Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Հզուեցի Պաղտասար Աբեղային աղագաւ որպէս ասացեալ եղեւ յանցելումն ամի ՚ի Մարտի Ե, թէ գրեալ էր Սասնոյ Առաջնորդ Յարութիւն վարդապետն գանգատ զնմանէ, թէ խաբէութեամբ եկեալ յ՚այդր էառ զԱռաջնորդութիւնս Կոնոնոսի եւ Ատոմեանց վանիցն, եւ սրբազան Վեհըն գրեաց, զի երկոքեանն եւս եկեսցեն աստ ՚ի միասին, զի յերկոցունցն զճշմարտութիւնն ստուգեալ ըստ այնմ արասցէ զիրաւունս: Այլ Յարութիւն վարդապետն ըստ այսմ գրեցելոյ ոչ եկն, զի լուաք թէ` գնացեալ է ՚ի սուրբ Երուսաղէմ յուխտ: Իսկ Պաղտասար Աբեղայն կրկին անգամ առեալ ընդ իւր զմահսար ՚ի Հզուեցւոց անտի ՚ի հաստատութիւն բանիցն իւրոց, եւ զկոնդակ վախճանելոյ առաջնորդին Կոնոնոսի, եւ զայն զոր սրբազան Վեհըն տուեալ էր, եկն միւսանգամ ՚ի սուրբ Աթոռս յանցելումս ձմռան եւ եցոյց զվերոյասացեալսն սրբազան Վեհին: Իսկ սրբազանն ո'չ հաւատաց բանից նորին, եւ կամեցաւ արգելել զնա աստ, մինչեւ Յարութիւն վարդապետն եւս եկեսցէ: Բայց նա ո'չ կամեցաւ մնալ աստ, այլ կամէր` զի եւ Եպիսկոպոս ձեռնադրեսցի ըստ խնդրոյ մահսարին զոր ինքն գրեալ եւ բերեալ էր. եւ ապա վերադարձցի: Այլ սրբազան Վեհըն բաց ՚ի յո'չ ձեռնադրելոյն զնա Եպիսկոպոս, էառ եւս ՚ի նմանէ զհին եւ զնոր կոնդակսն Առաջնորդական, եւ այնպէս եթող զնա ՚ի բաց: Պատուիրանաւ, զի ընդ Յարութիւն վարդապետին եկեսցէ եթէ միւսանգամ եւս իցէ գալոց: Եւ այսու կերպիւ իբրեւ դարձաւ նա ՚ի Հզու, առեալ էր ընդ ինքեան զՔահանայս եւ զիշխանս ոմանս մինչեւ ցքսան հոգիս, եւ ՚ի մնացելոցն եւս զմահսար, եկն դարձեալ ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Մայիսի ԺԹ, զի վերստին առցէ զԱռաջնորդութիւնն, եւ զի ձեռնադրեսցի Եպիսկոպոս: Իսկ Յարութիւն վարդապետն եւ ո'չ այժմ էր եկեալ: Եւ սրբազան Վեհըն ըստ կարի թախանձանաց եկելոց ժողովրդոցն եւ մահսարին ետ նմա վերստին զԱռաջնորդութիւնն եւ զ՚առեալ կոնդակսն: Այլ ո'չ ձեռնադրեաց զնա Եպիսկոպոս: Վասնզի` տղա'յ էր, եւ յոյժ փոքրահասակ եւ սակաւահեր, եւ խելօքն ո'չ այնչափ կատարեալ. այլ պայմանեաց ժողովրդեանն, զի յետ քանեաց ամաց իբրեւ ՚ի յեւս կատարելութիւն վերաժամանեսցի, յղեսցեն զնա յայնժամ ՚ի ձեռնադրիլ Եպիսկոպոս:

Ուստի` ետ նմա սրբազան Վեհըն զկոնդակ մի Առաջնորդական ՚ի վերայ վիճակաց Կոնոնոսի վանիցն միայն: Յորում եւ գրեցաւ պայմանն, որ վասն Եպիսկոպոսութեան նորին ասացաւ:

Գրեաց նաեւ սրբազան Վեհըն զթուղթ առ ժողովուրդս Հզուայ Քաղաքին, Շնորհակալութիւն վասն գանձանակի նոցին, եւ գանձանակադրամին, կարգելով ՚ի նոսա վերստին գանձապետ զՏէր Յօվհաննէսն, եւ զեղբայր նորին Սաֆարն: Եւ զի յղեալ էին բարեիղձք ոմանք անձինք ՚ի ձեռն եկող արանցս զԱջահամբոյրս ինչ սրբազան Վեհին, վասնորոյ` գրեցան թուղթք առ Պարոն Կիրակոսն, առ Պարոն Յակոբն եւ իւր մայրն, եւ առ Պարոն Սահակն եւ իւր մայրն, ՚ի ձեռն Մահտեսի Վարդանին. եւս` առ Պարոն Բօզօն ՚ի ձեռն Բաղտասար վարդապետին, եւ առ Տէր Վարդանն եւ իւր կինն, ՚ի ձեռն Տէր Յովհաննիսին:

Որովք ելին վերոասացեալ իշխանքն եւ Քահանայքն ընդ Բաղտասար Աբեղային ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի ԻԳ Մայիսի:

Երկճղեցելոցն աղագաւ ապօրինաւոր եւ կանօնաքակ կաթուղիկոսացն Աղուանից որպէս ասացաւ ՚ի Հոկտեմբերի Զ. յանցելումն ամի, տակաւին նոյնպէս կան եւ մնան ց՚այժմ: Այլ Իսրայէլն իբրեւ ետես թէ` չէ հնար եթէ գրիցէ սրբազան Վեհըս մեր առ ինքն զթուղթ, եւ ոչ իշխանացն իւրեանց եւ տեղական ժողովրդոցն այնուհետեւ: Ապա զբազմակնիք թուղթ մի յօրինեալ ՚ի բերանոյ եկաց ժողովրդոցն անդէն զետեղելոց, ՚ի ձեռն գանձապետին սրբոյ Աթոռոյս Թիֆլիզեցի Շերգիրենց Պապային առաքեալ էր առ սրբազան Վեհըս մեր. որ եկն եւ էհաս ՚ի ձեռն Պարոն Աղալօյին որ նարդենիս էր յԵրեւան: Յորում գրեալ էր ՚ի բերանոյ նոցին զմիջնորդական եւ զխաղաղարարական բանս: Ըստ այսմ թէ` մինչեւ ցայժմ զինչ խարդախութիւն եւ ընդդիմախօսութիւն եղեալ է, խնդրեմք զի բարձցես, եւ հաստատեսցի յայսմհետէ ՚ի մէջ երկուց Աթոռոցս սէր: Եւ թէ` քոյ որդի է սա, եւ քեզ յօժա'րէ ՚ի ծառայել, եւ զսրբոյ Աթոռոյդ զօգուտն եւ զբարին կամի միշտ եւ զղայրէթն քաշէ. եւ զայլ ըստ սոցին բանս յորդորականս ՚ի հաշտութիւն: Եւ սրբազան Վեհին ընթերցեալ զթուղթն ՚ի պատասխանի վերոյասացելոցն բանից գրեաց զթուղթ առ ժողովուրդսն Գեանճայու հասարակապէս, ՚ի յեկսն եւ ՚ի բնակսն. եւ ոչ ՚ի կնքօղսն միայն թղթոյն ՚ի յեկսն: Նախապէս յանդիմանութիւն վասն զինքն ընդ խռովասէրսն դասելոյն եւ ընդ նոսին ՚ի հաշտութիւն յորդորելոյն, ցուցանելով թէ` ո՞ արդեօք իցէ խռովասէր եւ ո՞ խաղաղասէր: Զի ինքն բազում անգամ գրեաց եւ եցոյց նոցա թէ` մինչեւ ո'չ գայցեն երկոքեանն եւս ՚ի սուրբ Աթոռս, չէ հնար թէ լինիցի ՚ի ձեզ խաղաղութիւն: Այլ նոքա խռովասիրացն լինելով ունկնդիր, տակաւին գրէին զայսպիսի թուղթս: Եւ թէ` մինչ Բ են ինձ որդիք անառակք եւ անդարձք, ես որպէս ընկալայց զդոսա եւ ՚ի յուղղութիւն եւ ՚ի հաշտութիւն ածից զհակառակսն միմեանց: Եւ վասն զնա հարազատ ասելոյն զընդդէմ արարմունս նորին գրելով, որ աղքատի ուրուք զժողովարարական թուղթն տուեալ գոլով սրբազան Վեհիս մերոյ հայհոյելով պատառեալ էր, եւ ՚ի Հաշտարխան լրբութեամբ զնուիրակ առաքէր, որպէս ասացեալ է ՚ի Դեկտեմբերի Լ. եւ զայլս ըստ սոցին: Յղելով առ նոսա եւ զօրինակ թղթոյ Մէլիքաց կողմանն Յօհաննիսին, զի տեսցեն թէ` որպէս գրեն նոքա զսպառնալիս հասուցանել որդւոյ Փանահ խանին սրբոյ Աթոռոյս եւ մեզ եւ երկրիս մերոյ զմեծագոյն վնաս: Իսկ եւ ինքեանք զնոյնն գրէին եւ մանաւանդ` ՚ի մէջ իւրեանց ասէին լինիլ արիւն (որպէս ասացեալ է ՚ի Հոկտեմբերի Զ): Վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն թէ` ես ո'չ կարեմ լինիլ պատճառ արեան եւ խռովութեան եւ երկրի աւերման: Եւ վերջապէս դարձեալ այն բան` որ մինչեւ ցայժմ գրեցեալ է, թէ մինչ երկոքեանն ՚ի միասին ոչ եկեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս, եւ դուք համակամութեամբ զմին յերկուցդ ո'չ խնդրիցէք, կամ զերկոսեանն եւս թողեալ ՚ի բաց, զայլոք արժանաւոր խնդրիցէք, չէ հնար թէ լինիցի ՚ի ձեզ խաղաղութիւն: Իսկ եթէ ոչ առնիցէք դուք զմին յերկուց աստի, այլ մի եւս գրիցէք առ իս զթուղթ այդր աղագաւ, զի ոչ էք ընդունելոց յինէն զպատասխանի: Այս յղեցաւ ՚ի ձեռն սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Պարոն Պապային, եւ գրեցաւ առ նա թուղթ, պատուէր` զի մի տացէ զթուղթն ապօրինաւորին, եւ միմիայն այնց` որք զթուղթն գրեալ էին, զի մի ծածկիցի, այլ յեկեղեցիսն եւ ՚ի մէջ բազմութեան ժողովրդոցն ընթեռնուլ տացէ, եւ այլ պատուէրք:

Որք ՚ի միում պահարանոջ տուան Պարոն Աղալօյին, զի նա յղեսցէ. ՚ի Մայիսի ԻԵ. ումն: Օրինակ հասարակ թղթոյն տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի յերեսն ՃՁԹ:

Դրան արք փաշային Կարսայ Ղափու-ղռան կոչեցելոյն, գրեալ էին առ սրբազան Վեհըս մեր զթուղթ ՚ի Մայիսի ամսոյ Լ. եւ խնդրեալ էին ազդ առնել ինքեանց զժամանակ օրհնութեան սրբալոյս Մեռոնին: Որք էին` Յակոբ Աղայն, Պետրոս Աղայն եւ ընկերք նոցին: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց առ նոսա զթուղթ մի ըստ այսմ պատասխանի, զի պատրաստիցին եւ սպասիցեն ինքեան, եւ ՚ի գալ ուխտաւորացն յորժամ ազդեսցէ նոցա գրով, փութապէս եկեսցեն: Զի գալստեան ուխտաւորացն մնայր օրհնութիւն սրբալոյս Մեռոնին: Զոր առեալ եկօղ տաճիկ փայեկին ել ՚ի Գ Յունիսի: