Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Եւ զի` Կարնոյ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն, եւ Հասանղալայու Առաջնորդ Աւետիք վարդապետն, եկեալ մահսարաւ ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի ձեռնադրիլ Եպիսկոպոս, ՚ի կամս սրբազան Վեհին նայելով` պատեհ ժամու կային սպասեալք` (որպէս ՚ի Յունվարի ԻԹ, եւ ՚ի Մարտի ԻԲ ասացաւ) վասնորոյ` ՚ի ժամանիլն մեր յաւետապատում օր սրբոյ Զատկին` հրաշազարդ եւ տիեզերազուարճ Յարութեան Փրկչին մերոյ, ՚ի նոյն իսկ Կիւրակէին, որ օր երրորդ էր Ապրիլ ամսոյն, մատոյց սրբազան Վեհըն մեր զՊատարագն փրկագործ, եւ մեծաւ հանդիսիւ ձեռնադրեաց զնոսա եպիսկոպոս ՚ի վերայ իւրոց վիճակաց, յորոց եկեալ իսկ էին բազմակնքովք: Ընդ որոց ձեռնադրեաց եւս զսանահնեցի Գրիգոր վարդապետն ՚ի միաբանութիւն սրբոյ Աթոռոյս (որ ՚ի Յունիսի մէկ, եւ ՚ի բազում տեղիս յիշեցեալ է յանցելումն ամի): Եւ ՚ի ձեռնադրելն զնոսա, ետ եւս երկուց Առաջնորդացն ըստ օրինի զԲ Առաջնորդական կոնդակս: Որք եւ վկայականք իսկ էին Եպիսկոպոսութեան նոցին. ՚ի յորս եւ գրեցաւ առ ժողովուրդս իւրաքանչիւրոյ վիճակի այս բան, թէ որպէս դուք երաշխաւորեցիք մեզ ձեռնադրել զԱռաջնորդդ ձեր Եպիսկոպոս. որպէս զի` մինչեւ ց՚օր մահուն իւրոյ ՚ի վանիցդ ձերոց մի ելցէ, ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ գործակալաց սորին հարազատութեամբ վարեսցի, եւ յ՚ուղիղ հաւատս եւ ՚ի կրօնս Հայաստանեայցս սուրբ Եկեղեցւոյ, անխոտոր մնասցէ, եւ մեք ըստ ձերդ խնդրոյ եւ երաշխաւորութեան ձեռնադրեցաք: Ապա պարտիք յայսմհետէ ա'յնպէս մնալ եւ զդա ա'յնպէս պահել, զի մի' յետոյ յ՚արտելանելն նորին ՚ի յայսց սահմանադրութեանց, դուք երաշխաւորօղքդ կրիցէք զամօթս: Բայց յաղագս զի` բազմիցս մինչեւ ցայժմ ոչխարազգեստք ոմանք եկեալք կեղծաւորական ձեւով առին աստ ՚ի սուրբ Աթոռոջս զԱռաքելականն սուրբ զկարգ, եւ Շնորհիւ սորին պերճացան, եւ յետոյ դարձուցեալ ՚ի սմանէ զերեսս տարամեկնեցան եւ օտարացան սրտիւք, եւ սկսան մաքառիլ ընդդէմ վասն սորին օգտի եւ բարեաց, եւ հանապազ զչարիս ներհակ սմին առնել: Որպէս Կարսայ Աբրահամն չիք (զորմէ ՚ի Մարտի ԻԲ եւ ՚ի բազում տեղիս տեսցի): Եւ բազումք հեստեցան ՚ի Հայաստանեայցս սուրբ եկեղեցւոյ յուղիղ դաւանութենէ, մոռանալով իսպառ զպայմանն, զոր պայմանեցին յառնուլն իւրեանց զկարգն սուրբ` զհոգւոցն իւրեանց կիզիչ հուր. որպէս Գէորգն չիք (զորմէ ասացեալ է ՚ի Հոկտեմբերի ԻԸ, եւ ՚ի բազում տեղիս): Եւ այլեւս ըստ սոցին բազումք, զորոց ոմանք թերեւս ՚ի յիշատակարանի աստ գտանիցին ճառեցեալք: Վասնորոյ` զբարւոք իմն խորհուրդ սրբազան Վեհին մտաբերեալ, զոր եւ արար, եւ կանոնեաց լինիլ հանապազ ըստ այնմ: Քանզի ՚ի ձեռնադրեցելոցն վերոյ յիշեցելոց, էառ զձեռացագիր իմն, յորում պայմանեցին նոքա զչորս գլխով պայմանս, զորս եւ յանձն առին կատարել: Որոց երեքն այնք` որք ՚ի վերոյ յիշեցան, այսինքն` մնալն մինչեւ ցօր մահուն ՚ի վանքն որոյ վերայ ձեռնադրի, անխոտոր կալն ՚ի հաւատս եւ յուղիղ դաւանութիւնս Հայաստանեայցս սուրբ Եկեղեցւոյ, եւ վարիլն հարազատութեամբ ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ գործակալաց սորին: Իսկ չորրորդ կանոնն ա'յնր աղագաւ, զի մի զոք ՚ի վիճակի իւրում առանց ընտրութեան եւ հաւանութեան եւ կամաց գլխաւոր իշխանաց եւ Քահանայից եւ ժողովրդոց ձեռնադրեսցէ: Եւ ՚ի պատահիլն իւրում ՚ի վիճակս այլոց Առաջնորդաց, եւ կամ թէ ոք ՚ի յայլ վիճակաց եկեսցէ առ ինքն, մի ումեք տայցէ զկարգ ՚ի միոյ աստիճանէն մինչեւ ցեօթն աստիճանն: Եւ մի ումեք վանականի կամ վանականութեան ցանկացողաց, առանց ընտրութեան եւ գիտելոյ զվարս եւ զբարս նորին տայցէ զկարգ ինչ, կամ զվեղար. եւ մանաւանդ` մինչեւ ոչ առնուցու նա յանձն մնալ ՚ի վանս իւր ՚ի միաբանութիւն եւ ՚ի հնազանդութիւն ինքեան: Արդ` ըստ այսմ օրինակի որպէս ասացաք, էառ ՚ի նոցանէ սրբազան Վեհըն զպայմանագիրս, եւ նոքա յօժարութեամբ ետուն, եւ դատավճռեցին եւս ՚ի թղթոջն թէ` ՚ի հեստիլն իմ ՚ի յայսց պայմանադրութեանց, բաց ՚ի հոգեւոր պատժոյն զոր սրբազան Վեհըն տայցէ ինձ ըստ արժանւոյս, պարտական եւս եղեց տեղւոյ մարմնաւոր բռնաւորին ուր գտանիցիմ ես յայնժամ, տալ զերկու հազար ղռուշ դրամ տուգանս: Եւ արձանացուցաք զայս ՚ի շարադրանաց տետրոջ, մնալ յօրինակ յապայ եկելոց. զի որք յայսմհետէ ձեռնադրիցին, տացեն ըստ այսմ օրինակի զձեռացագիրս (որ գտանի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃՁԷ. եւ ՃՁԸ. ), որ է երկու կերպ. մինն սրբոյ Աթոռոյս միաբանիցն պատկան տալի, եւ միւսն յարտաքուստ եկեալ Առաջնորդաց: Եւ զի` խնդրեալ էին ժողովուրդք Կարնոյ Քաղաքին ՚ի սրբազան Վեհէն զթուղթ իմն կանոնական վասն անկարգութեանց ինչ անդէն յառաջելոց, եւ ինքն եւս ՚ի վաղուց ունէր զկամս զի գրիցէ. վասնորոյ` գրեաց այժմ ընդ Առաջնորդի նոցին Պաղտասար վարդապետին առ նոսա

Զթուղթ մի կանոնական հինգ գլխով: Որոց առաջինն էր վասն օրինազանց նշանադրութեանն եւ Պսակին որ ՚ի մէջ նոցա. զի առանց Առաջնորդի գիտութեան, եւ թարց Քահանայից ընտրութեան եւ վերահասութեան, նշանադրէին զուստերս եւ զդստերս իւրեանց միմեանց, եւ ՚ի յայտիլն յետոյ իրիք օրինազանցութեան, լինէին վէճք եւ կռիւք: Երկրորդն վասն այնոցիկ, որք յաճախ ՚ի տուն մեռելոց երթալով չքաւորեցուցանէին զյետնամնացսն եւ ընդ պարտիւք արկանէին: Երրորդն վասն օրինազանց Քահանայիցն, որք զգինս արեանն Քրիստոսի զժողովուրդսն Տեառն, իւրեանց որպէս զհայրենի ժառանգութիւնս, եւ կամ արծաթագին ծառայս եւ զգերիս, եւ կամ ղաբալայիւ ՚ի վերայ ընտանեաց իւրեանց կապէին, եւ կամ այլոց վաճառէին: Չորրորդն` վասն այնպիսեաց` որք զժողովուրդս եւ զծուխս ո'չ ունելով` ցանկային Քահանայութեան եւ իշխանք ոմանք միջնորդելով վասն նոցա, կամ իւրեանց կամ եւ այլոյ ուրուք Առաջնորդի տային ձեռնադրել, եւ կացուցանէին միւսոց Քահանայիցն սատանս: Որեւ նզով պատճառողացն` ձեռնադրողացն` ձեռնադրեցելոցն, եւ ընդունողացն զնոսա: Հինգերորդն վասն անկարգ գանձանակացն, որք յ՚եկեղեցիսն նոցին ՚ի կիւրակէ աւուրսն շրջեցուցանէին յ՚անկիւնս եւ ՚ի դասս վանից ոմանց, որոց հաստատեալ եւս գոյր յատուկ գանձանակ, զորս ՚ի շաբաթն միանգամ շրջեցուցանէին: Որեւ խափանումն նոցին: Ետ եւս սրբազան Վեհըն զթուղթ Հասանղալայու Առաջնորդ Աւետիք վարդապետին, ՚ի վերայ բոլոր Քահանայից թեմի նորին: Որ էր կանոն դարձեալ ըստ վերոասացեալ Առաջներորդ կանոնին, վասն օրինազանց նշանադրութեանց եւ պսակաց զի առանց հրամանին եւ գիտութեան Առաջնորդին իւրեանց զայն առնիցեն: Եւ զի` հնազանդ եւ հպատակ կացցեն նմա, եւ ունկնդիրք եւ կատարողք լինիցին անմեղածին հրամանաց նորին: Վասն զի` գանգատ բազում էր Աւետիք վարդապետին զնոցանէ: Այլ եւ եկեալ էին ընդ սոցին ուխտաւորք ոմանք, ՚ի ձեռն որոց ոմանց յղեալ էին բարեիղձ անձինք զԱջահամբոյրս սրբազան Վեհին: Ուստի` առ նոսա օրհնութեան թուղթք: Որք են այսոքիկ:

Թուղթ առ Մնացական ոմն ձեռամբ Մանասին: Թուղթ մի եւս առ Եւպրակսեայ կինն, ձեռ. գանձապետ Գրիգորին:

Եւս առ Վարդիթերն, ձեռ. իւր որդի Մինասին: Թուղթ մի եւս առ Յովսէփն, ձեռ. Գրիգորին:

Եւս առ Հռիփսիմէն եւ յիւր հարսն, ձեռ. Ռափայէլին: Թուղթ մի եւս առ կին ոմն ընդ սոցին:

Առ Սրաբիոնն, ՚ի յՈւռումէլի, եւ ՚ի Քիլ Քաղաքն ՚ի ձեռն իւր եղբայր Խաչիկին:

Առ Պարոն Մկրտիչն ՚ի Կարին, որ զփակ մի յղեալ էր ՚ի ձեռն Պաղտասար վարդապետին:

Առ Թէոնն եւ Թօրօսն, որք զսրբոյ Աթոռոյս գանձանակն շրջեցուցանէին անդ ՚ի Կարին:

Առ Գեօլբաշի եղեալ Դարբնաց Ասնաֆն, որք յանուն սրբոյ Աթոռոյս զգանձանակն էին հաստատեալ:

Առ Նսնուսեցի Մահտեսի Յովհաննէսն եւ յեղբայրն իւր Մահտեսի Սարգիսն, որք վասն Աւետիք վարդապետին ձեռնադրութեան միջնորդէին, թէ ահա զխնդիրս ձեր կատարեցաք: Եւ այլ եւս առ այս բանք: Ի ձեռն Աւետիք վարդապետին: Այլ եւ գրեաց առ նոսա սրբազան Վեհըն կտակի իրիք որ էր առ նոսա, զի յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Նա եւ յաղագս առ նոսա յաւանդ եդեալ դրամոյ ինչ, զի զայն եւս ընդ Տէր Մեսրօբին (զոր յղեաց անդ) յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Որոյ վասն տուեալ էին ինքեանք ղաբզ, եւ սրբազան Վեհըն յղեաց առ նոսա ՚ի ձեռն Տէր Մեսրօբին: Իսկ զՏէր Մեսրոպին յղեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Կարին վերոյյիշեալ դրամոցս աղագաւ: Այլեւ զկնիքսն իւր յղեաց ընդ նմա, զի փորեալ անդ զտեղի Շնորհազարդ անուանն, լնուցուն արծաթով, եւ ՚ի նորոյ փորագրեսցեն. զի առաջինն աստ շինեցեալ էր եւ վայելուչ ոչ էր: Նա եւ վասն մահուտին (զոր ՚ի Մարտի ԻԲ. ՚ի թղթոջ Պարոն Մելքոնին ասացաք), զի անդ ընդ Մելքոնին խօսեալ` ՚ի դառնալն ՚ի Բայազիտ ՚ի Պարոն Վիրապէն առցէ: Ուստի` յաղագս այսր, եւ այլեւս ոմանց որպիսութեանց, եւ վասն կնքոցն, գրեաց սրբազան Վեհըն

Զթուղթ առ Պարոն Մելքոնն: Եւ պատուէր` զի զհոգալիսն Տէր Մեսրօբին փութով հոգացեալ յետս դարձուսցէ:

Եւս այսց աղագաւ առ Տէր Պետրոսն: Եւ զի` զառինքն եղեալ ինչսն այսինքն որք յԻսահակ վարդապետին քսրոյն եւ զշինեցուցեալ ղումղումայսն, եւ զհարիւր հատ գրեանսն, յանձնեսցէ նուիրակին, զի ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ (զորոց ՚ի Մարտի ԻԲ եւ յայլս ասացեալ է):

Եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մահտեսի Գրիգորն Մսրլեան: Դարձեալ վասն վերոյասացեալ բանիցս, եւ այլոց եւս:

Եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն: Դարձեալ յաղագս նոյն բանից եւ այլոց եւս:

Եւս առ Գաղատիոյ Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն: Սիրով մեղադիր լինելով նմա վասն նուիրակ Մատթէոս վարդապետին (զորոյ անհարազատ գործոց ասացաւ ՚ի Մարտի Դ) թէ ընդէ՞ր ոչ ծանուցեր մեզ մինչեւ ցայժմ զնորին որպիսութենէ, մինչ տեսեր զնա անհարազատ առ մեզ եւ առ սուրբ Աթոռս: Եւ պատուէր` զի զամենայն վիճակսն իւր զննեալ` գիտասցէ թէ` զինչ ժողովեալիցէ նա անտի. եւ ըստ իւրաքանչիւր տեղւոյ տրոց զ՚դաւթար արարեալ յղեսցէ աստ ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ թէ զինչ անդէն նմա դիպեցաւ, կամ զինչ վնաս նա գործեաց գրեալ ծանուսցէ: Նա եւս թէ` զինչ լսէ նա այժմ ՚ի Պօլսոյ զնմանէ, զայն եւս փութով ծանուսցէ:

Օրինակ Կանոնական թղթոյն, տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃԻԹ, ՃԼ, ՃԼԱ եւ ձեռագրացն ՚ի ՃՁԷ եւ ՃՁԸ: Զվերոյգրեցեալ վեց բարեւագիրսն, առեալ Տէր Մեսրոպին ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս, ընդ Առաջնորդացն ՚ի յԱպրիլի Է: