվում։
Միայն
պետք
է
ասել,
որ
թե՛
Հաքստհաուզենը
եւ
թե՛
Լինչը
հին
Երեւանն
իր
կառուցվածքով
իրավացիորեն
համարում
են
տիպիկ
ասիական
քաղաք
[12]
։
Դրանցից,
օրինակ,
Հաքստհաուզենը
XIX
դարի
առաջին
կեսի
Թիֆլիսի
ու
Երեւանի
մասին
հետեւյալն
է
գրում,
«Թիֆլիսում
մենք
նկատեցինք
Եվրոպայի
ու
Ասիայի
բախումը,
բայց
Երեւանը
մաքուր
ասիական
քաղաք
է»
[13]
։
Իսկ
Լինչը
գրում
է,
թե՝
«Արեւելյան
քաղաքները,
—
իսկ
Երեւանը
ավելի
լիակատար
ասիական
քաղաք
է,
—
կարելի
է
ասել
բոլորը
կառուցվել
են
երկու
հարթության
վրա։
Մեկ
հարթությունը
կազմում
են
փողոցները,
մյուսը՝
տափակ
կտուրները,
որոնք
բոլորը
գտնվում
են
գրեթե
միեւնույն
մակարդակի
վրա»
[14]
։
Օտարների
համեմատությամբ
Երեւանն
ավելի
մանրամասն
են
նկարագրել
ռուսական
հեղինակները՝
Ի.
Շոպենը,
Ա.
Գրիբոյեդովը,
Լաչինովը,
կոմսուհի
Ուվարովան
եւ
ուրիշներ։
Սանրամասն
նկարագրություններ
ունեն
նաեւ
մեր
ազգային
հեղինակները՝
Ղ.
Ինճիճյանը,
Ղ.
Ալիշանը,
աշուղ
Ջիվանը
[15],
Երվանդ
Շահազիզը
եւ
շատ
ուրիշներ։
Հին
Երեւանն
ու
նրա
բերդը,
թաղերը,
Հրազդան
գետը
հայրենասիրական
մեծ
շնչով
եւ
գեղարվեստական
բարձր
վարպետությամբ
է
նկարագրել
Խաչատուր
Աբովյանը։
Նրա
կատարած
բազմաթիվ
նկարագրություններից
բերենք
միայն
մեկ
հատված.
«Ինչպես
մեկ
կատաղած
վիշապ՝
երկնքիցը
թռած,
գլխիվեր
ճոլոլակ,
մեկ
տուտը
Սեւանի
հանդարտ
ծովումը,
մեկ
տուտը
Արազի
քրքրված
զբաղումը...
վրա
պրծած
որ
չի՛
գալիս
ամեհի
Զանգին
ու
Ձորագեղ
մտնում,
որ
Հայաստանի
սուրբ
գետինը
ոտնատակ
տվողին...
քշի´,
տանի...
։
Գիշերվան
մութը
գետինն
առած
ժամանակին՝
որ
մարդ
իր
շվաքիցն
էլ
սասանում,
սարսափում
ա,
ու
բազի
դիվահալած,
մահատագնապ
անցավոր՝
երեսին
խաչ
հանելով, ...
սրբոց,
մարգարեից
անունը
տալով,
որ
Զանգվի
կարմնջի
վրովը
անց
չի
կենում
ու
Կոնդի
չոր
գարգուսը
չի
ըլում,
սարսափը
ջանն
առած,
լեզուն
բերանումը
սառած,
աջու
կողմն
Երեւանու
զարհուրելի
բերդն
ու
Թուրքի
գյուռխանեքը
(գերեզմանատուն),
ձախ
կողմն՝
դնգերը,
ջաղացները
որ
չեն
ձորումը
թխթխկացնում,
չխչխկացնում
ու
փոքր
ինչ
հեռու՝
չանգը՝
կոխած,
կամարակապ
համամները
ու
տխուր
Ձորագեղը՝
փոսումն
ընկած,
ձենըները
փորըները
քցած,
առաջին
Երեւանու
Շհարը՝
տրտում,...
սքի
քողն
երեսին
փռած՝
որ
չեն
երեւում,
—
հենց
իմանաս՝
բոլորն
անդունդն
ա
գնում
բաթմիշ
ըլում...
»
[16]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք
Խ.
Աբովյանը
այստեղ
նկարագրում
է
հին
Երեւանից
միայն
մի
հատված,
բերդը,
Հրազդանը
եւ
Ձորագյուղ
թաղամասը
շրջակայքի
հետ
միասին։
Հակիրճ
է
նրա
կատարած
նկարագրությունը,
բայց
պատկերավոր։
Ընթերցողի
աչքի
առջեւ
իր
հիմնական
կողմերով
պատկերանում
է
հին
Երեւանի
այդ
հատվածը՝
խոր
կիրճով,
գոռում-գոչումով
վազող
Հրազդանը,
Ձորագյուղի
իրար
կպած
հողե
կտուրներով
անշարժ
խրճիթները,
Հրազդանի
ափին
շարված
բազմաթիվ
ջրաղացներն
ու
դինգերը,
պարսկական
ծանր
տիրապետության
խորհրդանիշը՝
սարդարի
աթոռանիստ
բերդն
իր
պաշտպանական
կառույցներով
հանդերձ։
Մեզ
հետաքրքրով
ժամանակներից,
հավանաբար
XVII
դարից
բուն
Երեւանը
առանց
բերդի
եւ
շրջակայքի
գյուղերի՝
Նորագյուղի,
Ձորագյուղի
ու
Նորքի,
բաժանվել
է
երեք
մեծ
թաղերի՝
Շահարի
(Քաղաք
կամ
Հին
Երեւան),
Թափաբաշի
(Կոնդ)
եւ
Քարահանքի
(կամ
Դիմիր-բուլաղ
=
Երկաթաղբյուր)։
Շահարը
քաղաքի
ամենահին
եւ
ամենամեծ
թաղամասն
էր։
Այն
գրավում
էր
քաղաքի
հյուսիս-արեւելյան
մասը։
Քաղաքի
այս
թաղամասը
հավանաբար
բնակեցվել
է
ուրարտական
ժամանակներում,
Էրեբունին
ավերվելուց
եւ
անշուքանալուց
հետո։
Հետագա
դարերի
ընթացքում
չնայած
բազմաթիվ
անգամ
ավերվել
ու
ձեռքից-ձեռք
է
անցել,
բայց
քաղաքի
հնագույն
այդ
թաղամասը
միշտ
մարդաբնակ
է
եղել։
Առաջին
անգամ
այդ
«հին
Երեւան»,
«հին
քաղաքն
Երեւան»
անունով
հիշատակում
է
Բջնիի
Փիլիպոս
եպիսկոպոսն
իր
1631
թվականի
մի
հիշատակարանում,
մի
կորած
աստվածաշունչ
այստեղ
գտնվելու
առնչությամբ.
«Բազում
որոնմամբ
խուզեալ
գտաք,
—
գրում
է
նա,
–զգանձս
զայս
անգին
ի
հին
քաղաքն
Երեւան՝
բազում
ժամանակաւ
գերի
տարեալ
ումեք
իբրեւ
եօթանասնօք»
[17]
։
Կոնդը
տարածվում
էր
քաղաքի
արեւմտյան
մասում։
Հին
Երեւվանն
այնքան
լավ
իմացող
Հովհաննես
Շահխաթունյանցը
հետեւյալ
կերպ
է
նկարագրում
նրա
տեղն
ու
դիրքը.
«գ,
Թաղ
քաղաքիս,
է
Կոնդ
անուանեալն՝
զոր
այլազգիք
կոչեն
Թէփէպաշի,
որ
է
մեծ
քարուտ
բլրակ
լայնեալ
ստորոտովք
յարեւելից
եւ
իր
հարաւոյ.
իսկ
ի
հիւսիսոյ՝
Կոզեռն
կոչեցեալ
բլրակ,
եւ
յարեւմտից
արդիւնաբեր
խորձորն
Հրազդան
գետոյ.
բնակիչք
այսր
թաղի
նոյնպէս
հայք
եւ
մահմէտականք»
[18]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
Կոնդը
տարածվում
էր
համանուն
քարքարոտ
բլրի
արեւելյան
եւ
հարավային
լանջերին
ու
ստորոտներին,
նրա
արեւմտյան
սահմանը
կազմում
էր
Հրազդան
գետը,
իսկ
հյուսիսայինը՝
Կոզեռն
բլուրը
համանուն
գերեզմանոցով
հանդերձ։
Շահարի
նման,
Կոնդն
էլ
հիմնականում
բնակեցված
է
եղել
հայերով,
Կոնդի
բնակչությունը
բազմամարդ
է
դարձել
հատկապես
այն
ժամանակներից,
երբ
այստեղ
մշտական
բնակություն
հաստատեցին,
արդեն
հիշատակված,
100
տուն
հայ
բոշաները։
Այդ
մասամբ
երեւում
է
նաեւ
նրանից,
որ
այստեղ
բնակվում
էին
նաեւ
հայ
մելիքական
ընտանիքներ,
որոնք
ունեին
հին
ծագում։
Այստեղի
Մելիք-Աղամալյան
մելիքները
պարսկական
տիրապետության
շրջանում
ձեռք
էին
բերել
մեծ
արտոնություններ՝
անցնելով
ազնվականների
շարքը։
Երրորդ
մեծ
թաղամասը
Քարահանքն
էր,
որը
գրավում
էր
քաղաքի
հարավ-արեւելյան
մասը։
Այս
թաղամասը
հ
ամեմատաբար
ուշ
է
բնակեցվել։
Սկզբնական
շրջանում
այստեղ
եղել
է
քաղաքի
քարհանքը
եւ
բնակեցված
չի
եղել։
Հետագայում
այն
բնակեցվել
է
հիմնականում
եկվոր
թաթարների
(ադրբեջանցիների)
կողմից
եւ
միացել
քաղաքին՝
կազմելով
նրա
թաղերից
մեկը
[19]
։
Այս
թաղը
հավանաբար
մարդաշատ
է
դարձել
XVII
դարի
սկզբներից,
երբ
պարսկական
արշավանքներից
սարսափած՝
Նախիջեւանի
կողմերից
բավական
մեծ
թվով
թուրքեր
գալիս
ու
բնակություն
են
հաստատում
բերդից
հարավ
ընկած
տարածություններում։
Թաղի
բնակչության
մեծ
մասը
կազմում
էին
մահմեդականները,
հայերն
այստեղ
քիչ
էին
բնակվում։
Թաղում
երկաթի
բաղադրությամբ
աղբյուր
լինելու
պատճառով
այն
կոչեցին
Դամիր-բուլաղ՝
Երկաթ-աղբյուր։
Հետագայում
քաղաքն
ընդարձակվել
է
շրջակայքի
գյուղերի
հաշվին։
Դրանցից
առաջինը
քաղաքին
միացել
է
Ձորագյուղը,
որը
գտնվում
էր
Հրազդանի
ձորում,
նրա
ձախ
զառիվեր
ափին։
Զաքարիտ
Սարկավագի
եւ
Սիմեոն
Երեւանցու
վկայությամբ
նախկինում
այս
գյուղը,
որը
մինչեւ
քաղաքին
միանալը
փաստորեն
նրա
արվարձաններից
մեկն
էր,
կոչվում
էր
Խնկելո
ձոր.
«Եւ
ըստ
հրամանի
մեծ
Կաթուղիկոսի
ժողովեցան
ի
Խընկելոյ
Ձոր
գեղ,
որ
այժմ
ասի
Ձորագեղ»,
—
գրում
է
Զաքարիա
Սարկավագը,
մի
այլ
առիթով
դարձյալ
վկայելով.
«Գնացի
ես
(մի
ոմն
անձնավորություն
Սյունիքից
—
Թ.
Հ.
)
՚ի
Խնկելոյ
ձոր՝
որ
այժմ
ասի
Ձորագեղ,
ի
տեսութիւն
քեռն
իմոյ»
[20]
։
Սիմեոն
Երեւանցին
նույնպես
վկայում
է,
որ
այդ
գյուղը
կոչվել
է
երկու
անունով՝
Ձորագյուղ
եւ
Խնկաձոր,
«Ի
գեօղս
յայս
Ձորագեղ,
որ
կոչի
Խնկաձոր,
ունի
սուրբ
Աթոռս
զմեծ
պարսպապատ
տուն
մի
իւր
սարօքն,
յորում
գոն
երկու
եկեղեցիք,
եւ...
օտայք,
ձիատունք,
աշխանայս,
եւ
այլովք
պարագայիւք»
[21],
օգտվելով
կաթողիկոսական
արխիվից
եւ֊
պարսկական
շահերի
ու
խաների
հրովարտակներից,
գրում
է
կաթողիկոս
պատմագիրը։
Նրա
այս
վկայությունից
եւ
ուրիշ
պատմագիրների
այլ
հիշատակություններից
պարզվում
է,
որ
Ձորագյուղի
եկեղեցին
ուներ
պարսպապատ
մի
մեծ
տուն
իր
հարմարություններով՝
սենյակներով,
գոմերով,
ճաշատներով
եւ
այլն։
Պատմագրի
հիշատակած
պարսպապատ
տարածությունը՝
Ձորագեղի
անապատը
բաժանված
էր
երկու
մասի՝
հյուսիսայինի,
որը
ծառայում
էր
միաբանների
եւ
այլ
տեղերից
եկած
օտարականների
ու
վաճառականների
համար,
եւ
հարավայինի,
որի
միակ
եկեղեցին
ծառայում
էր
կաթողիկոսի
համար
իբրեւ
ժամանակավոր
աթոռանիստ,
երբ
նա
գալիս
էր
Երեւան.
«Եւ
նոյն
մեծ
պարիսպն
երկուս
բաժանեալ
միջնահատ
որմով,
—
գրում
է
Սիմեոն
Երեւանցին,
—
մին
որ
ի
կողմն
հիւսիսոյ՝
միով
եկեղեցաւն
եւ
այլովք
հարկաւոր
տամբք՝
է
հասարակ
միաբանից
տեղի՝
եւ
անասնոց
եւ
այլոց
այսպիսեաց,
յորում
եղեալ
յեկեղեցին
գան
ժողովուրդք
օտարականք
եւ
վաճառականք
ի
յաղօթել։ ...
Եւ
միւսն
որ
ի
հարաւկողմն՝
միակ
եկեղեցաւն՝
է
յատուկ
տեղի
Հայրապետին,
զի
ի
գնալն
Կաթուղիկոսին
ի
յԵրեվան
անդ
ագանի
իւրովք
սպասավօրքն։
Որ
եւ
ունի
զյատուկ
պարիսպս
յատուկ
դրամբ,
եւ
արգելեալ
ի
հասարակութենէ։
Այս
երկոքեանս
եւս՝
որք
գոն
ի
մէջ
միոյ
մեծի
պարսպի,
եւ
են
շէն
եւ
ընդ
իշխանութեամբ
սրբոյ
Աթոռոյս,
կոչին
միով
անուամբ
Ձորագեղու-անապատ,
որէ
հանդէպ
բերթին
Երեւանու
ի
հիւսիսակոյսն,
ի
բարձրահայեաց
գագաթանն
մեծախոր
ձորոյն,
ուր
անցանի
գետն
Հրաստան»
[22]
։
Ըստ
երեւույթին
գյուղն
էլ
Խնկաձոր
կամ
Խնկելո
ձոր
է
կոչվել
պարզապես
այն
պատճառով,
որ
այդտեղ
էր
գտնվում
կաթողիկոսի
ժամանակավոր
աթոռանիստը,
Երեւանի
եպիսկոպոսանիստը
եւ
հիմնականում
այդտեղի
եկեղեցիներում
էր
հավաքվում
քաղաքի
բնակչությունը
կրոնական
որոշ
տոների՝
հատկապես
ջրօրհնեքի
ժամանակ։
Պարսկական
տիրապետության
շրջանում
Ձորագյուղը
պաշտոնապես
թարգմանաբար
կոչվել
է
Դարա-քենդ։
Նրա
բնակչությունը
բացառապես
բաղկացած
էր
հայերից։
Ձորագյուղն
իր
հերթին
ունեցել
է
ենթաթաղեր՝
Վերին
կամ
Քարափի
թաղ,
Ստորին
կամ
Ձորի
թաղ
եւ
Կարբիի
թաղ
[23]
։
Դրանցից
առաջինը
գտնվում
էր
Հրազդանի
ձախ
կողմի
բարձրավանդակի
վրա,
բերդից
հյուսիս-արեւմուտք,
ս.
Սարգիս
եկեղեցու
մոտակայքում,
երկրորդը՝
Ստորին
կամ
Ձորի
թաղը
ընկած
էր
դարձյալ
Հրազդանի
ձախ
ափին,
նրա
զառիվեր
ձորում,
իսկ
Կարբիի
թաղը
հավանաբար
տարածվում
էր
Ստորին
թաղի
հարավային
շարունակության
վրա։
Կարբիի
թաղամասում
բնակություն
էին
հաստատել
Արագածոտն
գավառի
Կարբի
գյուղի
(այժմյան
Աշտարակի
շրջանում)
բնակիչներից,
որոնք
այստեղ
էին
եկել
իրենց
հայրենի
գյուղն
ավերվելու
պատճառով
[24]
։
Քաղաքին
սերտորեն
հարող
մյուս
գյուղը
Նորքն
էր,
որը
դարձյալ
փաստորեն
նրա
արվարձանն
էր,
բայց
իրավական
առումով
քաղաքին
միացվեց
միայն
XIX
դարի
30-ական
թվականներին։
Բրուտության
տարածման
շնորհիվ
թուրքերն
այս
գյուղը
կոչում
էին
Չոլմաքչի
(«բրուտ»)։
Նրա
բնակիչները,
որ
բացառապես
հայեր
էին,
զբաղվում
էին
այգեգործությամբ,
բանջարաբուծությամբ,
երկրագործությամբ
եւ
կավագործությամբ։
Նորքում
եւս
հիշատակվում
են
մի
քանի
ենթաթաղեր՝
մահլաներ։
Թեպետեւ
Նորքը
հնագույն
բնակավայրերից
մեկն
է
եւ
նրա
տերիտորիայում
դիպվածով
հայտնաբերված
եկ
մարդկային
հին
մշակույթի
մնացորդներ,
բայց
մեր
մատենագրության
մեջ
այն
հիշատակվում
է
համեմատաբար
շատ
ուշ։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
Նորքի
մասին
արդեն
կան
մի
շարք
արժեքավոր
հիշատակությունների
[25],
որոնց
շնորհիվ
հնարավոր
է
դառնում
նրա
այդ
ժամանակաշրջանի
պատմությունը
լուսաբանել
ընդհանուր
գծերով։
Քաղաքի
շրջակայքի
մյուս
գյուղերը՝
Նորագյուղը,
որը
պարսկական
տիրապետության
վերջին
շրջանում
չուներ
մշտական
բնակչություն
եւ
վեր
էր
ածվել
Երեւանի
այգեվետ
արվարձանի,
Նորագավիթը,
Չարբախը
եւ
մյուսները
նույնպես
տնտեսապես
կապված
էին
քաղաքի
հետ։
Նշվածներով,
անշուշտ,
չեն
ավարտվում
Երեւանի
մեծ
ու
փոքր
թաղերն
ու
արվարձանները։
Համեմատաբար
ավելի
նոր
ժամանակներում
եկվոր
բնակչության
շնորհիվ
առաջացել
են
նոր
թաղեր՝
Սպահանցոց
թաղը,
որը
գտնվում
էր
Գետառի
ափերին
եւ
բնակեցված
էր
Սպահանից
եկած
այն
հայերով,
ովքեր
Պարսկաստան
էին
քշվել
Շահ-Աբաս
I-ի
օրոք,
Շիլաչի
թաղ,
որտեղ
բնակվում
էին
ներկարարները,
Շեն-թաղ
(այժմյան
26
կոմիսարների
այգու
մոտ),
Ղարաբաղի
թաղ
[26],
Վերին
թաղ
[27]
եւ
այլն։
Քաղաքի
գլխավոր
կառավարիչը,
ինչպես
տեսանք,
քաղաքագլուխն
էր՝
քալանթարը,
որին
ստորադրված
էին
քաղաքային
մյուս
բոլոր
պաշտոնյաները՝
մելիքները,
դարուղան
(ոստիկանապետը)
եւ
մյուսները։
Իրականում
քալանթարն
ու
մելիքները
իրենց
ձեռքում
պահում
էին
դատավորի
ու
կառավարիչի
իրավունքները,
իսկ
քաղաքի
կառավարման
մյուս
կարեւոր
օղակները
գտնվում
էին
ոստիկանապետի
(դարուղա),
շուկայապետի
(բազարբաշի),
կշռապետի
(միզանդար)
եւ
ուրիշ
ցածրադիր
պաշտոնյաների
ձեռքին
[28]
։
Դարուղան,
որ
համարվում
էր
համաքաղաքային
ոստիկանապետը,
իր
իշխանությունն
իրագործում
էր
հարյուրապետերի
(յուղբաշիներ)
եւ
տասնապետերի
(չաուշ)
միջոցով։
Համաքաղաքայինից
բացի,
կար
նաեւ
գիշերային
պահապանության
ոստիկանություն,
որի
գլուխ
կանգնած
էր
գիշերային
ոստիկանության
պետը՝
հասաս-բաշին։
Վերջինիս
տրամադրության
տակ
գտնվում
էին
պահապանները՝
հասասները,
որոնք
գիշերները
պարտավոր
էին
հսկել
ու
պահպանել
կարգը
քաղաքի
թաղամասերում
ու
փողոցներում։
Շուկան
ուներ
իր
առանձին
մարմինները։
Այստեղ
յուրաքանչյուր
առեւտրական
ու
արհեստավորական
շարք
ուներ
իր
հասասները՝
մեկ
կամ
երկու
հոգուց
բաղկացած։
Ամբողջ
ոստիկանությունը
(ե՛ւ
համաքաղաքայինը,
ե՛ւ
շուկայինը
)
պահվում
էր
քաղաքային
բնակչության
հաշվին
[29],
նրանից
այդ
միջոցները
կորզելով
հատուկ
հարկի
ձեւով։
Պարսկական
քաղաքների
ներքին
անվտանգության
կազմակերպման
այս
ձեւը
եվրոպական
մի
շարք
ճանապարհորդների
կողմից
համարվել
է
օրինակելի։
Նրանք
այդպիսի
եզրակացության
են
հանգել
պարզապես
միայն
այն
բանի
համար,
որ
պարսկական
քաղաքներում,
քաղաքային
շրջագծի
ներսում
տեղի
ունեցած
անկարգությունների
ու
հանցագործությունների
համար
կառավարության
առջեւ
անձնական
պատասխանատվություն
էր
կրում
ինքը՝
քաղաքային
բնակչությունը,
ուստի
վերջինս
շահագրգռված
էր
ամեն
կերպ
վերացնելու
իր
խաղաղ
կյանքին
սպառնացող
բոլոր
վտանգները։
Այդ
հիմքի
վրա
կարիք
է
առաջանում
կազմակերպելու
քաղաքային
ոստիկանության,
մանավանդ
որ
պետական
վարչական
օրգաններն
իրենց
բծախնդրությամբ,
կաշառակերությամբ,
անտեղի
տանջանքներով,
ոչ
թե
օրինականության
պաշտպան,
այլ
կատարյալ
պատուհաս
էին
քաղաքացիների
համար
[30]
։
Սակայն
քաղաքային
ոստիկանությունն
էլ
չէր
փոխում
իրերի
դրությունր,
եւ
միայն
առաջին
պահից
է
դրական
տպավորություն
թողնում
պարսկական
քաղաքների
ներքին
կարդ
ու
կանոնի
կազմակերպումը։
Իրականում
ժողովրդի
հաշվին
պահվող
ոստիկանական
աշխատողներից
եւ
պահապաններից
յուրաքանչյուրը,
սկսած
դարուղայից
եւ
հասասբաշուց
եւ
վերջացրած
չաուշներով
ու
հասասներով,
կատարում
էր
ամեն
տեսակի
անօրինականություններ
եւ
չարաշահումներ։
Ոստիկանության
պաշտոնի
մենավարձու
աստիճանավորը,
իր
այդ
պաշտոնի
համար
սարդարին
տալով
որոշ
գումար,
աշխատել
է
վճարված
գումարներից
բացի
բնակիչներից
անօրինական
եղանակներով
իր
համար
դուրս
կորզել
այլ
միջոցներ
[31]
։
Եթե
այդ
բոլորի
փոխարեն
քաղաքային
ոստիկանությունը
գտնվեր
իր
բարձրության
վրա,
թեկուզ
նվազագույն
չափով,
ապահովեր
քաղաքի
եւ
շուկայի
խաղաղ
առօրյան,
բնակիչների
կյանքն
ու
գույքը,
դեռ
ոչինչ,
մի
կերպ
կարելի
էր
քաղաքի
ներքին
կյանքը
համարել
բնականոն
եւ
տանելի,
իսկ
նրա
ոստիկանության
գործունեությունը՝
բավարար։
Այնինչ
պարսկական
տիրապետության
շրջանի
Երեւանի
ներքին
կյանքը
միանգամայն
անապահով
էր,
հասարակության
ապադասակարգային
տարրերը՝
այսպես
կոչված
լոթիները,
խուլիգանական
բանդաներ
կազմած,
գիշերվա
պահին
ցրվում
էին
քաղաքով
մեկ
եւ
մինչեւ
լույս
ահ
ու
սարսափի
մեք
պահում
քաղաքացիներին։
Ահա
թե
ինչ
է
գրում
Ի.
Շոպենը
հասարակության
համար
պատուհաս
դարձած
եւ
հենց
տիրող
կարգերի
արդյունքը
հանդիսացող
այդ
գող-ավազակների
մասին,
«Նկարագրելով
իրեն
օգտակար
որեւէ
զբաղմունքի
նվիրած
դասերին,
պետք
է
հիշատակել
նաեւ
մարդկանց
մի
հատուկ
դասակարգի
մասին,
որն
իր
համար
արհեստ
է
ընտրել՝
ոչինչ
չանելը։
Նրանք
կոչվում
են
լոթի,
բառացի՝
խեղկատակ։
Լոթիներն
ամբողջ
ցերեկը
քնում
են,
արթնանում
են
երեկոյան,
հավաքվում
եւ
զբաղվում
հարբեցողությամբ
ու
զանազան
անառակություններով։
Երբ
լոթու
մոտ
փող
չի
լինում,
նա
վճռում
է
ամեն
բան
անել,
սպանությունն
ու
թալանը
նրա
համար
ոչինչ
են։
Ամռանը
Երեւան
լոթիներ
են
գալիս
Խոյից
ու
Պարսկաստանի
այլ
քաղաքներից,
եւ
այդ
ժամանակ
նրանց
էին
վերագրում
քաղաքում
տեղի
ունեցող
բոլոր
անկարգությունները։
Սրանք
սովորաբար
թաքնվում
էին
Կզըլ-կալա
արվարձանի
այգիներում,
եւ
երեկոյից
իրար
ազդանշաններ
էին
տալիս
ականջ
ծակող
սուլոցով,
որը
գիշերային
լռության
մեջ
հնչում
էր
ամբողջ
քաղաքում
եւ
տհաճ
տպավորություն
թողնում
խաղաղ
բնակիչների
վրա»
[32]
։
Սակայն
լոթիները
չէին
կարող
այդ
աստիճան
խանգարել
քաղաքի
խաղաղ
առօրյան,
եթե
չլինեին
խաների,
դարուղաների,
հասասբաշիների
եւ
մյուս
պաշտոնյաների
թողտվությունն
ու
անօրինականությունները։
Ինչպես
երեւում
է,
այդ
բոլորից
ամենից
շատ
տուժում
էին
հայերը։
Մեծ
վտանգի
տակ
էին
նրանց
ունեցվածքը,
գեցեղիկ
օրիորդները,
տունն
ու
տեղը։
Այդ
է
եղել
պատճառը,
որ
Երեւանում
տների
շքամուտքերն
ուղղված
էին
ոչ
թե
դեպի
փողոց,
այլ
բակ,
որպեսզի
այն
ինչքան
հնարավոր
է
իր
որպիսությունով
գաղտնի
մնա
խանից
ու
խանական
պաշտոնյաներից։
Նաղաշ
Հովնաթանի
արտահայտությամբ.
«Թուրքերը
կու
քաշեն
բերան,
Մարդոյ
գըլխի
կոտրեն
գերան»։
Եվ
թուրքի
ահից
դռները
միշտ
փակ
են
պահել
(«Թուրքի
յահէ
դըռներըն
փակ»,
—
գրում
է
նա)
[33]
։
Արեւելյան
շատ
քաղաքների
նման
Երեւանք
եւս
հատուկ
զբոսայգիներ
չի
ունեցել։
Բնակիչները
սովորաբար
զբոսել
են
կամ
իրենց
հանգիստն
անցկացրել
եկեղեցիների
ու
մզկիթների
ստվերախիտ
բակերում
[34]
։
Քաղաքի
կենտրոնական
մասում
էր
գտնվում
մեծ
հրապարակը,
որն
այլազգիները
սովորաբար
կոչում
էին
Մեծ
Մեյդան։
Ժ.
Շարդենի
հիշատակության
համաձայն,
Երեւանի
մեծ
հրապարակը
400X400
քայլ
մեծությամբ
մի
քառակուսի
տարածություն
էր՝
շրջապատված
ծառերով։
Այն
ծառայում
էր
իբրեւ
զբոսատեղի։
Այնտեղ
տեղի
էին
ունենում
նաեւ
հեծյալ
ու
հետիոտն
մրցություններ,
լարախաղացների
հյուրախաղեր,
մարմնամարզական
ելույթներ
եւ
այլ
խաղեր
[35]
։
Գլխավոր
կամ
մեծ
հրապարակից
բացի,
հրապարակներ
կային
նաեւ
եկեղեցիների
ու
մզկիթների
բակերում,
որոնք,
ինչպես
ասացինք,
ծառայում
էին
իբրեւ
զբոսանքի
ու
հանգստի
վայրեր։
Մեծ
հրապարակին
կից
գտնվում
էր
քաղաքի
շուկան,
որը
սոսկ
առեւտրի
կենտրոն
լինելուց
բացի,
բոլոր
տեսակի
տնտեսական
գործարքների
հիմնական
վայրն
էր։
Արեւելյան
մյուս
քաղաքների
նման
Երեւանի
շուկան
եւս,
մանավանդ
ամռանը,
ուներ
մեծ
եռուզեռ։
Այստեղ
վաճառվում
եւ
գնվում
էին
բազմատեսակ
ապրանքներ,
խանութները
ցրված
էին
խառնիխուռն,
շատերն
առեւտուրը
կատարում
էին
ոտքի
վրա,
ամենուրեք
աղմուկ
աղաղակ
էր,
վաճառվող
ապրանքներից
շատերը
փչացած
էին
կամ
անորակ,
վաճառողները
գնորդներին
խաբում
էին
ե՛ւ
կշռելիս,
ե՛ւ
գնի
մեջ,
սանիտարական
պայմանները
վատթարագույն
էին։
Երեւանի
շուկայի
պատկերը,
իհարկե,
խտացված
գույներով
ներկայացրել
է
Նաղաշ
Հովնաթանը
իր
«Գովասանութիւն
Երեւանայ
քաղաքին»
սատիրական
բանաստեղծության
մեջ,
որի
տարբեր
հատվածները
մեր
կողմից
վկայակոչված
են
զանազան
առիթներով։
Ծաղկաքաղ
անենք
այդ
չափածո
քերթվածից
քաղաքի
շուկային
վերաբերող
տողերն
ու
հատվածները.
«Առաւօտուց
կ՚երթաս
բազար,
Բօլ
կա
ծախեն
բողկ
ու
գազար,
Թըթու
մածուն
չանախ
հազար,
Խըմոր
հացըն
կուտայ
Նազար։
Սափոր
եւ
կուժ
ամենըն
ծակ,
Քանի
ջուր
կ՚ածես
թէ
դատարկ...
։
Զաբուն
չուխէն
պօրկչուց
շալած,
Գըտակ
կարեն
ձըգեն
թալակ,
Ծայրըն
երկայն
որպէս
սալակ,
Մէջն
պատի
հաստ
քօչալակ։
Թէ
մէյտանըն
անես
օրօն,
Շատ
կայ
տըտիպ
շըպլեղ
տօրօն,
Շերեփ
գըդալ
խիստ
խըտօրօն,
Ամէնն
ածես
մէկ
վառ
թօրօն։
Չունի
մէկ
գովելոյ
պատճառ,
Բազաստանըն
փնթի
մուռտառ,
Կու
ծախեն
խիստ
խաշար
աստառ,
Թօրփա
քէչա
աթառ
փաթառ»
[36]
։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակների
Երեւանը
զուրկ
էր
տարրական
կոմունալ
պայմաններից։
Այստեղ
գոյություն
ունեցող
մի
ամբողջ
շարք
բաղնիքները
[37],
բացառությամբ
բերդի
ներսի
խանական
բաղնիքի,
գտնվում
էին
սանիտարական
անմխիթար
պայմաններում։
Պարսկական
այդ
համամները
փաստորեն
ոչ
թե
մաքրության
կետեր
էին,
այլ՝
վարակի
ու
հիվանդությունների։
Դրանք
պահպանվել
էին
մինչեւ
XIX
դարի
վերջերը,
իսկ
առանձին
բաղնիքների
մնացորդներ՝
մինչեւ
նույնիսկ
XX
դարի
առաջին
քառորդի
վերջերը։
Քաղաքում
կային
նաեւ
շատ
քարավանատներ։
Դրանցից
ամենագեղեցիկը,
ըստ
Շարդենի,
գտնվում
էր
խանի
պալատից
500
քայլ
հեռավորության
վրա։
Այդ
քարավանատունը
կառուցված
էր
Շարդենի
Երեւան
այցելելուց
մի
քանի
տարի
առաջ՝
Երեւանի
խանի
հրամանով
[38]
։
Քարավանատան
ավագ
մուտքն
ուներ
ութսուն
քայլ
երկարություն,
տարբեր
ապրանքներով
առեւտուր
կատարող
խանութներով
կազմելով
մի
գեղեցիկ
սրահ։
Նրա
շենքը
քառակուսի
էր
եւ
բաղկացած
էր
երեք
խոշոր
ու
վաթսուն
մանր
սենյակներից
ընդարձակ
գոմերով
ու
մեծ
խանութներով
հանդերձ։
Շենքի
դիմաց
գտնվում
էր
մի
հրապարակ,
որը
շրջապատված
էր
մթերային
խանութներով
[39]
։
Դրանք
բոլորը
1679
թվականի
երկրաշարժով
փլվել
ու
ավերվել
են։
Սակայն
պատմագիրների
հիշատակության
համաձայն
քաղաքի
մյուս
շինվածքների
հետ
միասին
շուկայի
շենքերը
եւս
վերաշինվեցին
Զալ-խանի
ժամանակներում՝
հավանաբար
XVII
դարի
80-ական
թվականների
սկզբներին։
Պատմա-հնագիտական
տեսակետից
հին
Երեւանի
գերեզմանոցների
մեջ
առանձնապես
ուշադրության
արժանի
էր
Կոզեռն
կոչված
բլրի
համանուն
գերեզմանոցը,
որը
վերացվեց
մեր
դարի
30-ական
թվականներին՝
քաղաքը
հիմնական
վերակառուցման
ու
վերափոխման
հետեւանքով։
Այս
գերեզմանատանը
թաղվել
էին
նաեւ
մի
շարք
նշանավոր
մարդիկ,
որոնց
թվում
են
XI
դարի
հայտնի
հեղինակ
Կոզեռն
մականունով
Հովհաննես
վարդապետը
[40]
։
Նրա
կողքին
հետագայում
թաղեցին
Բաղեշի
Ամրդոլու
վանքի
հայտնի
դպրոցի
արտաքին
գիտությունների
դասատու
Մելքիսեթ
Վժանեցի
վարդապետին,
իսկ
դրանց
միջեւ՝
Մովսես
Գ
Սյունեցի
կաթողիկոսին։
Հովհաննես
Կոզեռնի,
Մելքիսեթ
Վժանեցու
եւ
Մովսես
Սյունեցի
կաթողիկոսի
թաղման
եւ
գերեզմանների
մասին
Առաքել
Դավրիժեցին
հետեւյալն
է
վկայում.
«Եւ
պատահեցաւ
լինիլ
վախճանի
սորա
(Մովսես
Սյունեցի
կաթողիկոսի
—
Թ.
Հ.
)
յԵրեւան
քաղաքի
ի
վանս
դամբարանի
սրբոյ
Առաքելոյն
Անանիայի,
վասն
որոյ
եւ
տարեալ
ի
հասարակաց
գերեզմանատունն
ի
Կոզեռ
կոչեցեալ
բլուրն.
զի
վասն
գերեզմանի
Կոզեռն
վարդապետին՝
որ
անդ
է,
այնպէս
կոչեն
զբլուրն,
եւ
յարահուպ
գերեզմանի
Կոզեռն
վարդապետին
եւ
Մելքիսեթ
վարդապետին,
ի
մէջ
երկուցս
այսոցիկ
պատրաստեցին
զդիր
հանգստեան
սրբոյս
այսորիկ,
եւ
անդէն
ի
մէջ
երկուց
կափուցեալ
տապանաց
եղին
զսրբասնեալ
նշխարքւ
մարմնոյ
նորա,
մեծաւ
պատուով
եւ
փառօք»
[41]
։
Հովհաննես
վարդապետի
մականվամբ
Կոզեռն
կոչված
բլուրն
ու
գերեզմանոցը
հիշատակվել
են
շատ
հեղինակների
կողմից։
Այստեղ,
բացի
տապանագրերից,
որ
պատմագրական
տեսակետից
ունեն
որոշակի
նշանակություն,
կային
մի
քանի
մատուռներ։
Իր
հնությամբ
ու
կառուցվածքով
հայտնի
էր
Հովհաննես
Կոզեռնի
գերեզմանի
վրա
կառուցված
մատուռը,
որը
կիսախարխուլ
վիճակում
պահպանվել
էր
մինչեւ
XX
դարի
սկզբները։
Բայց
Կոզեռնում
գտնվող
գերեզմանների
մեջ
իր
տապանագրով
առաջին
հերթին
ուշադրություն
էր
գրավում
Մովսես
Գ.
Սյունեցու
գերեզմանը
հետեւյալ
տապանագրով
հանդերձ.
«Այս
է
տապան
դամբարանի,
Եղեալ
շիրմի
ճանապարհի.
Տեառն
Մովսէսի
վարդապետի,
Ընտրեալ
Սուրբ
Հայրապետի.
Որ
է
տեղաւ
Տաթեւացի,
Նորոգող
Ս.
էջմիածնի
Բացող
եւ
շինող
գմբեթի
Թվին
ՌՁԲ
(1633)»
[42]:
Հետագայում
եւս,
ընդհուպ
մինչեւ
XX
դարի
30-ական
թվականների
կեսերը
Կոզեռն
գերեզմանոցում
շարունակում
են
թաղումներ
կատարել։
Հովհաննես
Շահխաթունյանցի
վկայության
համաձայն,
Մովսես
կաթողիկոսի
գերեզմանի
վրա
կառուցված
մատուռը
հետագայում
ավերվել
ու
անխնամ
էր
մնացել։
Սակայն
Սահակ
Մելիք-Աղամալյանը
1829
թվականին
քարով
ու
կրով
այն
վերականգնում
է։
Շուտով
(1834
թվականին)
մահանում
է
եւ
ինքը՝
Սահակը,
որին
նույնպես
թաղում
են
Մովսես
Սյունեցու
մատուռում
[43]
։
Մյուս
շատ
թե
քիչ
հնություն
ունեցողը
«Հին
ղարիբանոց»
կոչված
գերեզմանոցն
էր,
որտեղ
նշանավոր
մարդկանց
չեն
թաղել։
Թաղումներ
են
կատարել
նաեւ
եկեղեցիների
բակերում,
որտեղ
շատ
գերեզմաններ
պահպանվել
են
մինչեւ
մեր
օրերը
[44]
։
Հնագույն
ժամանակներից
ի
վեր
Երեւանի
բնակիչները
միշտ
անհանգստացել
են
խմելու
լավորակ
ջուր
ունենալու
հարցով։
Ճիշտ
է
նկատում
Երվանդ
Շահազիզը՝
Երեւանում
եղած
բնական
ջրերը՝
Հրազդանի,
Գետառի,
Սյոգուտլուղ
կոչված
աղբյուրների,
ինչպես
նաեւ
ջրհորների
ջրերը,
որ
նրանք
գործ
են
ածել
խմելու
համար,
իրենց
մեջ
պարունակում
էին
առողջության
համար
վնասակար
օրգանական
նյութեր
եւ
խմելու
համար
փաստորեն
պիտանի
չէին։
Իզուր
չէ,
որ
ուրարտական
թագավորները
հնագույն
Երեւանի՝
Էրեբունիի
համար
ջրմուղ
են
անցկացրել
ոչ
թե
Գետառի
ստորին
հոսանքից,
որը
շատ
մոտիկ
էր
եւ
տեղանքի
տեսակետից
դյուրամատչելի,
այլ՝
Գեղամա
լեռների
հարավային
վերջավորությունների
լանջերից,
որտեղից
բերված
ջուրը
խմելու
համար
առաջնակարգ
էր։
Հետագայում,
երբ
թշնամական
հարձակումների
պատճառով
Էրեբունին
անշուքանում
է,
խափանվում
է
նաեւ
նրա
ջրմուղը։
Ներկայիս
Երեւանի
կենտրոնական
մասում
հաստատված
նրա
բնակիչները
ժամանակի
ընթացքում
հոգ
են
տանում
խմելու
լավորակ
ջուր
ունենալու
համար։
Այդ
են
վկայում
քաղաքի
տարբեր
մասերում
հայտնաբերված
տարբեր
ժամանակներին
վերաբերող
ջրմուղների
մնացորդները
[45]
։
Քաղաքի
բնակչությանը
խմելու
ջրով
ապահովելու
համար
առանձին
անհատներ
գործնական
քայլեր
են
կատարել
նաեւ
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում։
Առաջին
փորձն
այդ
ուղղությամբ
կատարել
է
այլ
առիթներով
հիշատակված
խոջա
Գրիգորը,
որը
կրել
է
Մոծակ
մականունը։
Հայսմավուրքի
հիշատակարաններից
մեկում,
որտեղ
թվարկված
են
նրա
բարեգործությունները,
նշվում
է,
որ
նա
մեկ
քահրեզով
ջուր
է
բերել
Գետառից
(Կըրխ-բուլաղից)
մինչեւ
Կաթողիկե
եկեղեցի
եւ
քաղաք.
«մէկ
քահրէզով
աղբիւր
եբեր
՚ի
Ղրխբուլաղի
ջրէն՝
Կաթուղիկէի
շրջապատի
միջովն,
հասոյց
՚ի
մեջ
քաղաքին
կամարակապ
կերպիւ,
որ
եւ
Աստուած
վարձահատոյց
լիցի»,
—
ասված
է
այդ
ընդարձակ
հիշատակարանի
վերջում
[46]
։
Հիշատակարանն
առաջին
անգամ
տպագրվել
է
1909
թվականին,
ս.
Սարգիս
եկեղեցու
ավագ
քահանա
Տեր-Գրիգոր
Սուքիասյանցի
կողմից
«Эриванские
объявления»
թերթիկի
այդ
տարվա
16
եւ
17-րդ
համարներում։
Գրիգոր
Մոծակն
իր
այդ
յուրակերպ
մասնակի
ջրմուղը
կառուցել
է
1652-1653
թվականներին։
Այն
ինչպես
ասված
է
հիշատակարանում,
սկիզբ
էր
առնում
Գետառից,
անցնում
էր
Կաթողիկե
եկեղեցու
բակով
եւ
հասնում
մինչեւ
քաղաք։
Թե
հատկապես
գետի
ո՞ր
մասից
էր
սկսվում
ջրմուղը,
մինչեւ
ո՞ւր
էր
հասնում,
կամ
ինչքա՞ն
ջուր
էր
տալիս,
մեզ
համար
մնում
է
անհայտ։
Մեզ
հավանական
է
թվում
որոշ
մասնագետների
այն
կարծիքը,
թե
վերջերս
Երեւանի
տարբեր
մասերում
հայտնաբերված
հին
ջրատար
խողովակների
մի
մասը
կարող
է
լինել
նշված
ջրմուղի
մնացորդները։
Ընդհակառակն,
անընդունելի
է
Երեւան
քաղաքի
պատմության
թանգարանի
գիտաշխատող
Ա.
Բաբայանի
այն
պնդումը,
թե
հայտնաբերված
այդ
խողովակները
իբր
ոչ
մի
առնչություն
չունեն
նշված
ջրմուղի
հետ
եւ
իբր
Գրիգոր
Մոծակը
1652
թվականին
ջուրը
բերել
է
միայն
Կաթողիկե
եկեղեցի
եւ
ոչ
քաղաքի
[47],
մինչդեռ
հիշատակարանում
պարզ
ասված
է.
«Աղբիւր
եբեր
՚ի
Ղրխբուլաղի
ջրէն՝
Կաթուղիկէի
շրջապատի
միջովն,
հասոյց
՚ի
մեջ
քաղաքին
կամարակապ
կերպիւ»։
Սակայն
անուղղակի
տվյալները
ցույց
են
տալիս,
որ
խոջա
Գրիգորի
անցկացրած
ջրմուղը
քաղաքի
միայն
մի
փոքր
մասին
կարող
էր
բավարարել։
Քաղաքի
մեծագույն
մասը,
մանավանդ
Կոնդ
թաղամասն
իր
շրջակայքով
հեռու
էր
գտնվում
Կաթողիկե
եկեղեցու
բակից
ու
Շահար
բերված
այդ
ջրից։
1793
թվականին
նույն
Գետառից
ագուգաներով
ջուր
է
բերվում
Կոնդի
ս.
Հովհաննես
եկեղեցու
բակը
եւ
այդտեղից
բաշխվում
քաղաքի
այդ
մասի
տարբեր
տեղեր։
Բավական
միջոցներ
եւ
ժամանակ
պահանջող
այս
ձեռնարկությունը
կատարել
են
Երեւանի
այժմյան
հիմնական
ջրմուղի
կառուցման
գործին
այնքան
ակտիվ
մասնակցած՝
Էմին
Տեր-Գրիգորյանի
պապերը՝
Տեր-Գրիգորյան
եղբայրները։
Դրա
կառուցման
մանրամասնությունները
նկարագրված
են
եղել
մի
փասթաթղթում,
որը
կոչվում
էր
«Արձանագիր»
եւ
ամբողջությամբ
տեղ
է
գտել
Երվանդ
Շահազիզի
«Հին
Երեւանը»
աշխատության
մեջ։
Բազմավաստակ
հայագետը
վկայում
է,
որ
այդ
«Արձանագիրը»
գրվել
է
հայոց
ՌՄԾԸ
(1809)
թվականին,
բայց
առանց
ցույց
տալու
դրա
տեղը։
Այնպես
որ
մենք
հարկադրված
ենք
այն
մեջբերել
նրա
աշխատությունից։
Ահա
դրա
տեքստը.
«Հզօրին
Այ.
ողորմութեամբ
ես
տեր
Գրիգոր
քահանայ
Տր.
Սահակեան՝
հանդերձ
եղբարբք
իմովք
Գաբրիէլիւ
եւ
Տր.
Միքաէլիւ
եւ
հօրեղբարքս
Ղուկասու
եւ
Յարութիւնին
Տէր
Գրիգորեան
մհտսի
Տր.
Յարութիւնեանց
՚ի
շառաւիղէ
մհտսի
Էմինեանց
գոլով
ժառանգ
Սալչիբէկեանց
Մկրտումայ.
յորժամ
կամ
եղեւ
քեանդ
խուդայից
տեղւոյս
վաճառել
անգիտութեամբ
զտունն
մնացեալ՝
՚ի
Մկրտումայ
նախնոյն
մերմէ՝
անժառանգ
կամ
անտէր
զայն
կարծելով,
յուրն
կացեալ
իրաւամբք
դատաստանի
ըստ
վճռոյ
ախունդացն
Երեւանայ՝
հաստատեալ
զմեր
ժառանգ
լինելն՝
տիրացաք
տունն
այնորիկ,
զոր
եւ
վաճառեալ
ապա
խորհրդակցութեամբ
եւ
համաձայնութեամբ
եղբարցն
իմոց
Գաբրիէլի
ու
Տեր
Միքաէլի,
եւ
հաճեցուցեալ
զկամս
հօրեղբարցս
Ղուկասու
եւ
Յարութիւնի
՚ի
բովանդակ
յարդեանց
այնր
տան
համավաստակ
աշխատութեամբ
՚ի
ՌՄԽԲ
(1793)
թուին
եւ
յուլիսի
՚ի
Գ-ին
բերել
տուաք
ագուգայիւնք
որ
է
քնկով
՚ի
Ղրխբուլաղու
զջուր
՚ի
գաւիթ
Սբ.
Յովհաննէս
եկեղեցոյս
առ
՚ի
հիշատակ
մեզ
ու
նախնեաց
մերոց։
Եւ
առ
այս
Մելիք
Աբրահամն
հանդերձ
այլովք
քեանղխուդայիւք
գիր
հաստատութեան
գրեալ
կնքով
ու
ստորագրութեամբ
կողմանց
ետ
ինձ
Տր.
Գրիգոր
քահանայիս
առ
՚ի
վկայութիւն
իրացս։
Եւ
ետ
ոչ
բազմաց
իբրու
ընկալաւ
զվախճան
իւր
յիշեալ
եղբայրն
իմ
Գաբրիէլն,
ոչ
ժամանեալ
իմ
վս.
միայնակութեանս
հետեւել
յօր
ըստ
օրէ
շինութեան
հաստատութեան
հարկ
եղեւ
բարենախանձ
սիրով
կրկին
նորոգել
զայն
Բարսեղ
աղայի
եղբօր
Դաւիթ
Կաթողիկոսի.
եւ
ես
արժանի
եղեալ
գնալ
համբուրել
զտէրունական
տեղիսի
Ք-ի
որ
Երուսաղեմ
՚ի
ՌՄԾԸ
(1809)
թուին՝
դարձայ
անդրէն
՚ի
հայրենիս
իմ
Հզորին
Աստծո
ողորմութեամբ»
[48]
։
Ինչպես
տեսնուոմ
ենք,
Տեր-Գրիգորյան
եղբայրները՝
Գրիգոր
քահանան,
Գաբրիելը
եւ
Միքայելը
հորեղբայրներ
Ղուկասի
ու
Հարությանի
համաձայնությամբ
վաճառելով
իրենց
ժառանգություն
մնացած
տունը՝
այդ
միջոցներով
եւ
իրենց
անմիջական
հսկողությամբ
1793
թվականին
Գետառից
ագուգաներով
ջուր
են
բերել
տալիս
Կոնդի
սբ.
Հովհաննես
եկեղեցու
գավիթը,
որտեղից
օգտվել
է
հավանաբար
կոնդեցիների
մեծ
մասը։
Երվանդ
Շահազիզը
վկայում
է,
որ
այդ
ջրմուղի
հետքերը
նշմարվում
էին
եկեղեցու
բակում՝
արեւելյան
պատի
մոտ
[49]
։
Նա
միանգամայն
իրավացի
է։
Տեր-Գրիգորյան
եղբայրները
այդ
ջուրը
բերել
էին
ոչ
թե
անմիջապես
Գետառի
ակունքից՝
Քառասուն
աղբյուրներից,
որ
այն
ժամանակվա
պայմաններում
գրեթե
անհնար
էր,
այլ
գետի՝
քաղաքին
մոտ,
բայց
մաքուր
ջուր
ունեցող
հատվածից
[50]
։
Ինչ
էլ
ուզում
է
լինի,
«Արձանագրի»
տեքստից
պարզ
երեւում
է,
որ
Տեր-Գրիգորյան
եղբայրները
իրենց
այդ
ձեռնարկությամբ
մեծ
բարեգործություն
էին
արել
կոնդեցիների
համար՝
նրանց
ապահովելով
նախկինի
համեմատությամբ
մաքուր,
լավորակ
ու
առողջարար
ջրով։
Սակայն
դրանցով,
այնուամենայնիվ,
արմատապես
չէր
լուծվում
Երեւանի
խմելու
ջրի
հարցը։
Մեծ
միջոցներ
ու
հսկայական
աշխատանք
պահանջող
կենսական
այդ
հարցը
լուծվել
է
սբ.
Հովհաննեսի
ջրմուղից
միայն
մոտավորապես
120
տարի
անց՝
XX
դարի
երկրորդ
տասնամյակի
սկզբներին։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակաշրջանի
Երեւանի
ճարտարապետական
կոթողները
սահմանափակվում
էին
եկեղեցիներով,
մզկիթներով,
Հրազդանի
ու
Գետառի
կամուրջներով,
խանի
բերդով
ու
պալատով
եւ
իր
գոյությունը
մինչեւ
1679
թվականի
երկրաշարժը
պահպանած
մի
աշտարակով։
Երեւանի
եկեղեցիներից
երկուսը՝
Պողոս-Պետրոսը
եւ
Կաթողիկեն
գոյություն
ունեին
նախորդ
ժամանակներից
եւ
XVI-XVIII
դարերում
մի
քանի
անգամ
ենթարկվել
են
վերանորոգման։
Անգլիացի
վաճառական-ճանապարհորդ
Ջոն
Նյուրերի
վկայությամբ
իր
այցելած
ժամանակ
(1581
թ.
)
Երեւանում
կանգուն
է
եղել
միայն
մի
եկեղեցի
[51]
։
Սակայն
հետագայում
նորից
վերականգնվում
են
ավերված
եկեղեցիները
եւ
կառուցվում
են
նորերը։
Քաղաքի
մյուս
շինվածքների
հետ
միասին
1679
թվականի
երկրաշարժից
փլվել
կամ
խարխլվել
էին
նաեւ
բոլոր
եկեղեցիները,
որոնք
նորից
վերականգնվեցին
նույն
դարի
վերջերին։
Զաքարիա
Սարկավագը
գրում
է.
«Յառաջին
ամի
սորա
(Զալ-խանի
—
Թ.
Հ.
)
եղեւ
ահագին
շարժն
Արարատեան
երկիրն.
զոր
յառաջիկայս
պատմելոց
եմ։
Սա
հրամայեաց
շինել
զամենայն
աւերեալ
եկեղեցիսն.
զոր
եւ
շինեցին
բազում
եկեղեցի՝
ի
բազում
տեղիս»
[52]
։
Ըստ
որոշ
վկայությունների,
Երեւանի
եկեղեցիներից
մեկը
(որը
աղբյուրների
բացակայության
պատճառով
մեզ
համար
մնում
է
անհայտ)
գտնվում
էր
բերդի
տեղում
եւ
XVI
դարի
80-ական
թվականներին՝
ուրիշը
կառուցելու
ժամանակ
այն
քանդել
են
[53]
։
Անծանոթ
են
նաեւ
երեւանցի
Մարգար
դպիրի
հիշատակարանում
(որը
վերաբերում
է
1537
թվականին)
հիշատակված
չորս
եկեղեցիներից
երկուսը՝
սբ.
Հարությունը
եւ
սբ.
Նշանը.
«ի
յերկրիս
Արարադեան,
ի
քաղաքս
Երեւան,
ընդ
հովանեաւ
Սուրբ
Աստուածածնի,
Սուրբ
Հարութեան,
Սուրբ
Երկու
Երեսնի,
Ս.
Նշանի
յառաջնորդութեան
տէր
Զաքարիայի
եւ
տէր
Համազասպայ,
ի
ղասութեան
Թավրէժ
թաղթին
Թահմաղ
փատշահին»
[54],
—
ասված
է
այդ
հիշատակարանում։
Ն.
Ակինյանը
հնարավոր
է
համարում,
որ
Ս.
Նշանը
կարող
է
լինել
«Երեւան
անապատին»
եկեղեցին
[55],
որը
չի
նշված
մեջբերված
հիշատակարանում։
Սակայն
անկախ
դրանցից,
իրոք,
Երեւանում
կային
մի
շարք
եկեղեցիներ։
Ժ.
Շարդենը
գրում
է,
որ՝
«Քաղաքում
կան
շատ
եկեղեցիներ,
որոնցից
ամենագլխավորներն
են՝
Իրկուիերիցե
(Երկու
երեսնի)...
կոչված
առաջնորդարանը
եւ
Կաթովիկը
(Կաթողիկեն)։
Այս
երկու
եկեղեցիները
գոյություն
ունեն
Հայաստանի
թագավորների
ժամանակներից։
Մյուսները
կառուցվել
են
ավելի
ուշ։
Դրանք
փոքր
են,
խրված
հողի
մեջ
եւ
նման
են
կատակոմբաների
(ստորեկրյա
շիրիմների
—
Թ.
Հ.
)»
[56]
։
Ֆրանսիացի
ճանապարհորդը
միագամայն
իրավացի
է,
այդ
ժամանակվա
Երեւանում
կային
մի
շարք
եկեղեցիներ,
որոնցից
Երկու
երեսնին
ու
Կաթողիկեն
գոյություն
ունեին
նախորդ
ժամանակներից։
Սակայն
նա
որեւէ
տեղեկություն
չի
հայտնում
Երեւանի
հնագույն
եւ
շատ
հայտնի
մյուս
եկեղեցու՝
Պողոս-Պետրոսի
վերաբերյալ,
ինչպես
նաեւ
շատ
կողմնակալ
է
նրա
հաղորդումը
համեմատաբար
ուշ
շրջանում
կառուցված՝
քաղաքի
փոքր
եկեղեցիների
մասին,
որոնց
նա
նմանեցնում
է
վաղ
քրիստոնեական
շրջանի
ստորեկրյա
շիրիմների՝
կատակոմբաների։
Ոմանց
այն
կարծիքը,
թե
Շարդենի
հիշատակած
Երկուերեսնին
նույն
Պողոս-Պետրոս
եկեղեցին
է,
անընդունելի
է
եւ
չի
հիմնավորված
պատմական
որեւէ
հիշատակությամբ
կամ
անուղղակի
փաստերով
[57]
։
Երեւանի
հատակագիծը
գծված
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Ժ.
Շարդենի
ձեռքով
1673
թվականին։
Երեւանի
հատակագիծը
գծված
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Ժ.
Տավերնեի
ձեռքով
1655
թվականին։
Այժմ
մի
քանի
խոսք
Երեւանի
ալն
եկեղեցիների
մասին,
որոնք
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
գոյություն
ունեին
եւ
ճարտարապետական
տեսակետից
որոշակի
արժեք
ունեն։
Ընդ
որում
դրանք
հիմնականում
բնութագրվելու
են
ոչ
թե
ընդհանրապես,
այլ՝
XVI—XVIII
դարերի
դրությամբ՝
խիստ
անհրաժեշտության
դեպքում
միայն
համառոտ
էքսկուրս
կատարելով
դեպի
նախորդ
ու
հաջորդ
ժամանակաշրջանները։
Սկսենք
քաղաքի
ամենահին
եւ
ամենամեծ
եկեղեցուց՝
Պողոս-Պետրոսից։
Ինչպես
ասվեց,
Պողոս-Պետրոս
եկեղեցին
գոյություն
ուներ
նախորդ
ժամանակներից,
բայց
երկար
ժամանակ
չի
հիշատակվել։
Իր
նախնական
վիճակով
բազիլիկա
ներկայացնող
այս
եկեղեցին
բազմաթիվ
անգամ
ենթարկվել
է
վերանորոգումների։
1679
թվականի
երկրաշարժից
այն
փլվել
է
եւ
վերականգնվել
է
նույն
դարի
90-ական
թվականներին։
Նախորդ
ժամանակների
ուսումնասիրողներն
այդ
պատճառով
սովորաբար
գտնում
էին,
որ
Պողոս-Պետրոս
եկեղեցին
կառուցվել
է
XVII
դարի
վերջերին։
Սակայն
մեր
դարի
30-ական
թվականների
սկզբներին,
երբ
Երեւան
քաղաքի
վերակառուցման
պատճառով
քանդվեց
եկեղեցին,
հնությունների
պահպանության
կոմիտեի
նախաձեռնությամբ
այնտեղ
կատարվեցին
պեղումներ,
որոնց
շնորհիվ
պարզվեց
նաեւ,
որ
Պողոս-Պետրոսը
գոյություն
ուներ
V—VI
դարերից
[58]
։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում,
բացի
XVII
դարի
90-ական
թվականների
վերականգնումից,
Պողոս-Պետրոսը
մի
քանի
անգամ
ենթարկվել
է
նոր
վերանորոգումների։
Այդ
վերանորոգումներից
մեկի
մասին,
որը
կատարվել
է
1778
թվականին,
եկեղեցու
հարավային
պատի
վրա
թողել
են
հետեւյալ
արձանագրությունը.
«Ի
Թվ.
ՌՄԻԷ
ողորմութեամբն
Աստուածային
նորոգեցալ
բոլոր
տանիք
Սուրբ
եկեղեցւոյս
հանդերձ
այլ
եւս
խախուտ
տեղեօք,
որք
ի
յորմունսն
եւ
ի
սիւնսն
էին
արդեամբք
եւ
հոգացողութեամբ
Տեառն
Սիմէօն
գերընտիր
կաթուղիկոսին
ամենայն
Հայոց
եւ
Սրբոյ
Էջմիածնի,
որ
ի
սոյնոյ
քաղաքէս
էր»
[59]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
վերանորոգումը
կատարվել
է
կաթողիկոսական
միջոցներով,
Սիմեոն
Երեւանցու
անմիջական
նախաձեռնությամբ
ու
հսկողությամբ։
Վերանորոգել
են
տանիքը
եւ
սյուների
ու
պատերի
խարխլված
մասերը։
Այդ
նույն
վերանորոգման
մասին
Մ.
Մաշտոցը
անվան
Երեւանի
Մատենադարանի
կաթողիկոսական
դիվանի
ֆոնդում
պահպանվել
է
մի
վավերագիր,
որն
անհրաժեշտ
ենք
համարում
մեջբերել
որոշ
համառոտագրությամբ.
«...
Տէր
Սիմէօն
սրբազնագոյն
կաթողիկոս
ամենայն
Հայոց
Պատճառ
գրոցս
ա´յս
է,
որ
ես
սրբոյ
Էջմիածնի
միաբան
Եղվարդեցի
Գիիգոր
վարդապետս,
եւ
ես
Երեւանցի
դերձակ
Պօղոսի
որդի
դերձակ
Աղաբաբս
Հրամանաւ
եւ
կարգադրութեամբ
գերերջանիկ
Տիրոջն
մերոց
(Սիմեոն
Երեւանցի
կաթողիկոսի–
Թ.
Հ.
)...,
վէքիլ
եւ
վերակացու
եղաք
զի
նորոգել
տացուք
զտանիսն
եւ
զսիւնսն
Երեւանու
քաղաքի
ներքին
մեծ
եկեղեցւոյն.
որ
յանուն
սրբոց
Առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պօղոսի
կառուցեալ
կայ։ ...
եւ
նորոգել
ետուք
զբոլոր
տանիսն
եւ
զբոլոր
սիւնսն
սրբոյ
եկեղեցւոյն
այնմիկ.
եւ
յետ
աւարտելոյն
զբոլոր
շինելիսն,
եկաք
առ
վերոյյիշեալ
գերափառ
Տերն
մեր...
ըն.
եւ
հրամանաւնր
առաք
ի
նորին
հազար
սպասալոր
Մկրտիչ
վարդապետէն
զբոլոր
ծախսն
վերանորոգութիւնէ
նոյն
սուրբ
եկեղեցւոյն,
որ
էր
բոլորապս
ընդդամէնն
իննսուն
եւ
հինգ
թուման
եւ
Բ
շահի
նախտ
գրամ։ ...
եղն
այս
ի
ՌՄԻԷ
թուոջ
մերում,
եւ
ի
Հոկտեմբերի
Լ։
որ
տեսողաց
հաճոյ
լիցի»
[60]
։
Այսպիսով
պարզվում
է,
որ
Պողոս-Պետորոսի
1778
թվականի
վերանորոգման
աշխատանքների
վերակացուները
Սիմեոն
Երեւանցի
կաթողիկոսի
կարգադրությամբ
եղել
են
Էջմիածնի
միաբան
Եղվարդեցի
Գրիգոր
վարդապետը
եւ
երեւանցի
դերձակ
Պողոսի
որդի
դերձակ
Աղաբաբը։
Վերանորոգման
են
ենթարկվել
եկեղեցու
ամբողջ
տանիքը
եւ
սյուները։
Վերանորոգումն
ավարտվել
է
1778
թվականի
աշնանը
եւ
ամբողջ
ծախսը
կազմել
է
95
թուման
ու
երկու
շահի.
Հաջորդ
վերանորոգումը
կատարվել
է
դրանից
42
տարի
անց՝
1820
թվականին։
Այս
վերջին
վերանորոգումից
հետո
եղած
դրությամբ
Պողոս-Պետրոսը
բավական
մանրամասնությամբ
նկարագրել
է
Հովհաննես
Շահխաթունյանցը
[61]
։
«Իսկ
այժմ
լաւապէս
նորոգեալ
պատեն
ահա´
զտանիքն
տախտակօք
ժեստից»,
—
գրում
է
նա
[62]
։
Պողոս-Պետրոսի
գլխավոր
մուտքը
գտնվում
էր
հյուսիսային
կողմում։
Այդ
մուտքի
վրա
դրված
էր
երկաթապատ
երկփեղկ
մի
դուռ,
որը
Հին
Բայազետի
հայտնի
բերդի
դուռն
էր
եւ
բերված
էր
այնտեղից։
Նրա
դուռն
այժմ
գտնվում
է
Երեւանի
պատմության
թանգարանում
[63]
։
Երեւանի
երկրորդ
հին
եկեղեցին
Կաթողիկեն
էր,
որը
նույնը
պես
գոյություն
ուներ
նախորդ
ժամանակներից։
Մեր
դարի
30–
ական
թվականների
հնագիտական
ուսումնասիրությունները
ցույց
են
տվել,
որ
Կաթողիկեն
իր
նախնական
վիճակով
գոյություն
ունի
XIII
դարից
եւ
հետագայում
մի
շարք
անգամ
ենթարկվել
է
վերանորոգման
ու
մասնակի
վերափոխումների։
Մեծ
երկրաշարժից
առաջ
այն
կանգուն
էբ
եւ
Շարդենի
մոտ
հիշատակված
է
«Կաթովիկ»
ձեւով։
Պատմագիրների
վկայություններից
ակնհայտ
է
դառնում,
որ
Կաթողիկեն
նույնպես
1679
թվականի
երկրաշարժից
փլվել
է
կամ
խարխլվել
եւ
նորից
վերականգնվել
է
միայն
1693
թվականին
[64]
։
Այդ
մասին
մի
համառոտ
տեղեկություն
է
հաղորդված
նաեւ
հայսմավուրքի
հիշատակարաններից
մեկում,
որը
վերաբերում
է
1695
թվականին։
Այդտեղ
գրիչը,
խոսելով
երկրաշարժի
հետեւանքով
Երեւանի
կործանված
եկեղեցիները
Եղիազար
կաթողիկոսի
նախաձեռնությամբ
վերականգնելու
մասին,
գրում
է.
«Նաեւ
զերկու
եկեղեցիսն
քաղաքին
Երեւանայ,
այսինքն
զերկու
երեսին
կոչեցեալ
եւ
զկաթողիկէ
անուանեալ,
որք
ի
շարժմանէն
ի
հիմանէն
ի
սպառ
բլեալք
էին,
վերստին
ի
հիմանէ
կառոյց
գեղեցիկ
շինուածօք»
[65]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
երկրաշարժից
եկեղեցին
փլվել
է
եւ
փաստորեն
այն
նորից
են
կառուցել։
Սակայն
դրանից
բացի,
Կաթողիկեն
մի
շարք
անգամ
վերանորոգվել
է
ե՛ւ
մինչեւ
1679
թվականի
երկրաշարժը,
ե՛ւ
1693
թվականի
հիմնական
վերաշինությունից
հետո։
Դրանցից
ուշադրության
արժանի
է
հատկապես
նրա
ժամատան
կառուցումը,
որը
կատարել
է
խոջա
Գրիգորը՝
եկեղեցուն
նվիրելով
նաեւ
մի
քանի
ձեռագրեր
ու
զանազան
սպասք։
Նորքում
գրված
«Յասմաւուրք»-ի
1652
թվականին
վերաբերող
հիշատակարանում
այդ
մասին
ասված
է.
«Եւ
շինեաց
(խոջա
Գրիգորը
—
Թ.
Հ.
)
զԿաթուղիկէ
եկեղեցւոյ
ժամատունն
ի
հիմանց
բազում
ծախիւք,
եւ
ետ
ընծայս
եկեղեցւոյ
մեկ
յասմաւուր,
մեկ
ճաշոց,
մեկ
ոսկետուփ
մագաղաթ
աւետարան,
մեկ
ատենի
սաղմոս,
մեկ
զառաբար
շուրջառ
իւր
զգեստովն,
մեկ
արծաթէ
բուրվառ...
(եւ
այլն)»
[66]
։
Կաթողիկե
եկեղեցում
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
ընդօրինակվել
են
եւ
կային
մի
շարք
ձեռագրեր,
որոնց
մասին
կխոսվի
քաղաքի
մշակույթի
բաժնում։
Ինչպես
երեւում
է,
մի
ժամանակ
Կաթողիկե
եկեղեցին
հոգեւորականների
համար
ունեցել
է
հատուկ
օթեւան։
Այդտեղ
երբեմն
Երեւան
եկած
ժամանակ
ապրել
են
նաեւ
Մովսես
Սյունեցի
եւ
Մելքիսեթ
կաթողիկոսները
[67]
։
Նույն
այդ
օթեւանում
է
Ավետիք
երեցն
ընդօրինակել
Առաքել
Դավրիժեցու
պատմության
ձեռագրերից
մեկը
[68]
։
Կաթողիկեն
XVIII
դարի
վերջերի
եւ
XIX
դարի
սկզբների
վիճակով
բավական
մանրամասնությամբ
նկարագրել
են
Հովհ.
Շահխաթունյանցը,
Մեսրոպ
Սմբատյանցը,
Ի.
Շոպենը
եւ
այլ
հեղինակներ,
որոնց
վկայությունները
ուշադրության
ենք
առել
աշխատության
երրորդ
գրքում։
Մեր
դարի
30-ական
թվականներին
կատարած
ուսումնասիրությունների
ընթացքում
Կ.
Ղաֆադարյանը,
ուսումնասիրելով
Կաթողիկեին
կից
եղած
նորահայտ
հուշարձանը,
եկել
է
այն
եզրակացության,
որ
հին
արձանագրություններում
այդ
եկեղեցին
դեռեւս
Կաթողիկե
չէր
կոչվում։
Այդ
արձանագրություններում
նա
սովորաբար
կոչվել
«ժամատեղի»,
որը
հատուկ
անուն
չէ
եւ
ունի
սրբավայր
իմաստը։
Այն
Կաթողիկե
է
կոչվել
հետագայում՝
XVI
դարի
վերջում
[69]
։
Նույն
հուշարձանի
արձանագրությունների
հաղորդած
տեղեկությունների
հիման
վրա
նա
գտնում
է,
որ
Կաթողիկեի
ժողովրդարանը
կառուցվել
է
1694
թվականին,
նախկին
ժամատան
տեղում,
իսկ
XVIII
դարում
ավելացվել
է
այդ
ժամանակվա
ճարտարապետությանը
միանգամայն
հարազատ՝
զանգակատունը
[70]
։
Մենք
տեսանք,
որ
Կաթողիկեի
ժամատունը
ըստ
1652
թվականի
Նորք
գյուղում
գրված
ձեռագիր
«Յասմաւուրք»-ի
հիշատակարանի
կառուցել
էր
խոջա
Գրիգորը՝
եկեղեցուն
նվիրելով
նաեւ
ձեռագրեր
ու
զանազան
սպասք։
Հիշատակարանում
ժամատան
կառուցման
թվականը
չի
ասված։
Բայց
այդ
մեզ
հայտնի
է
դառնում
Կաթողիկեի
մի
այլ
արձանագրությունից,
որ
Կ.
Ղաֆադարյանը
վերծանել
է
հետեւյալ
կերպ.
Ի
թ(այգ)աւո(րութի)
լ
(նն
Շահապազին
ի
իշխանո(ւ)թի(ւն)
Ամիրգունախանին,
ի
հայր(ա)պ(ե(տո)ւ(թե)ան
տ(եառ)ն
Մ(ե)լ(քի)ս(ե)թ
կ(ա)թ(ու)ղ(ի)կ(ո)սին
եպ(ի)սկ(ոպո)սու(թի)ւ(նն)
տ(է)ր
համ(ազ)(ա)սպա։
Շնորհիւն
ա(ստուծո)յ
ես
Գրիգորս
որդի
Թէզագուլենց
Մարգարին
եւ
ամուսին
իմ
պ(ա)րոն
Խաթուն
միաբանեցաք
եւ
շինեցաք
ժամատունս
ի
հիմանց
եւ
այլ
բազում
արդիւնս
արարք
ի
դրան
ս(ուր)բ
տաճարիս
եւ
սպասաւորքս
խոստա(ցա)ն
ի
տարին
։բ։
պատարագ
։ա։
ելն
ի
վիրապին
։ա։
մուտն
ի
վիրապին։
Կատարիչ(ք)
գրոյս
ա(ւր)?հ(ն)ին
ա(ստուծո)յ
ամէն։
Ի
թվ(ին)
ՌԾԸ
(
=1058=1609)
Յա(կ)ոբ
գ(րի)չս
յ(իշեցէք)»
[71]:
Այսպիսով
Կաթողիկեի
ժամատունը
կառուցվել
է
XVII
դարի
սկզբներին՝
1609
թվականին
Մելքիսեթ
կաթողիկոսի
եւ
Երեւանի
եպիսկոպոս
Համազասպի
օրոք։
Ժամատան
կառուցման
համար
սահմանվում
է
տարեկան
երկու
պատարագ։
Սակայն
նկատի
ունենալով
Կաթողիկեի
ժողովրդարանի
պատերի
մեջից
հայտնաբերված
«Խաչս
յիշատակ
է
Ջուղաեցի
Սրապիոնի
որդի
ուստա
Գրիգորին,
թվին
ՌՂԱ
(=1642)
շինողի
եկեղեցոյս»
արձանագրությունը
եւ
այդ
նույն
թվականին
վերաբերող
հուշարձանի
վրա
մեծ
թվով
արձանագրությունների
առկայությունը,
Կ.
Ղաֆադարյանը
գտնում
է,
որ
1642
թվականին
կառուցվել
է
մի
այլ
ժամատուն։
XVIII
դարում
Կաթողիկեի
համալիրում
էական
վերանորոգումներ
ու
վերաշինություններ
չեն
կատարվել։
XVII
դարի
վերջերից
նրա
ներսի
պատերը
սկսել
են
գաճով
ծեփել։
XIX
դարի
երկրորդ
տասնամյակի
վերջերից
սկսած
նրա
պատերի
ծեփերի
վրա
կատարել
են
որմնանկարներ,
որոնք
շատ
կոպիտ
են
եւ
արվեստի
առումով՝
անարժեք
[72]
։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակի
Երեւանի
հայտնի
եկեղեցիներից
մեկն
էլ
սբ.
Զորավորն
է։
Լինչը
նկարագրելով
իր
ապրած
ժամանակվա
դրությամբ
այդ
եկեղեցին,
նշում
է,
որ
ըստ
երեւույթին
նրա
տեղում
եղել
է
ավելի
հին
շինվածք,
որը
հետագայում
տեղիք
է
տվել
Մովսես
կաթողիկոսի
(1629-1633)
կառուցած
նոր
եկեղեցուն,
բայց
առանց
պնդելու
իր
այդ
ենթադրության
վրա
[73],
թեպետեւ
ինչպես
կտեսնենք
քիչ
հետո,
շատ
հավանական
է։
Սկզբնական
շրջանում
այս
եկեղեցու
տեղում
գտնվում
էր
սբ.
Անանիա
անապատ
կոչված
փոքրիկ
եկեղեցին՝
մատուռ։
Թուրք-պարսկական
պատերազմների
հետեւանքով
շատ
եկեղեցիների
հետ
միասին
ավերվում
է
նաեւ
սբ.
Անանիայի
մատուռը,
որը
գտնվում
էր
Խանբաղ
կոչված
տեղում։
Առաքել
Դավրիժեցու
վկայությամբ
այդ
խարխլված
եւ
մասամբ
փլված
մատուռի
տեղում
Ամիրգունա
խանի
օրոք,
XVII
դարի
սկզբներին
Մովսես
Սյունեցի
վարդապետը
(հետագայում
կաթողիկոս)
կառուցել
է
մեզ
հայտնի
Անանիա
անապատ
եկեղեցին,
որը
ժողովուրդը
նրանում
գտնվող
մի
հրաշագործ
համարված
ավետարանի
պատճառով
կոչել
է
Զորավոր
եկեղեցի։
Ահա
թե
ինչ
է
պատմում
դրա
կառուցման
հանգամանքների
մասին
Առաքել
Դավրիժեցին.
«Կայր
ի
վաղեմի
ժամանակաց
վայելուչ
մատուռ
մի
շինեալ
ի
վերայ
դամբարանի
սրբոյ
առաքելոյն
Անանիայի,
որ
էր
ի
հիւսիսային
կողմանէ
քաղաքին
Երեւանայ
ի
մեջ
այգեստանեայցն,
եւ
էր
աւերակ
եւ
անմարդաբնակ,
որոյ
վասն
ասաց
խանն
(Ամիրգունան
—
Թ.
Հ.
)
առ
վարդապետն.
տեսանես
զայս
եկեղեցիս,
որ
ամայի
կայ.
արդ՝
լուր
ինձ,
եւ
մի
գնար
յայլ
աշխարհ,
այլ
արա
զսա
քեզ
բնակութիւն՝
եւ
դադարեա
աստէն,
զի
իրերաց
մերձակայութեմաբ
եւ
տեսութեամբ
մխիթարեսցուք,
այլ
եւ
ամենայն
ժողովուրդք
քաղաքականք
եւ
վաճառականք
աղաչելով
զնոյն
խնղրէին
ի
վարդապետն։
Յորոց
բանս
հաճեալ
սրբոյ
վարդապետին՝
ձեռն
ի
գործ
էարկ
շինել
զտեղին,
արդեամբք
ե
ձեռնատութեամբ
քրիստոնէից
տեղականաց
եւ
վաճառականաց,
որք
յօժարութեամբ
տային
տուրս
ողորմութեան
ի
շինումն
տեղւոյն,
վասն
սիրոյ
վարդապետին,
զի
բնակեսցէ
ի
մէջ
իւրեանց.
վասն
որոյ
փութանակի
շինեցին,
շուրջանակի
պարիսպ
եւ
խցեր
եւ
զժամատուն,
եւ
սարաւութ,
եւ
զայլ
տունս
յոլովս.
եւ
կատարեալ
զամենայն
շինուածսն,
բնակեցաւ
անդէն
վարդապետն
իւրովք
միաբանօքն,
կարգաւն
եւ
սահմանաւն
այն,
զոր
կարգեցին
ի
մեծ
անապատն»
[74]
։
Արդ՝
ի՞նչ
կարելի
է
եզրակացնել
հին
ավերակ
ու
անմարդաբնակ
մատուռի
մասին
Առաքել
Դավրիժեցու
կատարած
հիշատակությունից։
Պատմիչի
այն
հաղորդումը,
թե
այդ
մատուռը
վայելուչ
տեսք
ուներ
վաղեմի
ժամանակներից,
ցույց
է
տալիս,
որ
ս.
Անանիայի
մատուռը
պետք
է
կառուցված
լիներ
ոչ
ուշ,
քան
IX-XIII
դարերում,
հայկական
եկեղեցական
բարձրարվեստ
ճարտարապետության
այդ
նշանավոր
ժամանակաշրջանում։
Մատուռի
տեղում
Մովսես
Սյունեցի
վարդապետի
նախաձեռնությամբ,
բայց
ժողովրդի
միջոցներով,
կառուցված
ս.
Անանիա
անապատ
եկեղեցուց
բացի,
եղել
են
նաեւ
օժանդակ
կառուցվածքներ՝
խցեր,
ժամատուն,
զանազան
սենյակներ։
Այն
շրջապատված
է
եղել
պարսպով,
ունեցել
է
ընդարձակ
բակ։
Այս
եկեղեցում
է
վարդապետ
եղած
տարիներին
ապրել
ու
գործել
Մովսես
Սյունեցին,
որը
հայոց
կաթողիկոս
ընտրվելուց
հետո
Երեւան
եկած
ժամանակ
դարձյալ
հանգրվանում
էր
այնտեղ։
Սակայն
ս.
Անանիա
եկեղեցին
եւս
XVII
դարի
30-ական
թվականների
թուրք-պարսկական
պատերազմների
հետեւանքով
ավերվում
է։
Մատուռից
բացի,
նրա
բոլոր
կառուցվածքները
փայտակերտ
էին
եւ
քանդվել,
ավերվել
էին
սուլթան
Մուրադի
1635
ու
պարսից
Շահ-Սեֆիի
1636
թվականների
արշավանքների
հետեւանքով։
Էջմիածնի
փայտակերտ
շինվածքների
հետ
միասին
Փիլիպպոս
կաթողիկոսը
1636
թվականին
վերականգնում
է
նաեւ
ս.
Անանիա
անապատի
ժամատունը,
սեղանատունը,
խցերը
եւ
փայտաշեն
ավերված
մյուս
կառուցվածքները։
Առաքել
Դավրիժեցին
Փիլիպպոս
կաթողիկոսի
կատարած
այդ
վերաշինության
մասին
հետեւյալն
է
գրում.
«Իսկ
Երեւանայ
անապատն՝
զորմէ
ասացաք
դամբարան
գոլ
Անանիայի
առաքելոյ,
որ
ինչ
եւ
շինուածք
գոյր
անդ
բովանդակն
փայտակերտ
էր,
զատ
ի
մատուռէն.
եւ
սոքա
ամենեքեան
քանդեալ
աւերեցան
ի
գալ
վերոյասացեալ
երկուց
թագաւորացն
(սուլթան
Մուրադի
եւ
Շահ-Սեֆիի
—
Թ.
Հ.
),
որ
եւ
զայնս
եւս
զբովանդակն
ամենայն
վերստին
շինեաց
(Փիլիպպոս
կաթողիկոսը
—
Թ.
Հ.
),
ոչ
թե
փայտիւ՝
այլ
քարիւ
եւ
բռով
գմբէթեայ՝
զժամատունն,
զսեղանատունն,
զխցերն,
եւ
զայլ
եւս
շինուածսն
ամենայն»
[75]
։
1679
թվականի
երկրաշարժից
փլվում
են
նաեւ
ս.
Անանիա
անապատի
կառուցվածքները։
Հարկ
է
լինում
արմատապես
դրանք
վերաշինել։
Ըստ
հիշատակությունների,
երկրաշարժից
հետո,
1691
թվականին
խոջա
Փանոս
անունով
մեկն
այդ
անապատն
ընդարձակում
է՝
կառուցելով
չորս
սյուների
վրա
հանգող
սրբատաշ
քարով
շինված
մի
բավական
մեծ
շինություն,
որն
ուներ
սյունազարդ
ժամատուն,
երկու
ավանդատներ,
գեղեցիկ
զանգակատուն՝
կառուցված
միջին
դռան
վրա։
Այդ
վերաշինության
մասին
եկեղեցու
արեւմտյան
պատի
վրա
թողել
են
հետեւյալ
չափածո
արձանագրությունը.
«Ի
թուականիս
Հայկազունի
Հազար
հարիւր
շարագրի
Ի
քառեակ
Ժ.
երրորդի.
(ՌՃԽ
=
1691)
Ի
Հայրապետութեան
Սրբազանի
Տեսան
Նահապետ
Կաթողիկոսի
Արի
եւ
քաշ
հովուապետի
Լուսաւորիչ
Հայոց
ազգի։
Մեծ
եւ
ագնիւ
երկիւղածի
Խօջայ
Փանոս
վերաձայնի
Սուրբ
Աստուածածինս
շինողի
Յիշատակ
իւրն
եւ
նախնի
Ծնողաց
իւրոց
հարցն
առաջի
Որդւոց
իւրոց
Էլիազի
Եւ
Մովսիսի
քաղցր
ողկուգի
Թոռան
իւրոյ
Ահարոնի.
Զանգատնօք
սա
զարդարի
Սուրբ
անապատս
Անանիայի
Մեսրովբ
այր
սուրբ
հեզահոգի
Որեւ
յաջորդէ
սուրբ
տեղիս,
Վերակացու
համագործի
Դաւիթ
անուամբ
վերաձայնի»
[76]
։
Ս.
Անանիա
անապատի
եկեղեցու
մյուս
մեծ
վերանորոգումը
կատարվել
է
դրանից
ավելի
քան
100
տարի
անց՝
1793
թվականին,
հարյուրապետ
Գաբրիել
Գեղամյանցի
միջոցներով
ու
նախաձեռնությամբ։
Սակայն
այս
անգամ
վերանորոգվում
է
եկեղեցու
միայն
տանիքը։
Վերանորոգման
մասին
դարձյալ
եկեղեցու
արեւմտյան
պատի
վրա
փորագրել
է
հետեւյալ
չափածո
արձանագրությունը.
«Թիւ
մեր
է
հազար
երկերիւր
հասեալ
Խբ.
ընդ
նոյն
համաթուեալ
Սուրբ
Էջմիածնի
մինչ
էր
գահակալ
(ՌՄԽԲ
1793)
Ղուկաս
սրբազան
Հայրապետ
ընտրեալ
Յաջողմունք
շնորհաց
Տեառն
ժամանեալ
Տանիք
Տաճարիս
եղեւ
նորոգեալ.
Ծախիւք
բարեպաշտ
անձին
գովելի
Պարոն
Գափրիէլ
Հարիւրապետի
Ի
պատճառս
անկեղծ
յիշեցման
բարի
Իւրն
եւ
իւրայնոցն
առհասարակի
Հօրն
Ալլահվերտի
իւզբաշւոյ
մեծի
Եւ
Մօրն
երկիւղած
Եփրոսինէի.
Եւ
եղբարցն
իւրոց
Պարոն
Ստեփանի
Եւ
Հովհաննիսի
քաշ
զինւորի,
Իսկ
եւ
կրտսերի
պարոն
Գրիգորի
Սոյն
գործառութեան
ժիր
վերակացուի.
Նաեւ
որդեկացն
Ազնուականի
Պարոն
Բարսեղի
եւ
Աստուածատրի
Որոց
յիշատակն
օրհնութեամբ
լիցի
Այժմ
եւ
ի
գալուստ
Տեառն
կրկնակի»
[77]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
վերանորոգման
աշխատանքների
վրա
հսկել
է
բարերարի
կրտսեր
եղբայրը՝
Գրիգորը։
Հետագայում
նույնպես
այս
եկեղեցին
ենթարկվել
է
մասնակի
վերանորոգման։
Պողոս-Պետրոսի
եւ
Կաթողիկեի
նման՝
ս.
Անանիա
անապատը
եւս
կառուցված
էր
սրբատաշ
կարմրավուն
տուֆից
[78]
։
Սակայն
Երվանդ
Շահազիզի
ասելով
այն
«մի
պարզ
երկարավուն
քառակուսի
շինություն»
էր
«եւ
մի
առանձին
հաճելի
տպավորություն»
չի
գործել
«սովորական
դիտողի
վրա,
բացի
արեւելյան
պատից,
որ
արտաքուստ
զարդարված»
էր
«մի
քանի
շատ
նուրբ
քանդակված
խաչքարերով,
որոնք
հիշատակ»
էին
«այս
կամ
այն
անձի,
եւ
համաձայն
իրենց
վրա
փորագրված
հայկական
թվականի
(ՌՃԽԲ),
1693
թվի
գործ
են,
հավանորեն
շինված
եւ
հագցրված
պատի
մեջ
մեծ
երկրաշարժից
հետո
եկեղեցու
վերաշինության
ժամանակ»
[79]
։
Այնուհետեւ
նա
նշում
է,
որ
ս.
Անանիայի
անապատի
համալիրից
արվեստի
տեսակետից
ուշադրության
արժանի
են
նաեւ
եկեղեցու
գավիթը,
զանգակատունը,
որը
հանգչում
էր
քանդակազարդ
չորս
հաստահեղույս
սյուների
վրա
[80]
։
Մեր
դարի
20-ական
թվականների
վերջերին
1835
թվականից
սովորական
ծխական
եկեղեցու
վերածված
ս.
Անանիա
անապատի
հին
շինություններից
պահպանվել
էին
միայն
հողածածկ
մի
քանի
խցեր
[81]
։
Ձորագյուղի
անապատը
չնայած
համեմատաբար
նոր
է
եղել,
բայց
Երեւանի
հոգեւոր
կյանքում
խաղացել
է
կարեւոր
դեր։
Այն
գտնվում
էր
Հրազդանի
ձախ
ափին,
ս.
Սարգիս
եկեղեցու
մոտակայքում։
XX
դարի
սկզբներին
Ձորագյուղի
անապատից
գրեթե
ոչինչ
չէր
պահպանվել
[82]
։
Հովհ.
Շահխաթունյանցի
վկայության
համաձայն,
Ձորագյուղի
անապատի
տեղը
կաթողիկոսական
աթոռին
պատկանող
մի
ընդարձակ
տարածություն
էր,
որը
բաժանված
էր
չորս
մասի.
առաջին՝
կաթողիկոսների
պարսպապատ
իջեւանը,
որտեղ
գտնվում
էր
հին
ժամանակներից
գոյություն
ունեցող
ս.
Գեւորգ
եկեղեցին։
Այս
եկեղեցին
1837
թվականին
դարձել
են
Երեւանի
հոգեւոր
թեմի
դիվանատունը,
իսկ
կաթողիկոսական
իջեւանը,
Սիմեոն
Երեւանցու
հիշատակության
համաձայն,
կառուցել
է
Նահապետ
կաթողիկոսը,
որը,
նրա
ասելով,
շինել
է
նաեւ
ուրիշ
շատ
եկեղեցիներ.
«Շինեաց
(Նահապետ
կաթողիկոսը
—
Թ.
Հ.
)
զՁորագեղջ
անապատն,
զեկեղեցին
եւ
զխուցսն.
գնեաց
ի
զրջակայ
տունսն,
եւ
զներքոյ
ձորոյն
անապատի
վայրսն
ամենայն,
որք
արդէն
են
սրբոյ
աթոռոյս։
Շինեաց
զԵրեւանու
երկու
եկեղեցիսն,
Քանաքեռու,
զԿոնդին,
եւ
զայլոց
բազմաց
գեղօրեից
եկեղեցիս
խարտեալ
քարիւ
ի
հիմանէ»
[83]
։
Հետագայում
հարկ
է
լինում
այն
հիմնովին
վերանորոգել։
Այդ
վերանորոգությունը
կատարել
է
Հակոբ
Շամախեցի
կաթողիկոսը
(1759
—1763).
«Շինեաց
եւ
ի
յԵրեւան
ի
Ձորագեղջ
անապատոջն
զտունս
Հայրապետանիստս,
—
գրում
է
Սիմեոն
Երեւանցին,
—
եւ
պատեաց
բարձրաբերձ
պարսպօք
եւ
բրգօք՝
որպէս
այժմ
նստին
հայրապետք
ի
գնալն
իւրեանց
յԵրեւան»
[84]
։
Երկրորդ
մասը
գտնվում
էր
առաջինից
հյուսիս։
Այստեղ
գտնվում
էին
ս.
Հակոբ
կոչված
եկեղեցին
եւ
երթեւեկ
վաճառականների
համար
բազմաթիվ
սենյակներ։
Երրորդ
մասը,
որ
գտնվում
էր
երկրորդից
արեւելք,
բանջարանոց
էր,
իսկ
կաթողիկոսական
իջեւանից
հարավ
գտնվող
չորրորդ
մասը
դարձյալ
բավական
ընդարձակ
տարածություն
էր։
Այստեղ
էր
գտնվում
նահապետ
կաթողիկոսի
օրոք
կառուցված
ս.
Սարդիս
եկեղեցին,
որի
վերանորոգումներից
մեկը
կատարել
է
ինքը՝
Հովհաննես
Շահխաթունյանցը
1835
թվականին
[85]
։
Այդ
ընդարձակ
տարածությունը,
որ
հայտնի
էր
Ձորագյուղի
անապատ
ընդհանուր
անունով,
պարսպապատ
էր։
Կաթողիկոսական
իջեւանը
մյուս
մասերից
բաժանված
էր
առանձին
պարսպով։
Մայր
աթոռի
սեփականությունը
կազմող
այդ
տարածությունը
գնել
էր
Եղիազար
կաթողիկոսը։
Էջմիածնից
հատուկ
վերակացու-վարդապետ
էր
նշանակվում
Ձորագյուղի
անապատում։
Նա
պարտավոր
էր
կարգին
վիճակում
պահպանել
կաթողիկոսարանը
եւ
հսկել
Երեւանում
ունեցած
աթոռի
կալվածքների՝
այգիների
ու
ջրաղացների
վրա
[86]
։
Երեւանը
պարսկական
լծից
ազատագրվելուց
հետո
փոխվեց
եւ
այդ
կարգը
[87]
։
Սակայն
Շարդենը
որպես
եպիսկոպոսական
եկեղեցի
հիշատակում
է
ոչ
թե
վերը
նշված
ս.
Գեւորգը,
այլ
«Երկուերեսնի»
կոչված
ս.
Նշանը
[88],
որը
Երեւանի
հին
եկեղեցիներից
մեկն
էր
եւ
բավական
հաճախ
է
հիշատակվում
մեր
ձեռագրերի
հիշատակարաններում։
Հայ
ճարտարապետության
խոշորագույն
պատմաբան
Թորոս
Թորամանյանի
կարծիքով
Երկուերեսնին
Երեւանի
ամենանշանավոր
եկեղեցին
էր
եւ
գտնվում
էր
նոր
ժամանակներում
կառուցված
(1869-1900
թթ.
)
ս.
Լուսավորիչի
տեղում
[89]
։
Այդ
առումով
էլ
հավանական
կարելի
է
համարել
Երվանդ
Շահազիզի
այն
դիտողությունը,
թե
«Գրիգոր
Դարանաղցու
ժամանակագրությունից»
էլ
երեւում
է,
որ
«Երկու
յերեսեն»
եկեղեցին
գտնվել
է
ոչ
թե
Ձորագեղի
անապատում,
այլ
մի
ուրիշ
տեղ,
որովհետեւ
նա,
Գրիգոր
Դարանաղցին,
երբ
եկել
է
Երեւան,
նախ
իջեւանել
է
Ձորագեղի
անապատում
եւ
հետո
արդեն
գնացել
է
«Յերկու
յերեսեն»,
որի
մոտ,
ինչպես
երեւում
է,
նույնպես
իջեւանելու
կամ
բնակվելու
տեղ
է
եղել
երթեւեկ
հոգեւորականների
համար»
[90]
։
Մեր
կարծիքով
Երկուերեսնիի
հնության
եւ
ճարտարապետական
կառուցվածքի
տեսակետից
ավելի
հետաքրքիր
է
նույն
ժամանակագրի
մի
այլ
վկայությունը,
որը
նախորդ
ուսումնասիրողների
կողմից
նկատի
չի
առնված։
Ահա
այդ
հիշատակությունը.
«Եւ
ապա
յԵղիվարդոյ
գեղջէն
լուեալ
գնացին
(թուրքերը
—
Թ.
Հ.
),
բայց
զԵղիվարդի
վանքն
այրեցին,
որ
զարմանալի
շէնք
ունէր,
որ
Երեւանու
Երկերեսին
կու
նմանէր»
[91]
։
Ինչպես
տեսնում
ենք,
Եղվարդի՝
ճարտարապետական
առումով
հայտնի
եկեղեցու
«զարմանալի
շէնք»-ի
գեղեցկությունն
ընդգծելու
համար
ժամանակագիրն
այն
համեմատում
է
Երեւանի
Երկուերեսնի
եկեղեցու
հետ
եւ
դրանք
համարում
իրար
նման։
Մեր
կողմից
ուրիշ
առիթներով
մեջբերված
մի
այլ
հիշատակարանից
երեւում
է,
որ
Երկուերեսնին
որոշ
հարկ
է
տվել
քաղաքի
եպիսկոպոսական
մայր
եկեղեցուն
[92]
։
Երկուերեսնին
հիշատակվում
է
նաեւ
XVI—XVII
դարերի
մի
շարք
հիշատակարաններում
[93]
։
Մեզ
համար
դեռեւս
անհայտ
է
մնում,
թե
երբ
է
բոլորովին
ավերվել
ու
վերացել
հին
Երեւանի
հայտնի
այդ
եկեղեցին։
Հիշատակություններից
պարզվում
է,
որ
1679
թվականի
երկրաշարժից
ավերվել
է
նաեւ
Երկուերեսնին,
բայց
շուտով
այն
վերականգնվել
է
[94]
եւ
բավական
երկար
ժամանակ
գործել։
Համենայն
դեպս
XVIII
դարի
երկրորդ
կեսից
Երկուերեսնին
այլեւս
չի
հիշատակվում
որպես
կանգուն
ու
գործող
եկեղեցի։
Հավանաբար
այն
իսպառ
ավերվել
ու
ամայացել
էր
նույն
դարի
առաջին
կեսում
պատերազմների
հետեւանքով։
Միայն
պետք
է
նշել,
որ
ինչպես
կտեսնենք.
Երկուերեսնին
պատկանում
է
հին
Երեւանի
այն
եկեղեցիների
թվին,
որտեղ
կային
եւ
որտեղ
ընդօրինակվել
էին
զանազան
ձեռագրեր։
Երկուերեսնիի
ձեռագրերի
մեջ
հատկապես
հայտնի
էր
«Վիշակենց»
կամ
«Վիշապենց»
կոչված
բժշկական
ավետարանը,
որի
վերանորոգման,
գնման
ու
«զորությունների»
մասին
մեզ
հասած
հիշատակարանները
վկայակոչված
են
մեր
սույն
աշխատության
առաջին
գրքում՝
մշակույթի
մասին
խոսելիս։
Երեւանի
վերջին
եկեղեցին,
որի
մասին
անհրաժեշտ
ենք
համարում
երկու
խոսք
ասել՝
այդ
կոնդի
ս.
Հովհաննես
Մկրտիչ
եկեղեցին
է։
Այս
եկեղեցին
նույնպես
գոյություն
է
ունեցել
1679
թվականի
երկրաշարժից
առաջ։
Երկրաշարժի
հետեւանքով
այն
փլվել
է
եւ
վերականգնվել
XVIII
դարի
սկզբներին։
Ընդ
որում
ըստ
Հովհ.
Շահխաթունյանցի
եկեղեցու
այդ
վերաշինումը
տեղի
է
ունեցել
հայոց
ՌՃԾԷ(1708)
թվականին,
մինչդեռ
եկեղեցու
պատի
վրա
եղած
արձանագրության
համաձայն
այն
կատարվել
է
1710
թվականին։
«Թվ.
ՌՃԾԹ
(1710)։
Նշան
յաղթող
Տէրունական
Ի
փրկութիւն
որդւոյ
մարդկան»
[95],
—
փորագրված
է
նրա
խաչքարերից
մեկի
վրա։
Դրանից
վերեւ
կառուցման
մասին
բուն
արձանագրությունն
է
հետեւյալ
բնագրով.
«Կամաւն
Աստուծոյ
եկեղեցիս
Մելիք
Ազամալն
շինեաց
յիշատակ
իւր
եւ
ծնողացն
Մելիք
Ծատուրին,
Խանբէկին,
եւ
որդւոյն
Նազարին,
Ծատուրին
եւ
հանգուցեալ
Աղամալին»
[96]
։
Դրանից
բացի,
եկեղեցու
հյուսիսային
պատի
արտաքին
եւ
ներքին
կողմերում
նույնպես
կան
մանր-մունր
վերանորոգումների
մասին
մի
քանի
արձանագրություններ
[97]
։
Սուրբ
Հովհաննես
Մկրտիչ
եկեղեցին,
որ
գոյություն
ունի
մինչեւ
այժմ,
կառուցված
է
հիմնականում
սրբատաշ
քարերով,
ներսից
բավական
գեղեցիկ
է,
պատերին
հագցված
են
գեղեցիկ
քանդակներ
ունեցող
մի
քանի
խաչքարեր
եւ
ունի
տարբեր
բովանդակության
բազմաթիվ
արձանագրություններ։
Եկեղեցին
հանգում
է
չորս
բավական
մեծ
սյուների
վրա,
ունի
երեք
սեղան,
երկու
ավանդատուն,
երկու
դուռ՝
արեւմուտքից
եւ
հարավից,
քահանաների
համար
սենյակներ։
Այդ
բոլորը
կազմում
են
մի
համալիր,
որը
պատած
է
պարսպով
[98]
։
Քաղաքի
երկու
այլ
եկեղեցիները՝
ս.
Սարգիսը
եւ
ս.
Լուսավորիչը
ուշ
ժամանակաշրջանի
կառույցներ
են։
Առաջինը
կառուցվել
է
1835
թվականին,
Հովհաննես
Կարբեցի
կաթողիկոսի
կարգադրությամբ
եւ
եղել
է
Երեւանի
առաջնորդական
եկեղեցին
[99],
այժմ
էլ
կանգուն
է,
իսկ
երկրորդի
շինարարությունը
տեւել
է
բավական
երկար՝
դրա
հիմքը
գցել
են
1869
թվականին,
բայց
շինարարությունն
ավարտվել
է
միայն
1900
թվականին
[100]
։
Ճարտարապետական
առումով,
ըստ
երեւույթին,
որոշակի
հետաքրքրություն
է
ներկայացրել
նախորդ
ժամանակներից
գոյություն
ունեցող
ս.
Գեւորգ
եկեղեցին,
որը,
սակայն,
1679
թվականի
երկրաշարժով
իսպառ
ավերվել
է
եւ
այլեւս
չի
վերականգնվել
[101]
։
Դրանք
են
մեզ
հետաքրքրող
ժամանակաշրջանի
Երեւանի
եկեղեցիները,
որոնցից
ոմանք
կառուցվել
էին
նախորդ
ժամանակներում
եւ
մի
քանի
անգամ
վերանորոգման
ենթարկվել
XVI-XVIII
դարերում,
իսկ
մյուսներն
ուղղակի
այդ
դարերի
կառույցներ
էին
եւ
իրենց
ճարտարապետությամբ
մեծապես
զիջում
էին
առաջիններին։
Պաշտամունքային
կառուցվածքների
մյուս
խումբը
բաղկացած
էր
պարսկա
-
արաբա
-
ադրբեջանական
ճարտարապետական
կոթողներից՝
մզկիթներից
(ջամի)։
XIX
դարի
սկզբներին
Երեւանում
կար
8
մզկիթ։
Դրանցից
երկուսը
գտնվում
էին
բերդում,
իսկ
մյուս
6-ը՝
բուն
քաղաքում։
Պետք
է
ասել,
որ
արեւմտա-եվրոպական
քրիստոնյա
ճանապարհորդները,
բացառյալ
Հաքստհաուզենի
ու
Լինչի,
մզկիթների
մասին
ընդհանրապես
քիչ
տեղեկություններ
են
հաղորդել։
Դրանցից
օրինակ՝
Ժ.
Շարդենը
քաղաքը
նկարագրելիս
հիշատակում
է
միայն
մի
կիսաքանդ
մզկիթի
մասին,
որը
նա
կոչում
է
Դեֆ-Սուլթան։
Ահա
նրա
այդ
հիշատակությունը.
«Եպիսկոպոսի
աթոռանիստի
առաջ
գըտնվում
է
մեծ
շուկա,
իսկ
կողքին
մի
մզկիթ,
որը
կառուցված
է
աղյուսով
եւ
ներկայումս
կիսաքանդված
է։
Այդ
մզկիթը
հիմնադրողի
անունով
կոչում
են
Դեֆ-Սուլթան»
[102]
։
Հետագա
ժամանակներում
այդ
անունով
մզկիթ
Երեւանում
չի
հիշատակվում։
Հավանաբար
այն
գտնվում
էր
հետագայում
կառուցված
Գյոյ-ջամիի
տեղում
եւ
1679
թվականի
երկրաշարժով
հիմնահատակ
կործանվել
էր։
Սակայն
մի
բան
որոշակի
է։
Շարդենի
այդ
հիշատակությունից
պարզ
երեւում
է,
որ
նրա
Դեֆ-Սուլթան
կոչած
մզկիթը
գտնվում
էր
քաղաքի
Ձորագյուղ
թաղամասում,
եպիսկոպոսարանից
ոչ
հեռու։
Երեւանի
մզկիթներից
ամենահայտնին
Գյոյ-ջամին
է
(«կապույտ»
կամ
«երկնագույն»
մզկիթը),
որն
իր
օժանդակ
շենքերով
հանդերձ
այժմ
էլ
կանգուն
է.
այստեղ
տեղադրված
են
քաղաքի
պատմության
եւ
հանրապետության
բնագիտական
թանգարաննեըը՝
պլանետարիայի
հետ
միասին։
Գյոյ-ջամին
կառուցել
է
Երեւանի
կիսանկախ
սարդար
ՀուսեյնԱլի
խանը
հիջրեթի
1179
թվականին
(1766
թ.
)։
Մզկիթի
հարավային
դարպասի
ճակատին
դրա
կառուցողը
թողել
է
մի
արձանագրություն,
որի
վերջում
հիշատակվում
են
նրա
անունն
ու
մզկիթի
կառուցման
թվականը
[103]
։
Արձանագրության
մեջ
հիշատակված
մզկիթի
կառուցման
թվականը
Հովհ.
Շահխաթունյանցը
կարդացել
է
ոչ
թե
1179,
ինչպես
այն
կա,
այլ՝
1186
[104],
իսկ
Լինչը
նշում
է,
որ
մահմեդական
հոգեւորականները
մզկիթի
կառուցումը
վերագրում
են
Նադիր-Շահի
ժամանակներին
(1736-1747
թթ.
)
[105]
։
Գյոյ-ջամիի
կառուցողը՝
Հուսեյն-Ալին
Երեւանի
ժառանգական
կիսանկախ
չորս
խաներից
երկրորդն
էր,
որը,
Երվանդ
Շահազիզի
ասելով
«կառուցելով
այդ
մեծ
ու
շքեղ
մզկիթը,
ինչպես
երեւում
է,
կամեցել
է
դրանով
յուր
անկախ
իշխանության
վայել
մի
հուշարձան
թողնել.
դրա
համար
նա
չի
խնայել
ոչ
ծախք
եւ
ոչ
ժամանակի
ոգուն
համապատասխան
ճարտարապետական
հասկացողություն
ու
խնամք՝
ընդօրինակելով
պարսկական
լավագույն
մզկիթներին
հատուկ
ձեւն
ու
ոճը...
։
Ամեն
բանում
երեւում
է
կառուցող
ճարտարապետի
սիրող
ձեռքը,
նրա
պարսկական
արվեստի
հմտությունը
եւ
արեւելյան
վառ
ճաշակը»
[106]
։
Ընդհանուր
առմամբ,
համաձայնելով
Երվանդ
Շահազիզի
այդ
կարծիքի
հետ,
միաժամանակ
պետք
է
նշել,
որ
Երեւանի
Գյոյ-ջամին,
չնայած
իր
գեղեցկությանն
ու
խնամքով
կառուցված
լինելուն,
այնուամենայնիվ
ճարտարապետական
առումով
նորություն
չէր,
այլ
կրկնություն
էր
պարսկական-արաբական
նույնատիպ
մզկիթների,
որոնք
դրանից
շատ
առաջ
կառուցված
էին
Պարսկաստանի
մի
շարք
քաղաքներում։
Այնուամենայնիվ,
ե՛ւ
հայ,
ե՛ւ
օտար
հեղինակներն
ու
ճանապարհորդները
Երեւանի
մզկիթների
մեջ
առանձնահատուկ
ուշադրություն
են
դարձրել
դրանց
պսակը
կազմող
Հուսեյն-Ալի
խանի
կառուցած
Գյոյ-ջամիի
վրա։
Գյոյ-ջամին
պատկանում
է
շիա
դավանության
մզկիթների
շարքին։
Այն
Երեւանի
մզկիթների
մեջ
ոչ
միայն
ամենագեղեցիկն
ու
շքեղն
էր,
այլեւ
ամենամեծն
էր։
Նա
մի
քառանկյունի
ընդարձակ
շինություն
է՝
բարձր
մինարեով.
եւ
լայնանիստ
գմբեթով։
Աղյուսակերտ
է
եւ
մինարեն։
Գմբեթն
ու
պատերի
մի
մասը
պատած
են
երկնագույն
հախճապակով։
Բուն
մզկիթի
շինվածքները
գտնվում
են
հարավային
եւ
հյուսիսային
կողմերում,
իսկ
թեւերում
եւ
դիմացը
կառուցված
են
օժանդակ
մի
շարք
մանր
շենքեր
ու
խցիկներ,
որոնք
բուն
մզկիթի
հետ
միասին
շրջապատում
են
մի
քառակուսի
գեղեցիկ
ու
ընդարձակ
բակ։
Վերջինիս
կենտրոնում
կառուցված
է
մի
փոքրիկ
ջրավազան,
որի
շուրջն
ընկած
է
ստվերախիտ
ծառերով
ծածկված
լայն
ու
խնամքով
սալահատակված
հրապարակը։
Մզկիթն
ունի
երեք
մուտք,
երկու
փոքրերը՝
արեւելյան
ու
արեւմտյան
կողմերում,
իսկ
մեծը՝
հարավային։
Բուն
մզկիթը
գտնվում
է
հարավային
կողմում։
Այն
բաղկացած
է
երեք
կամարակապ
դահլիճներից,
որոնք
կապված
են
իրար
հետ։
Միջին
մասում
գտնվող
ամենաբարձր
դահլիճի
վրա
բարձրանում
է
նրա
գմբեթը։
Դրան
կից
եղած
մյուս
երկու
դահլիճները
փոքր
են
եւ
համեմատաբար
ցածր
առաստաղ
ունեն։
Դահլիճներն
ընդհանրապես
անզարդ
են,
կառուցվածքով
պարզ
եւ
ունեցել
են
հասարակ
կահավորում։
Զարդարված
են
միայն
դահլիճների՝
դեպի
բակը
բացվող
լուսամուտները։
Իսկ
դրանց
զարդն
էլ
կազմում
են
գույնզգույն
ապակիներով
շրջանակների
մոտ
զետեղված
արեւելյան
նախշերը։
Բակի
հյուսիսային
կողմում
գտնվում
է
փոքր
աղոթարանը,
որն
իր
մեծությամբ
ու
շքեղությամբ
հարավային
կողմում
եղած
հիմնական
մզկիթի
հետ
չէր
կարող
նույնիսկ
համեմատվել։
Շատ
գեղեցիկ
է
մինարեն,
որը
հին
Երեւանի
կառուցվածքների
բարձրագույն
կետն
էր
եւ
ուշադրություն
էր
գրավում
շատ
հեռվից։
Նրա
գագաթից
մահմեդական
հասարակությանը
ամեն
օր
աղոթքի
է
կանչել
ազանչին։
Գյոյ-ջամին
նկարագրել
են
շատ-շատերը՝
Հաքստհաուզենը,
Ե.
Լաչինովը,
Հովհ.
Շահխաթունյանցը,
Լինչը,
Ուվարովան
եւ
ուրիշներ,
որոնք
նշել
են
նաեւ
դրան
կից
գործող
հոգեւոր
տարրական
դպրոցի
մասին
[107]
։
Դրանք
բոլորը
գովեստով
են
խոսում
Գյոյ-ջամիի
մեծության,
գեղեցկության
եւ
ունեցած
հարմարությունների
մասին։
Առանձնապես
այն
բարձր
է
գնահատված
Հաքստհաուզենի
մոտ։
Գերմանացի
ճանապարհորդը,
որը
Խաչատուր
Աբովյանի
ուղեկցությամբ
ծանոթացել
է
Երեւանի
այս
կամ
այն
չափով
նշանավոր
գրեթե
բոլոր
շինություններին,
Գյոյ-ջամիի
մասին
գրում
է,
որ
իր
գեղեցկությամբ
ու
հարմարություններով
«առաջին
շինութիւնն
է
Երեւանայ»
[108]
։
Գյոյ-ջամին
գտնվում
էր
շուկայի
մոտ,
նրա
հարավային
կողմի
պարիսպն
անմիջապես
ձգվում
էր
շուկայի
հրապարակի
հյուսիսային
մասում։
Այն
իր
օժանդակ
շենքերով
եւ
բակով
այժմ
էլ
գոյություն
ունի
եւ,
ինչպես
ասվեց,
վեր
է
ածվել
թանգարանների։
Գյոյ-ջամին
գտնվում
էր
Ձորագյուղի
թաղամասում։
Քաղաքի
մյուս
մզկիթներից
շատ
թե
քիչ
նշանավոր
էին
Շահար
թաղամասում
գտնվող
Հաջի-Նովրուզ-Ալի-բեկի
եւ
Զալ-խանի
մզկիթները,
իսկ
Դամիր-բուլաղի
մզկիթներն
ավելի
փոքր
եւ
անշուք
էին։
Հաջի-Նովրուզ-Ալի-բեկի
եւ
Զալ-խանի
մզկիթներն
իրենց
հատակագծերով
իրար
նման
են։
Դրանցից
երկրորդի
դռների
վրա
կար
արձանագրություն
կառուցման
վերաբերյալ։
Լինչի
ընթերցմամբ
այն
կառուցվել
է
հիջրի
1098
(1687)
թվականին։
Նա
նաեւ
նշում
է,
որ
չնայած
Զալ-խանի
մզկիթը
Գյոյ-ջամիից
փոքր
էր,
բայց
նրան
որոշ
չափով
նման
էր
եւ
ուներ
հանգստի
համար
հարմար
պարսպապատ,
շատրվաններ
ունեցող
ծաղկազարդ
ու
հովասուն
բակ
[109]
։
Ինչպես
ասվեց,
երկու
մզկիթ
գտնվում
էին
բերդի
ներսում.
դրանցից
մեկը
կառուցվել
էր
թուրքերի
կողմից,
Ռաջաբ-փաշայի
օրոք,
1725
թվականին։
Թուրքական
այդ
մզկիթը
չորս
սյուների
վրա
հենված
կամարակապ
մի
մեծ
շինություն
է
եղել,
բավական
շքեղ
արտաքին
տեսքով։
Իբրեւ
սունի
դավանության
մզկիթ,
պարսիկները
թուրքերից
քաղաքը
հետագայում
վերագրավելուց
հետո
այդ
մզկիթը
վերածել
էին
զինանոցի,
իսկ
1827
թվականին՝
Երեւանը
պարսկական
լծից
ազատագրվելուց
հետո
այն
դարձրել
էին
ռուսական
եկեղեցի՝
կոչելով
Տիրամոր
անունով։
Մյուս
մզկիթը
պարսկական
էր
եւ
կառուցվել
էր
դրանից
80-90
տարի
անց,
XIX
դարի
սկզբներին,
Երեւանի
վերջին
սարդար
Հուսեին-խանի
եւ
պարսիդ
Ֆաթ-Ալի
շահի
օրոք։
Շիա
դավանության
այս
մզկիթը
թագաժառանգի
անունով
կոչվում
էր
Աբաս-Միրզա-ջամի։
Այս
մզկիթի
ճակատի
ու
գմբեթի
արտաքին
կողմն
ամբողջապես
պատած
է
եղել
կանաչ
ու
կապույտ
փոքրիկ
քառակուսի
հախճապակիներով,
որոնց
գործածությունն
այնքան
հատուկ
էր
արաբական
ու
պարսկական
ճարտարապետության
համար։
Երեւանի
գրավումից
հետո,
երբ
բերդում
զետեղվում
էր
ռուսական
բազմամարդ
կայազոր,
Աբաս-Միրզա-ջամին
վերածել
էին
զինանոցի
[110]
։
Թե՛
թուրքական
մզկիթի
եւ
թե՛
Աբաս-Միրզա-ջամիի
ավերակները
պահպանվել
էին
մինչեւ
մեր
դարի
30-ական
թվականները,
մինչեւ
Երեւանի
հիմնական
վերակառուցման
ու
վերահատակագծման
աշխատանքներն
սկսվելը։
Պատմական
առումով
որոշ
հետաքրքրություն
են
ներկայացնում
տարբեր
ժամանակներում
Հրազդանի
վրա
եղած
կամուրջները։
Մեզ
հասած
աղբյուրները
եւ
Հրազդանի
ափերին
պահպանված
հնությունները
թույլ
են
տվել
ենթադրելու,
որ
Երեւանի
շրջակայքում
հայտնի
կամուրջներ
եղել
են
տակավին
ուրարտական
ժամանակներից։
Հրազդան
ի
հոսանքի
քաղաքամերձ
հատվածում
ուշ
միջնադարում
առնվազն
երեք
կամուրջ
է
եղել։
Դրանցից
մեկը
գտնվում
էր
բերդի
հյուսիս-արեւմտյան
անկյունում,
անմիջապես
խանի
ապարանքների
տակ,
երկրորդը՝
Ձորագյուղ
թաղամասի
շրջանում,
իսկ
երրորդը
գտնվում
էր
ավելի
վերեւ՝
Քանաքեռ
գյուղի
տակ։
Վերջինիս
հետքերը
մինչեւ
օրս
նշմարվում
են։
Ձորագեղի
թաղում
եղած
երբեմնի
կամրջի
հետքերը
XIX
դարի
առաջին
կեսին
հազիվ
էին
նշմարվում,
իսկ
այժմ
դրանք
իսպառ
վերացել
են։
Համապատասխան
աղբյուրների
բացակայության
պատճառով
դժվար
է
ասել,
թե
դրանք
երբ
են
կառուցվել
եւ
նախնական
ինչպիսի
ձեւ
ու
մեծություն
են
ունեցել։
Միայն
հաստատ
կարելի
է
պնդել,
որ
գետի՝
Երեւանին
շփվող
հատվածում
կամուրջներ
միշտ
պետք
է
եղած
լինեին։
Երեւանում
Հրազդանի
մի
քարակերտ
կամրջի
մասին
հակիրճ
հիշատակություն
ունի
անգլիացի
վաճառական-ճանապարհորդ
Ջոն
Նյուրերին։
Նա
գրում
է.
«Այս
քաղաքի
(Երեւանի
—
Թ.
Հ.
)
հյուսիսակողմը,
մոտ
մի
մղոն
հեռու
մի
քարե
կամուրջ
կա,
որի
տակից
անցնում
է
Զանգու
(Sanguina)
կոչված
գետը»
[111]
։
Անգլիացի
հեղինակի
այս
հիշատակությունը,
որ
մինչեւ
օրս
չի
արժանացել
մասնագետների
ուշադրությանը,
բավական
անորոշ
է։
Դրանով
հնարավոր
չէ
կռահել,
թե
նրա
ակնարկած
Հրազդանի
(Զանգուի)
այդ
կամուրջը
գետի
հատկապես
ո՞ր
մասում
էր
գտնվում
եւ
վերը
նշված
կամուրջներից
որի՞ն
էր
համապատասխանում։
Սակայն
հարցի
մեջ
որոշ
պարզություն
է
մտնում,
երբ
դիմում
ենք
նույն
հեղինակի
վկայության
հետեւյալ
հատվածին.
«Տասներկուերորդ
օրը
մեկնեցինք
Երեւանից,
եւ
օթեւանեցինք
քրիստոնյաների
մի
ամրոց,
կոչված
Էջմիածին
(Echimassen)
եւ
այստեղ
հինգ
հին
եկեղեցիներ
կան...
»
[112]:
Այստեղից
ակնհայտ
է
դառնում,
որ
Ջոն
Նյուբերիի
հիշատակած
կամուրջը
համապատասխանում
էր
հետագայում
հայտնի
կամ
բերդի
անկյունի
կամրջին
կամ
Ձորագյուղի։
Քանաքեռի
տակին
երբեմն
եղած
կամուրջը
բավական
հեռու
էր
այն
ժամանակվա
Երեւանից
եւ
հազիվ
թե
հիշատակվեր
վերջինիս
մասին
խոսելիս
կամ
համարվեր
նրա
կամուրջներից
մեկը։
Մեզ
հետաքրքրող
ժամանակներում
Երեւանում
Հրազդանի
վրայի
ամենակարեւոր
կամուրջը,
որի
վրայով
անցնում
էր
տարանցիկ
ճանապարհ
եւ
որով
Երեւանը
կապվում
էր
համանուն
խանության
մահալների
հետ,
բերդի
հյուսիս-արեւմտյան
անկյունում
գտնվող
կամուրջն
էր
[113]
։
Նախորդ
ժամանակներից
գոյություն
ունեցող
այդ
կամուրջը
1679
թվականի
երկրաշարժի
հետեւանքով
բերդի
եւ
քաղաքի
կառուցվածքների
կործանման
հետ
միասին
փլվում
էր,
որը,
սակայն,
Զալ-խանի
օրոք
վերականգնվում
եւ
շարք
է
մտնում
[114]
։
Հետագայում
նա
մի
քանի
անգամ
ենթարկվել
է
մասնակի
վերանորոգումների։
Երեւանը
պարսկական
լծից
ազատագրվելուց
հետո
այն
առաջին
անգամ
հիմնական
վերանորոգման
է
ենթարկվել
1851
թվականին,
որից
հետո
մինչեւ
Հայաստանում
սովետական
կարգերի
հաստատումը
կատարվել
են
մասնակի
մի
քանի
վերանորոգումներ
եւս։
Այդ
կամուրջը,
որ
մինչեւ
«Հաղթանակ»
կամրջի
կառուցումը
մնում
էր
իբրեւ
քաղաքը
Հրազդանի
աջ
ափի
հետ
կապող
հիմնական
ուղին,
այժմ
էլ
գոյություն
ունի
եւ
սովետական
շրջանում
ենթարկվել
է
նորոգումների,
իր
հիմնական
կմախքով
մնալով
նախկին
ձեւի
մեջ։
Հրազդանի
այդ
կամուրջը
հին
երեւանցիները
սովորաբար
կոչել
են
«Կարմիր
կամուրջ»
կամ
«Խոջա-փլավի
կամուրջ»։
Կարմիր
է
կոչվել
պարզապես
այն
պատճառով,
որ
կառուցված
է
կարմիր
տուֆից։
Իսկ
մյուս՝
«Խոջա-փլավ»
անունը
կապում
են
դրա
վերանորոգողներից
մեկի՝
քանաքեռցի
անվանի
հարուստ
Խոջա-փլավի
անվան
հետ,
մի
անձնավորություն,
որի
հետ
կապել
են
նաեւ
Աշտարակի
XVIII
դարի
կամրջի
շինությունը
[115]
։
Ճարտարապետ
Վ.
Հարությունյանը
Հրազդանի
«Կարմիր
կամուրջը»
համարում
է
«Հայաստանի
(պետք
է
լինի
Սովետական
Հայաստանի
Թ.
Հ.
)
ամենամեծ»
կամուրջներից
[116]
։
Նրա
ընդհանուր
երկարությունը
կազմում
է
ավելի
քան
80
մ,
իսկ
բարձրությունը՝
11
մ,
ունի
չորս
կամարներ,
որոնցից
երկուսը
գտնվում
են
կամրջի
միջին
մասում
եւ
ալիքաձեւ
են։
Այս
կամարների
տակով
է
հոսում
Հրազդանը։
Մյուս
երկու
ոչ
մեծ
կիսաշրջանաձեւ
կամարները
գտնվում
են
գետի
երկու
ափերին։
Դրանց
տակով
հոսում
են
ջրանցքների
ջրերը
[117]
։
Գետառի
վրա
նույնպես
տարբեր
ժամանակներում
կառուցել
են
մի
քանի
կամուրջներ։
Չնայած
սակավաջրությանը,
Գետառի
կամուրջները
երկար
կանգուն
չեն
մնացել։
Հաճախակի
տեղի
ունեցող
սելավների
պատճառով
կատաղած
Գետառը
քշել-տարել
է
կամուրջները։
Այնուամենայնիվ,
նրա
վրա
կառուցված
կամուրջներից
մեկը,
որը
Երեւանը
կապել
է
Ավան
գյուղի
եւ
Նորքի
հյուսիս-արեւմտյան
մասի
հետ,
մինչեւ
օրս
էլ
գոյություն
ունի
եւ
գործում
է,
չնայած
նրա
մոտ
մեր
օրերում
կառուցել
են
եւս
երկու
կամուրջ,
որոնց
վրայով
հիմնականում
կատարվում
է
ավտոմոբիլային
երթեւեկությունը։
Այդ
կամուրջը
կառուցված
է
կարմրագույն
սրբատաշ
տուֆից՝
կրաշաղախով։
Կամուրջի
վրայի
եղած
արձանագրության
համաձայն
այն
կառուցվել
է
հայոց
ՌՃԺԳ
(1664)
թվականին։
Նորքի
այդ
կամուրջը
շատ
ամուր
կառուցվածք
է,
նա,
ի
տարբերություն
հին
Երեւանի
բոլոր
կառուցվածքների,
դիմացել
է
1679
թվականի
երկրաշարժին,
ինչպես
եւ
Գետառի
կատաղի
սելավներին։
Դեպքեր
են
պատահել,
երբ
հորդացած
ու
պղտոր
Գետառը
հսկայական
ծառեր
ու
քարեր
բերելով
փակել
է
կամրջի
աչքը
եւ
թափվել
նրա
վրայից,
բայց
կամուրջը
դիմացել
է
լեռնային
գետակի
տարերքին
[118]
։
Նրա
ընդհանուր
լայնությունն
ավելի
քան
3,
5
մետր
է,
եւ
երկու
կողմերում
ափից
ափ
ձգվում
են
եզրապատեր
[119]
։
Թուրք-պարսկական
տիրապետության
մռայլ
ժամանակաշրջանում,
երբ
Արարատյան
աշխարհի
վաղեմի
հռչակավոր
քաղաքները՝
Դվինը,
Վաղարշապատը,
Անին
եւ
մյուսները
վաղուց
դադարել
էին
գոյություն
ունենալուց,
Երեւանն
Արեւելյան
Հայաստանում
աստիճանաբար
դառնում
է
ամենանշանավոր
կենտրոնը
եւ,
այդ
իսկ
պատճառով,
թուրք-պարսկական
երկարաձիգ
պատերազմների
կռվածաղիկը։
Այդպիսի
դիրք
ու
նշանակություն
ձեռք
բերած
Երեւանն
արդեն
ավելի
մանրամասնությամբ
է
նկարագրվում
պատմագիրների,
ճանապարհորդների
եւ
այլ
կարգի
հեղինակների
աշխատություններում։
Արեւելյան
Հայաստանի
(եւ
ընդհանրապես
պատմական
Հայաստանի)
տերիտորիայում
տեղի
ունեցող
քաղաքական
անցքերը
մեծապես
առնչվում
էին
այդ
քաղաքի
հետ։
XVI-XIX
դարերի
Երեւանի,
հատկապես
նրա
բերդի
մասին
ուղղակի
եւ
անուղղակի
շատ
հիշատակություններ
ու
նկարագրություններ
ունեն
ճանապարհորդներն
ու
ուսումնասիրողները։
Երեւանի
բերդի
վերաբերյալ
ստույգ,
ընդարձակ
եւ
մանրամասն
տեղեկություններ,
քաղաքի
ու
բերդի
հատակագծեր
կան
նաեւ
արխիվային
ֆոնդերում
[120]
։
Դրանք
բոլորն
ի
մի
բերելով
մեր
սույն
աշխատության
երրորդ
գլխում,
նրա
բերդն
ու
խանի
ապարանքը
բնութագրել
ենք
ամենայն
մանրամասնությամբ,
մեր
բոլոր
ասածները
հիմնավորելով
պատմագրական
համապատասխան
նյութերով
ու
փաստերով
[121]
։
Արդ՝
ի՞նչ
էին
իրենցից
ներկայացնում
Երեւանի
XVI-XVIII
դարերի
բերդը
եւ
սարդարների
պալատը։
Երեւանի
թուրքական
բերդը,
որ
գտնվում
էր
Հրազդանի
ձախ
ափին
եւ
քաղաքից
բաժանված
էր
մի
մեծ
հրապարակով,
հիմնականում
կառուցվել
էր
1582
կամ
1583
թվականին,
թուրքական
Ֆահրադ-փաշայի
կողմից։
Հետագայում
այն
մի
քանի
անգամ
ավերվել
է
եւ
նորից
է
վերակառուցվել։
1679
թվականի
երկրաշարժից
հիմնահատակ
կործանվել
են
նաեւ
բերդը,
սարդարի
ապարանքները,
բերդի
պարիսպներն
ու
բուրգերը,
պաշտպանական
եւ
օժանդակ
կառուցվածքներ
[122]
։
Այդ
ժամանակվա
Զալ-խանը
պարսկական
արքունիքից
համապատասխան
օգնություն
ստանալով,
Երեւվանի
ու
շրջակա
խանություններից
հարկադիր
աշխատանքի
քշված
գյուղացիների
միջոցով
վերակառուցում
է
բերդը՝
ավելի
ուժեղացնելով
նրա
պաշտպանությունը։
Պարսկական
տիրապետության
շրջանում
Երեւանի
բերդի
վերջին
վերանորոգողն
ու
նոր
կառույցներով
հարստացնողը
վերջիս
սարդարն
է՝
Հուսեի-Ղուլի
խանը
[123]
։
Բերդի
եզրագիծն
ըստ
հիշատակությունների
հասել
է
800-1000
սաժենի։
Բերդի
գրաված
տարածությունը,
մանր
ոլորանները
չհաշված,
քառանկյունաձեւ
է
եղել։
Նա
հյուսիսից,
արեւելքից
եւ
հարավից
պատած
է
եղել
կրկնակի
պարսիպներով՝
մեկը
մյուսից
գտնվելով
15-20
սաժեն
հեռավորության
վրա։
Դրանք
երկուսը
միասին
ունեցել
են
50-60
աշտարակներ
ու
բուրգեր։
Արեւմտյան
կողմից
բերդը
պաշտպանվում
էր
Հրազդանի
խոր
ու
զառիվեր
ձորով,
այս
մասում
պաշտպանական
պարսպի
կարիք
չի
զգացվել։
Բերդն
ունեցել
է
երկու
դարպաս,
որոնցից
մեկը
գտնվում
էր
հյուսիսային
մասում
եւ
կոչվում
էր
Բաբի-շիրվան,
իսկ
մյուսը՝
հարավային
կողմում
էր
եւ
հայտնի
էր
Թավրիզ-գափուսի
անունով։
Դրանցից
բացի,
ստորերկրյա
անցք
կար
դեպի
Հրազդան
գետը,
պաշարման
ժամանակ
այնտեղից
ջուր
վերցնելու
համար։
Հիշատակություն
կա
այն
մասին,
որ
ստորերկրյա
անցքերով
ե՛ւ
Հրազդանից,
ե՛ւ
Գետառից
ջուր
է
բերված
եղել
բերդ՝
երկար
ժամանակ
պաշարմանը
դիմանալու
նպատակով
[124]
։
Պարիսպների
ուղղությամբ,
դրանց
շուրջը
կառուցված
էր
բավական
լայն
ու
խոր
փոս,
որի
որոշ
հատվածները
վտանգի
ու
հարձակումների
ենթակա
պահերին
լցրել
են
ջրով։
Բերդի
պաշտպանությունն
ապահովված
էր
մարդաշատ
կայազորի
ներկայությամբ,
որի
մեծությունը
կախված
է
եղել
քաղաքական
հանգամանքներից։
XVII—XVIII
դարերում
Երեւանի
բերդն
Արեւելքում
անառիկ
հռչակված
բերդերից
մեկն
էր։
Իրոք
որ
իրար
հետ
երկարաձիգ
պատերազմների
մեջ
գտնվող
թուրքական
ու
պարսկական
բանակների
համար
Երեւանի
բերդը
դժվարամատույց
էր։
Պարզունակ
զենքերը,
տրանսպորտային
ողորմելի
միջոցները,
համապատասխան
սակրավոր
զորամասեր
չունենալը
պայմանավորում
էին
նրանց
պարտությունները
Երեւանի
բերդի
պարիսպների
տակ։
Ընդ
որում
բերդն
ավելի
անառիկ
էր
արեւմտյան
կողմից,
որտեղ
նա
պաշտպանված
էր
Հրազդանի
խոր
ու
զառիվեր
կիրճով։
Երեւանի
բերդը
այլաբանորեն,
բայց
ամենից
ճիշտ
եւ
գեղարվեստական
կենդանի
լեզվով
նկարագրել
է
Խաչատուր
Աբովյանը։
Նա
այդ
բերդն
արդարացիորեն
դիտում
է
որպես
օտարի
լծի
խորհրդանիշ
[125]
։
Երեւանի
բերդը
Երեւանի
խանի
(սարդարի)
նստավայրն
էր,
նրա
պալատի,
հարեմի
ու
կայազորի
տեղադրավայրը։
Այն
լիովին
հարմարեցված
էր
եւ
համապատասխանում
էր
խանական
աթոռանիստ
լինելու
բոլոր
պահանջներին։
Այստեղ
կառուցված
էին
խանի
պալատը,
հարեմը,
զորանոցներ,
բաղնիքներ,
մզկիթներ,
պահեստներ,
զինանոցներ,
կրպակներ
ու
խանութներ,
բնակելի
տներ
եւ
այլ
շինություններ։
Այդ
բոլորը,
սակայն,
բերդում
զետեղված
էին
ոչ
թե
որոշակի
հատակագծով,
այլ
խառնիխուռն,
եւ
բերդի
նեղլիկ,
ծուռումուռ
փողոցները
փաստորեն
ոչ
թե
փողոցներ
էին,
այլ
նեղ
անցքեր,
որոնք
անկանոն
դասավորված
շենքերի
քաոսում
կազմում
էին
մի
բարդ
լաբիրինթոս
[126]
։
Խանի
ապարանքը
գտնվում
էր
բերդի
հյուսիս-արեւմտյան
կողմում,
Հրազդանի
կիրճի
վրա
կախված։
Այն
քառանկյունի
մի
ընդարձակ
եւ
զանազան
բաժինների
մասնատված
շինություն
էր։
Այստեղ
մեծ
տեղ
էր
գրավում
հատկապես
հարեմի
շենքը,
որի
երկարությունը
հասնում
էր
200
ոտնաչափի,
իսկ
լայնությունը
125
եւ
բաժանված
էր
բազմաթիվ
սենյակների
ու
միջանցքների։
Խանի՝
մեր
նկարագրած
պալատը
կառուցվել
էր
Հուսեին-Ալի
խանի
որդի
Մահմուդ
խանի
օրոք՝
1798
թվականին
[127]
։
Դրանից
առաջ
եղած
խանական
պալատներն
ավերվել
են
եւ
մշտապես
հարկադրված
են
եղել
դրանք
վերանորոգել
կամ
դրանց
տեղում
կառուցել
նորը։
Վերջին
պալատը
1798
թվականին
կառուցվածն
էր։
Այն
կառուցված
էր
պարսկական
ճարտարապետական
ոճով
եւ
իր
տեսակի
մեջ
մեծ
հետաքրքրություն
է
ներկայացրել։
Հայտնի
է
մանավանդ
նրա
հայելապատ
հանդիսասրահը՝
Շուշաբանդ-այվան,
խաների
սիրած
հովանոցը։
Նրա
քիվերը
պատած
էին
գույնզգույն
հայելիներով,
որոնք
տարբեր
հարթությունների
վրա
անդրադարձնելով
լույսը՝
առաջացրել
են
գույների
հրաշալի
խաղ։
Առաստաղը
զարդարված
էր
վառվռուն
ծաղիկների
նկարներով,
իսկ
դահլիճի
պատերին
փակցված
էին
կտավի
վրա
նկարված
ութ
պատկերներ՝
Ֆաթ-Ալի
շահի,
վերքին
սարդար
Հուսեին-Ղուլի
խանի
եւ
այլոց
նկարները
[128]
։
Բերդից
ու
խանի
ապարանքից
հետո
իրենց
ճարտարապետությամբ
աչքի
էին
ընկնում
երկու
մզկիթները,
որոնց
մասին
ասվեց
քաղաքի
մզկիթները
բնութագրելիս։
Հոյակապ
էր
սարդարի
հարեմին
պատկանող
բաղնիքր։
Նրա
ներսն
ամբողջապես
մարմարապատ
էր,
գույնզգույն
նախշերով
զարդարված։
Բուն
բաղնիքին
կից
կառուցված
էր
15
սաժեն
երկարություն,
4
սաժեն
լայնություն
եւ
3
արշին
խորություն
ունեցող
մի
ջրավազան՝
ամառվա
շոգերին
լողանալու
համար
[129]
։
Մենք
տեսանք,
որ
XVII
դարի
երկրորդ
կեսին,
Երեւանի
երկրաշարժի
(1679
թ.
)
նախօրեին,
ըստ
Շարդենի
վկայության,
բերդում
կար
մինչեւ
800
բնակելի
տուն։
Սակայն,
սարդարները
հետագայում՝
ըստ
երեւույթին
խռովություններից
խուսափելու
նպատակով,
բերդն
ամբողջությամբ
վերցնում
են
իրենց
ձեռքը՝
այնտեղից
դուրս
քշելով
բնակիչներին
[130]
։
Այնպես
որ,
չհաշված
պաշարումների
ժամանակ
հարկադրանքով
կամ
այլ
եղանակներով
ժամանակավորապես
բերդի
պարիսպների
ներսը
քշված
բնակիչներին,
XVIII
դարի
վերջում
եւ
XIX
դարի
սկզբներին
բերդում
մշտաբնակ
քաղաքացիներ
չկային,
այն
գտնվում
էր
հարեմի
ու
կայազորի
տրամադրության
տակ։
Իրենց
հնությամբ
եւ
ճարտարապետական
կառուցվածքով
որոշակի
հետաքրքրություն
են
ներկայացրել
Հրազդանի
ափին
բարձրացող
աշտարակը
եւ
նրա
շուրջը
փռված
այն
կառույցի
ավերակները,
որոնք
նկարագրել
է
Ժ.
Շարդենը
եւ
որոնք,
իբրեւ
անցյալ
ժամանակների
կոթողներ,
մեր
կողմից
քննարկման
են
ենթարկվել
սույն
աշխատության
առաջին
գրքում
[131]
։
[1]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
86:
Հմմտ.
П.
Т.
Арутюнян,
Освободительное
движение
армянского
народа
в
первой
четверти
XVIII
века,
էջ
165-166:
[2]
Զաքարիա
Սարկավագ,
Պատմագրութիւն,
հ.
I,
էջ
45-46։
[3]
Զաքարիա
Ագուլեցի.
Օրագրություն,
էջ
143։
[4]
Զաքարիա
Ագուլեցի,
Օրագրություն,
էջ
143—144։
[5]
Տե՛ս
«Թուրքական
աղբյուրները
Հայաստանի,
հայերի
եւ
Անդրկովկասի
մյուս
ժողովուրդների
մասին»,
հ.
Ա,
էջ
46-47։
[6]
Адам
Олеарий,
Путешествия
Голштинского
посольства
в
московию
в
Пенсию
в
1633,
1636
и
1639
годах,
Москва,
1870,
էջ
699:
[7]
Նույն
տեղում,
էջ
699-700։
[8]
Նույն
տեղում,
էջ
700։
[9]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
122-123։
[10]
Путешествия
Шардена
по
Закавказью
в
1672-1673
гг.,
էջ
243:
[11]
Путешествие
Шардена
по
Закавказью
в
1672-1673
гг.,
էջ
241-243:
[12]
Տե´ս
А.
Гакстгаузен,
Закавказский
край,
ч.
I,
էջ
163,
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
269:
[13]
А.
Гакстгаузен,
Закавк.
край,
ч.
I,
էջ
163:
[14]
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
269:
[15]
Տե՛ս
Աշուղ
Ջիվանի,
Երգեր,
Ալեքսանդրապոլ,
1893,
էջ
22—24։
[16]
Խ.
Աբովյան,
Երկերի
լիակատար
ժողովածու
ութ
հատորով,
հատ.
III,
Երեւվան,
1948,
Վերք
Հայաստանի,
հավելված,
Զանգի,
էջ
190-191։
[17]
Տե՛ս
Հ.
Տաշյան,
Ձեռագրաց
ցուցակ,
էջ
260։
Հմմտ.
«Հանդէս
ամսօրեայ»,
1934,
№
329
—
330։
[18]
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
146։
[19]
Տե՛ս
И.
Шопен,
Исторический
памятник
Арм.
области,
էջ
464,
Երվանդ
Շահազիզ,
Հիս
Երեւանը,
էջ
173-174։
[20]
Զաքարիա
Սարկավագ,
Պատմագրութիւն,
հ.
II,
էջ
32
եւ
51։
[21]
Սիմեոն
Երեւանցի,
Ջամբռ,
էջ
204։
[22]
Սիմեոն
Երեւանցի,
Ջամբռ,
էջ
204։
[23]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
174։
[24]
Նույն
տեղում,
էջ
174-175։
[25]
Տե՛ս
Ղ.
Ալիշան,
Այրարատ,
էջ
293։
[26]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
175-176։
[27]
Տե՛ս
Սիմեոն
Երեւանցի,
Ջամբռ,
էջ
274։
[28]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(1801-1879
թթ.
),
էջ
262-263։
[29]
С.
А.
Егиазаров,
Исследование
по
истории
учрежд.
в
Закавказье,
часть
II,
էջ
260-262:
[30]
Նույն
տեղում։
Տե´ս
նաեւ
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(1801-1879
թթ.
),
էջ
262-263։
[31]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
52-53։
[32]
И.
Шопен,
Исторический
памятник
Армянской
области,
էջ
855-856:
[33]
Տե՛ս
Արշակ
Չոպանյան,
Նաղաշ
Յովնաթան
աշուղը
եւ
Յովնաթան
Յովնաթանեան
նկարիչը,
էջ
95։
[34]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
53։
[35]
Путешествие
Шардена
по
Закавказью
в
1672-1673
гг.,
էջ
243։
Հմմտ.
Ակնարկներ
հայ
արվեստի
պատմության,
2,
Ակնարկ
հայ
ճարտարապետության
պատմության,
Երեւան,
1964,
էջ
239։
[36]
Տե՛ս
Արշակ
Չոպանյան,
Նաղաշ
Յովնաթան
աշուղը
եւ
Յովնաթան
Յովնաթանեան
նկարիչը,
էջ
95
—
96։
Հմմտ.
Նաղաշ
Հովնաթան,
Բանաստեղծություններ,
ժողովածու,
կազմեցին
Ասատուր
Մնացականյան,
Շուշանիկ
Նազարյան,
Երեւան,
1951,
էջ
99։
[37]
Տե՛ս
Путешествие
Шардена
по
Закавказью
в
1672-1673
гг.,
էջ
243։
[40]
Հովհաննես
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
155։
[41]
Առաքել
Դավրիժեցի,
Պատմութիւն,
էջ
312-313։
[42]
Տե՛ս
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
155։
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր,
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի...,
էջ
15։
[43]
Հովհ.
Շահխաթանյանց,
Ստորագրութիւն...,
հ.
II,
էջ
155-156։
[44]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
37։
[45]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(հնագույն
ժամանակներից
մինչեւ
1500
թվականը),
էջ
125-126
եւ
310։
[46]
Տե՛ս
Մեսրոպ
Մաշտոցի
անվան
Մատենադարան,
ֆ.
Մեսրոպ
Մագիստրոսի
արխիվ,
գործ
№
221,
էջ
104։
[47]
Տե՛ս
«Երեկոյան
Երեւան»
(լրագիր),
1964,
№
109,
9
մայիսի։
[48]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
24-25։
[49]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
25։
[50]
Տե՛ս
նույն
տեղում,
էջ
26։
[51]
Տե՛ս
Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Ա,
էջ
455։
[52]
Զաքարիա
Սարկավագ,
Պատմագրութիւն,
հ.
II,
էջ
103։
[53]
Տե՛ս
«Հանդէս
ամսօրեայ»,
1934,
№
5-7,
էջ
334։
[56]
Путешествия
Шардена
по
Закавказью
в
1672-1673
гг.,
էջ
242:
[57]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(հնագույն
ժամանակներից
մինչեւ
1500
թվականը),
էջ
270-272։
[58]
Տե՛ս
Հայաստանի
հնություների
պահպանության
կոմիտե,
Աշխարհբեգ
Քալանթար,
Երեւան,
1931,
էջ
11։
[59]
Տե´ս
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի...,
էջ
8—9։
[60]
Տե՛ս
Մեսրոպ
Մաշտոցի
անվան
Մատենադարան,
ֆ.
կաթ.
դիվան,
թղթ.
5,
վավ.
13։
[61]
Տե՛ս
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
142։
[63]
Տե՛ս
Թորոս
Թորամանյան,
Նյութեր
հայկական
ճարտարապետության
պատմության,
Աշխատությունների
ժողովածու,
Երեւան,
1942,
էջ
146։
[64]
Տե՛ս
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի...,
էջ
9։
[65]
Տե՛ս
«Հանդէս
ամսօրեայ»,
1934,
№
5-7,
էջ
335։
[66]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
220։
[67]
Նույն
տեղում,
էջ
208։
[68]
Տե՛ս
Առաքել
Դավրիժեցի,
Պատմութիւն,
Վաղարշապատ,
1884,
էջ
520։
[69]
Կ.
Ղաֆադարյան,
Երեւանի
Կաթողիկեի
եւ
նորահայտ
հուշարձանի
արձանագրությունները,
ՀԽՄՀ
պատմության
եւ
գրականության
ինստիտուտի
«Տեղեկագիր»,
գիրք
I,
Երեւան,
1938,
էջ
175։
[70]
Նույն
տեղում,
էջ
175-176։
[71]
Նույն
տեղում,
էջ
180։
[72]
Տե՛ս
ՀԽՍՀ
պատմության
եւ
գրականության
ինստիտուտի
«Տեղեկագիր»,
գիրք
I,
էջ
184
—
192։
[73]
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
277։
[74]
Առաքել
Դավրիժեցի,
Պատմութիւն,
էջ
294-295։
[75]
Առաքել
Դավրիժեցի,
Պատմութիւն,
էջ
318։
Հմմտ.
Ղ.
Ալիշան,
Այրարատ,
էջ
311-313,
Մաղաքիա
Օրմանյան,
Ազգապատում,
մասն
Բ,
Կոստանդնուպոլիս,
1914,
էջ
2433-2434,
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
189-190։
[76]
Տե՛ս
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
144,
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի,
էջ
10։
[77]
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառանց
Արարատաի
հ.
II,
էջ
145,
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի,
էջ
10-11։
[78]
Гр.
Уварова,
Кавказ...,
էջ
195։
[79]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
195։
[80]
Նույն
տեղում,
էջ
195-196։
[81]
Նույն
տեղում,
էջ
192
եւ
196։
[82]
Նույն
տեղում,
էջ
200։
[83]
Սիմեոն
Երեւանցի,
Ջամբռ,
էջ
26։
[84]
Նույն
տեղում,
էջ
33։
[85]
Տե՛ս
Հովհաննես
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
146-148։
[86]
Սիմեոն
Երեւանցի,
Ջամբռ,
էջ
204-207։
[87]
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
148։
[88]
Путешествие
Шардена
по
Закавказю...,
էջ
242։
[89]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
201։
[90]
Տե՛ս
Գրիգոր
Կամախեցի
կամ
Դարանաղցի,
ժամանակագրութիւն,
Երու
սաղեմ,
1915,
էջ
53
—
54,
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
201-202։
[91]
Տե՛ս
Գրիգոր
Կամախեցի
կամ
Դարանաղցի,
ժամանակագրութիւն,
Երուսաղեմ,
1915,
էջ
579։
[92]
Տե´ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
202։
[93]
Տե՛ս
Ղ.
Ալիշան,
Այրարատ,
էջ
313,
Երվանդ
Շահազիղ,
Հին
Երեւանը,
էջ
202-203։
[94]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
202։
[95]
Տե՛ս
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղեկագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի,
էջ
12։
[98]
Տե՛ս
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
146,
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի,
էջ
12։
Ղ.
Ալիշան,
Այրարատ,
էջ
315,
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
276-277,
Ե.
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
205-207։
[99]
Մեսրովբ
Սմբատյանց,
Տեղագիր
Գեղարքունի
ծովազարդ
գաւառի,
էջ
7։
[100]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
222։
[101]
Путешествие
Шардена
по
Закавказью...,
էջ
243։
[103]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
200։
[104]
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գավառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
150-151։
[105]
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
275
եւ
280։
[106]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
200։
[107]
Տե՛ս
«Հակստհաուզենայ
ճանապարհորդութիւն
յայսկոյ
Կովկասու,
այն
է
ի
Հայս
եւ
ի
Վիրս»,
Վաղարշապատ,
1872,
էջ
244-245,
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
150-151,
Записки
декабриста
Е.
Лачинова
об
Армении
(М.
Нерсисян,
Из
истории
русско-армянских
отношений,
кн.
I,
документы,
էջ
312)
եւ
այլն։
[108]
«Հակստհաուզենայ
ճանապարհորդութիւն
յայսկոյս
Կովկասու»,
էջ
244։
[109]
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
280:
[110]
Տե՛ս
И.
Шопен,
Исторический
памятник
Армянской
области,
էջ
866,
Ղ.
Սլիշան,
Այրարատ,
էջ
311,
Линч,
Армения,
т.
I,
էջ
283,
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
34-35,
182,
Ադամ
Ադամյանց,
Տեղագրութիւն
Երեւանի,
Երեւան,
1889,
էջ
38-39
եւ
այլուր։
[111]
Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Ա,
էջ
455։
[113]
Այդ
կամրջի
մասին
տե՛ս
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
153,
И.
Шопен,
Исторический
памятник
Армянской
области,
էջ
723,
К.
Орловский,
Эривань
("Кавказс.
календ.
"
на
1852
г.,
отд.
III,
էջ
444),
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեանը,
էջ
184-187
եւ
այլ
տեղերում։
[114]
«Հայրէնասէր»
(շաբաթաթերթ),
1843,
օգոստոս,
№
14,
С.
Зелинский,
Эривань
("Сборник
мат.
для
опис.
местн.
и
племен
Кавказа",
вып.
I,
էջ
8)։
[115]
Տե՛ս
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
186-187։
[116]
Վ.
Մ.
Հարությունյան,
Միջնադարյան
Հայաստանի
քարավանատներն
ու
կամուրջները,
էջ
123։
[118]
Երվանդ
Շահազիզ,
Հին
Երեւանը,
էջ
215-216։
[119]
Վ.
Մ.
Հարությունյան,
Միջնադարյան
Հայաստանի
քարավանատներն
ու
կամուրջները,
էջ
121։
[120]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(1801-1879
թթ.
),
էջ
233-235։
[121]
Նույն
տեղում,
էջ
233-244։
[122]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(1801-1879
թթ.
),
էջ
235։
[124]
«Обозрение
российских
владений
за
Кавказом»,
ч.
IV,
էջ
290:
[125]
Խ.
Աբովյան,
Երկերի
լիակատար
ժողովածու
ութ
հատորով,
հ.
III,
Երեւան,
1948,
էջ
53։
[126]
Տե՛ս
Полное
собрание
сочинений
А.
С.
Грибоедова,
т.
I,
էջ
42:
[127]
Հովհ.
Շահխաթունյանց,
Ստորագրութիւն
Կաթուղիկէ
Էջմիածնի
եւ
հինգ
գաւառացն
Արարատայ,
հ.
II,
էջ
52։
[128]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(1801-1879
թթ.
),
էջ
240-242։
[129]
И.
Шопен,
Исторический
памятник
Арм.
области,
էջ
867։
[130]
Մորից
Ֆոն
Կոցեբու
(Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Զ,
էջ
535),
"Обозрение
российских
владений
за
Кавказом",
ч.
IV,
էջ
290։
[131]
Տե՛ս
Թ.
Խ.
Հակոբյան,
Երեւանի
պատմությունը
(հնագույն
ժամանակներից
մինչեւ
1500
թ.
),
էջ
273-274։
