Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Դարձեալ ժամանեցին առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթք ՚ի ձեռն Գալուստ փայեկին, ՚ի Մարտի ամսոյ ԺԱ. ՚ի Պօլսոյ ՚ի Մահտեսի Յօնանէն, հանդերձ ամանաթիւ ինչ` որք էին թուղթք չորք, ՚ի Յունվարի ամսոջն գրեցեալք: Եւ ՚ի Բարսեղ վարդապետէն (առ որ` եւ վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս ՚ի Հոկտեմբեր ամսոյ ԻԷ. զթուղթս ՚ի Պօլիս, զի հաստատեսցի անդէն վէքիլ ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս): Որք էին թուղթք Բ ՚ի Յունվարի ամսոջն գրեցեալք: Որոց որպիսութիւնք` էին վէքիլութեանն իրակութեան աղագաւ, թէ զայս ինչ եւ զայն ինչ ընդ իշխանացն խօսեցաք եւ խորհրդակցեցաք, որոյ բազումք հաճին, եւ ոմանք ասեն թէ` հաստատեսցի, բայց մի անուամբ վէքիլութեան, այլ` այլով իւիք անուամբ նստեալ աստ, զհարկաւոր հոգալիս սրբոյ Աթոռոյն հոգասցէ: Եւ թէ` եթէ կամիս` գրեա' միւսանգամ եւս այսր աղագաւ առ իշխանսն, թէ զորն յ՚ասացելոց աստի կամիցիս, զի զայն առնիցեն: Եւ առ այսոսիկ բազումք բանք: Նաեւ վասն այլոց եւս բազում իրակութեանց: Որոց պատասխանիք ՚ի ներքոյ տեսցին: Այլ էին թուղթք ՚ի Պրուսայու Առաջնորդ Սամուէլ վարդապետէն, եւ ՚ի գանձապետացն Ղալաթիայու: Որոց ոչ գրեաց սրբազան Վեհըն այժմ զպատասխանի: Պատճառաւ, զի որովհետեւ ՚ի հերուն ամէ, եւ ՚ի Յունիսի Ի եւ միոյն հետէ, զջան եդ սրբազան Վեհըն, զի հաստատեսցէ անդ ՚ի Պօլիս զվէքիլ ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս` գրելով այնր աղագաւ զբազում թուղթս, իսկ Պօլսոյն անուանեալն պատրիարգ, ընդ ոմանց իւրոց համախորհուրդ հոմանեաց, երբեմն այս եւ ո'չ պատասխանատուութեամբ, երբեմն բացասելով, եւ երբեմն զայլ եւ այլ սնոտի պատճառս պատճառելով` ընդդիմանայր յանդգնութեամբ սրբազան Վեհին հրամանի եւ կամաց, վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն ՚ի Հոկտեմբերի ԻԷ, այլ եւ ՚ի Նոյեմբերի ԻԷ ընդ թաթար մէնզիլին (զոր ինքեանք յղեալ էին այսր աղագաւ) գրեաց առ նոսա, զի թէ զայն ո'չ կամիցին եւ ոչ հաստատեսցեն, յայտ է ուրեմն թէ` եւ ոչ զսրբոյ Աթոռոյս կամին զօգուտն եւ զբարին, նա եւ ոչ զտիեզերական զիւրն հրաման յառաջանալ ախորժեն: Հա'րկ է եւ մեզ ուրեմն` զի եւ զնուիրակն մեր հանիցեմք յայդի, յորում ոչ յառաջանայ հրաման մեր, եւ ոչ եւս յայսմհետէ գրիցեմք զթուղթս, յորոց ո'չ առնումք զպատասխանիս ըստ գրեցելոցն մերոց: Իսկ նոցա յայս անմիաբան լեալք, մինչեւ ցայժմ ոչ գրեցին առ սրբազան Վեհըն զպատասխանի, եւ ոչ մերայնոցն անդէն եղելոց զինքեանս ՚ի յայս ստիպողաց տային բերանով զհաստատ եւ զմիակողմն պատասխանի, այս կամ ո'չ, որպէս գրէին նոքա առ սրբազան Վեհըն: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն զթուղթս բնաւ ո'չ գրէր ՚ի Պօլիս, մնալով պատասխանեաց թղթոցն իւրոց: Սակայն` առ մերայինսն գրէր զպատասխանիս թղթոց իւրեանց: Որեւ գրեաց զթուղթ առ Մահտեսի Յօնանն, ծանուցանելով նմա միւսանգամ զկամս իւր եւ զդիտումն թէ ա'յն է իմ կամք. զի սեւագլուխ ոմն նստցի ՚ի Քաղաքիդ յայդմիկ, եւ զցաւս եւ զհոգալիս սրբոյ Աթոռոյս հոգասցէ, զորս ինքն կարիցէ, իսկ զմեծա'գոյնսն ՚ի ձեռն Պատրիարգին եւ իշխանացն հոգասցէ, իսկ ինքեանք զոր ինչ կամին կոչեսցեն զնա, կամ վէքիլ կամ այլ անուն. մեզ մարդն է պիտոյ, եւ ոչ անունն: Եւ թէ` եթէ կամին եւ հաստատեն` եւ զպատասխանիս թղթոց մերոց գրեն, բարւոքէ: Իսկ եթէ ոչ` գրեա' եւ ծանո' մեզ փութով` թէ զինչ կամին: Իսկ` զի երթալն Մահտեսի Յօնանին ՚ի Պօլիս, հարկաւորաբար էր վասն անիծելոյն եւ պղծոյն Գէորգեայ չարեացն, նա եւ յաղագս ամենից պիղծ ախթարմայիցն, որք յամենայն տեղիս հոտեալք` եւ զբազումս հոտեցուցանեն (որպէս ՚ի Հոկտեմբերի ԻԸ ասացաւ) վասնորոյ` ցուցից թէ` զի՞նչ նա անդէն այսց աղագաւ հոգացեալ էր եւ հոգալոց էր: Քանզի ՚ի գնալն հանեալ էր նա անդ զֆերմանն, որ վասն Ախլցխայու, եւ անդէն եղեալ պիղծ ախթարմայիցն եւ չիք Գէորգին եւ չար սեւագլխացն ՚ի վերայ Ախլցխայու Հասան փաշային (զի անդ այսպէս պատշաճ տեսեալ էին, եւ ՚ի վերայ Կարսայ փաշային ո'չ էին գրեցուցեալ, որպէս յառաջ սրբազան Վեհըն կամեցաւ) որպէս զի` զչիք Գէորգն հանդերձ միւս չար սեւագլխովքն ՚ի սուրբ Աթոռս աքսորեսցէ. եւ զերիս զեկեղեցիսն յախթարմայիցն առեալ Հայոց տացէ. եւ յորոց զմեծամեծ տուգանս առցէ եւ պատժեսցէ: Եւ այլ եւս ըստ սմին բազում օգտաւորք բանք: Զոր յղեալ էր այժմ մահտեսի Յօնանն ՚ի սուրբ Աթոռս. որ աստ ժամանեաց ՚ի ձեռն վերոյիշեալ գրաբեր Գալուստ փայեկին: Որոյ էին եւ չորս օրինակք: Որք առաւել այնր աղագաւ, զի թէ չիք Գէորգն եւ չար սեւագլուխքն փախուցեալք իցեն անտի ՚ի յայլ յերկիրս, յղեսցին օրինակքս ՚ի ձեռն այնց տեղեաց բռնաւորացն ուր եւ իցեն նոքա, զի ՚ի սուրբ Աթոռս աքսորեսցեն: Իսկ` զմիւս խնդրեալ ֆերմանն սրբազան Վեհին, որ հասարակ ՚ի վերայ ամենայն փաշայից եւ բռնաւորաց եւ դատաւորաց լինելոց էր, վասն պիղծ ախթարմայիցն դարձեալ (զի ուր եւ գտանիցին, ընդ ծանր լծով եւ տուգանիւք դիցեն եւ չարչարեսցեն), զայն յետոյ հոգալոց էր եւ ընդ իւր բերելոց: Որոյ աղագաւ գրեաց նմա սրբազան Վեհըն, զի Ե. կամ Զ. օրինակօք փութով եւ զայն հոգացեալ եկեսցէ: Այլ եւ յաղագս չիք եւ անիծեալ աբրահամին Կարսայ (զորոց չարեաց գրեցեալ է ՚ի Փետրվարի ԺԸ. եւ յայլս տեղիս): Գրեցաւ պատուէր ինչ հոգալ անդէն: Որ թէ զինչ` յօրինակոջ թղթոյս տեսցի եւ յառաջիկայդ եթէ դիպիցի տեղի, ասելոց եմ: Եւ յաղագս Գաղատիոյ պտղակորոյս նուիրակ Մատթէոս վարդապետին (զորմէ ասացաւ ՚ի Մարտի Դ). զի գրեսցէ զնմանէ, թէ` գալոց է, թէ ոչ, եւ զինչ առնէ:

Թուղթ եւս առ Բարսեղ վարդապետն դարձեալ վասն վէքիլութեանն իրակութեան: Ըստ որում առ Մահտեսի Յօնանն գրեցաւ:

Թուղթ եւս առ Գասբար Աղայն` դարձեալ վասն վէքիլութեանս իրակութեան, եւ այլ եւս բանից:

Թուղթ եւս առ Մելքոնենց տիրացու Խաչատուրն: Օրհնութիւն եւ Շնորհակալութիւն նմին վասն առ սուրբ Աթոռոյս հարազատութեանցն: Եւ հարկաւորաբար եւ յատուկ պատուէր` վասն վերոգրեալ թղթոցս (որք ՚ի միում պահարանոջ ՚ի ձեռս նորին յղեցան). զի իւրով ձեռօք մատուսցէ իւրաքանչիւր տեարցն, եւ զպատասխանիս առեալ ՚ի նոցունց յղեսցէ ՚ի Կարին ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոնին զի եւ նա ՚ի սուրբ Աթոռս առաքեսցէ:

Այլեւ ՚ի Կարնոյ ունէր փայակս այս զթուղթս: Քան զոր յետոյ քանի աւուրբք, եկն Կարնոյ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս, ՚ի Մարտի ԺԶ: Որ եւս ունէր զթուղթս ՚ի Կարնոյ: Այլ եւ զմահսար բազմակնիք ՚ի ժողովրդականաց Քաղաքին վասն իւր, զի ձեռնադրեսցի Եպիսկոպոս: Իսկ ՚ի ձեռն երկուցս ՚ի Կարնոյ եկեալ թուղթքն, էին ՚ի յԵփրիկեանց Մահտեսի Գրիգորէն, եւ ՚ի Պարոն Մելքոնէն: Որք գրեալ էին զաղերս վասն Յօհաննէս վարդապետին` Մուտուրկու վանից, զոր յառաջքան զայս ՚ի Յունվարի ամսոյ ԻԱ խնդրեաց սրբազան Վեհըն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, զի ՚ի վերայ գործոյ իրիք կացուսցէ. եւ նա զցաւ մարմնոյն եւ զայլ պատճառս պատճառելով` ոչ էր եկեալ: Զի ներեսցէ նմա եւ անոխակալ լիցի, եւ մի բարկասցի ընդ ոչ գալն նորին: Նաեւ էին թուղթք ՚ի սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետէն, եւ ՚ի Տէր Պետրոսէն, որք էին վասն հոգալի բանիցն, զոր յառաջ քան զայս գրեալ էր սրբազան Վեհըն հոգալ: Եւ վասն վերոասացեալ Յօհաննէս վարդապետին, եւ այլ եւս մանր իրակութեանց: Այլեւ է'ին թուղթք ՚ի Սպերու Առաջնորդ Յօհաննէս վարդապետէն, ոչ այժմ միայն, այլեւ յառաջ քան զայս: Սա այն` որ ընդ միրզային մեր գնաց ՚ի Կարս, զորմէ ՚ի Յունվարի ԻԵ եւ յայլս տեղիս ասացաւ: Որ գրեալ էր լալով զանցսն, որք անցեալ էին զիւրեւ ՚ի Կարս. յետ միրզային մերոյ անտի ելման: Զի թելադրութեամբ եւ մատնութեամբ չար Առաջնորդին, առեալ էին ՚ի նմանէ (կարծեմ եւ ո'չ փաշային գիտութեամբ) Քեահիայն եւ պիղծ Իբրահիմ էֆէնտին զյոլով դրամս, եւ ՚ի շղթայս եւս եդեալ զնա: Ըստ այսմ եւ ՚ի ժողովրդականացն Կարսայ առեալ էին զբազում տուգանս, որպէս թէ նոքա լեալ իցեն պատճառ խաւարելոյն բանադրեցման: Իսկ եւ սրբազան Վեհըն զպատասխանիս վերոասացեալ թղթոցս հոգացեալ յղեաց: Որք են գրեցեալքս ՚ի ներքոյ:

Թուղթ առ Պարոն Մելքոն Աղայն: Թողութիւն վասն Յօհաննէս վարդապետի ո'չ գալոյն: Եւ վասն Մահուտին եւ Շաքեարին (զոր յղեալ էր ՚ի Բայազիտ առ Վիրապն, եւ գրեալ էր սրբազան Վեհին, զի թէ պիտոյ իցէ, յղեսցէ զմարդ ՚ի Բայազիտ եւ առցէ): Հատաւ աստ գինն, եւ գրեցաւ, զի թէ ընդ այն հաճեսցի, գրեսցէ մեզ զի առցուք: Եւ թէ` զլաւ ինկլիզի մահուտ առցէ փոքր ինչ, որ իցէ ծիրանի գունով, եւ յղեսցէ: Եւ վասն Պօլսոյ թղթոցն հա'րկ` զի փութով յղեսցէ: Եւ վասն չիք Աբրահամին Կարսայ, դարձեալ այն պատուէր` զոր ՚ի Մարտի Դ. գրեաց: Զի ընդ Եփրիկեան մահտեսի Գրիգորին խորհրդակցեալ փութով հոգասցեն: Այլ եւ յաղագս Ե քէսայի թամասուկին (զոր ՚ի Հոկտեմբերի ԻԸ ՚ի թղթոջ Յարութիւն վարդապետին յիշեցաք) թէ ահա գրեցաք ՚ի Պօլիս առ մահտեսի Յօնանն, զի տացէ անդ տիրացու Խաչատուրին. եւ նմա եւս գրեցաք` զի առցէ: Եւ այլ եւս մանր բանք:

Թուղթ եւս առ Եփրիկեան Մահտեսի Գրիգոր Աղայն, վասն Մուտուրկու վանից Յօհաննէս վարդապետին, եւ վասն չիք Աբրահամին, դարձեալ այնք` որք եւ առ Մելքոնն գրեցան: Եւ յաղագս ՚ի Պօլսոյ եկեալ ֆերմանացն, զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք:

Թուղթ եւս առ Սպերու Առաջնորդ Յօվհաննէս վարդապետն: Մխիթարութիւն վասն վշտակրութեանցն, եւ հա'րկ վասն հոգալոյ ինչ:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն: Զի յորդորեսցէ զմահտեսի Գրիգորն եւ զՄելքոնն առնել զոր գրեցաւն: Եւ այլ եւս բանք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն: Ա'յն դարձեալ` զոր եւ ՚ի Յունվարի ԻԱ գրեցաւ: Եւ զի` զշինեցուցեալ ամանսն յղեսցէ, եւ զկուպեղսն ո'չ, զի աստ առաք: Եւ զի զթուղթ Յովհաննէս վարդապետին առեալ յետս յղեսցէ աստ, զոր գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի գալ եւ ոչ եկն: Եւ այլ եւս բանք:

Օրինակք ոմանց վերոգրեցելոցս թղթոց տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃԻԵ ՃՁԶ: Որք ՚ի մի պահարանոջ յղեցան ՚ի Կարին առ Պարոն Մելքոնն, ՚ի ձեռն գրաբեր Գալուստ փայեկին, ՚ի Մարտի ԻԲ: