Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Եւ ՚ի սմին իսկ աւուր եկին ուխտաւորք սրբոյ Աթոռոյս յօսմանցոց երկրէն աւելի քան զերկու հարիւր հոգիս: Քան զորս սակաւ յառաջ եկն մահտեսի Յօհանն ՚ի Պօլսոյ, բերեալ ընդ իւր զբազում թուղթս. սա'կայն` ոչ էր հոգացեալ եւ բերեալ զֆերմանն, որ վասն պիղծ ախթարմայիցն խնդրէր սրբազան Վեհըն լինել ՚ի վերայ ամենայն բռնաւորաց եւ դատաւորաց Օսմանցոց երկրին (զորմէ ասացեալ է ՚ի Մարտի ԻԲ եւ յայլում տեղւոջ յանցելումն ամի ՚ի Հոկտեմբերի ԻԸ. յառաքիլն մահտեսի Յօնանին): Իսկ թէ զինչ էին որպիսութիւնք բերելոց թղթոցն, եւ յումմէ, յետոյ ՚ի գրիլն պատասխանեաց նոցին գրեսցուք, զի այժմ արգելաւ վասն գալստեան ուխտաւորացն եւ օրհնութեան սրբալոյս Միւռոնին: Իսկ սրբալոյս Մեռոնն` յայսմ յետագայ կիւրակէիս ո'չ օրհնեցաւ, այլ պահեցաւ ՚ի միւսն, վասն գալստեան Բայազտոյ ուխտաւորացն, որոց գրեցաւ թուղթ ՚ի վերդ ահա ՚ի Յունիսի ԺԸ. նաեւ յաղագս Կարսայ ուխտաւորացն, որք յառաջագոյն խնդրեալ էին ՚ի սրբազան Վեհին ազդ առնել ինքեանց զժամանակ օրհնութեան Աստուածագործ Մեռոնին (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունիսի Գ):

Ուստի գրեաց այժմ սրբազան Վեհըն վասն ՚ի վաղուց հետէ ո'չ գրելոյն զթուղթ առ Կարսայ փաշայն սիրոյ` եւ վասն գալստեան Արքային Հերակլայ զպատճառն որոյ ծանուցանելով նմա: Որոյ աղագաւ եկեալ էր նա զօրաժողով պատրաստութեամբ յեզր Ախուրեան գետոյ: Եւ այլ եւս բանք: Թուղթ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ դրան իշխանսն փաշայի ըստ խոստմանն իւրոյ, ծանուցանելով նոցա զժամանակ օրհնութեան սրբոյս Մեռոնին: Եւ վասն թղթոյ փաշային, զի նմա տացեն եւ զպատասխանին առեալ ընդ ինքեանս բերցեն:

Այսք յղեցան ՚ի ձեռն Կարնեցւոյ ումեմն ՚ի Յունիսի ԺԹ:

Եւ ՚ի ԻԴ ամսոյս եկին ուխտաւորքըն Բայազտոյ ոգիք իբրեւ ԳՃ: Եւ ՚ի Կարսայ եւս իբրեւ հարիւր ոգիք, որք ոչ բերին պատասխանի ինչ թղթոյ սրբազան Վեհին ՚ի փաշայէն: Եւ ՚ի Հինգերորդ Կիւրակէին Վարդավառի յիսնակին ՚ի Յունիսի ԻԶ Օրհնեցաւ Մեռոնն սուրբ եւ Աստուածագործ եւ լցան իղձք եւ Աստուածահաճոյ տենչմունք ուխտաւորացն բարերջանկաց: Եւ ՚ի միասին ընդ օրհնութեան Մեռոնին սրբոյ, Աստուածայնոյ եւ հոգեւորի պարգեւին, ձեռնադրեցան եւս Եպիսկոպոսունք Բ: Յօհան վարդապետն ՚ի Գեղարքունւոյ, որ է միաբան սրբոյ Աթոռոյս եւ վարժապետ մանկանց Դպրատան սորին: Նաեւ Վանցի Պաղտասար վարդապետն, որ յառաջ քան զայս աւարտեալ զնուիրակութիւնն Վանայ, բազմակնիք թղթով իշխանաց տեղւոյն եկեալ էր ՚ի ձեռնադրիլ եպիսկոպոս, յԱռաջնորդութիւն երկուց վանիցն Կարմրաւոր եւ ... կոչեցելոց(որպէս ասացեալ է ՚ի յԱպրիլի ԺԹ): Բայց` սրբազան Վեհըն վասն նորին բազմեղանակ հարազտութեանց, որ առ սուրբ Աթոռս եւ յատուկ սիրոյ, ո'չ համարեցաւ զնա իբրեւ զայլս Առաջնորդս, այլ որպէս զհարազատ որդի եւ յատուկ միաբան սրբոյ Աթոռոյս: Վասնորոյ` ո'չ էառ ՚ի նմանէ ըստ այլոց Առաջնորդացն օրինակի զՁեռագիրն եպիսկոպոսութեան, այլ ըստ սրբոյ Աթոռոյս միաբանիցն ձեռագրաց օրինակի(զորոց որպիսութենէ ասացաւ ՚ի յԱպրիլի Է). ետ եւս նմա սրբազան Վեհըն վերստին զնուիրակութիւն Վանայ երկրին, նա եւ կարգեաց զնա ՚ի յայն կողմունսն ՚ի կողմանէ իւրմէ վէքիլ եւ հոգաբարձու սրբոյ Աթոռոյս, զի անդէն զամենայն հոգալի գործս սրբոյ Աթոռոյս հոգասցէ, եւ վրէժխնդիր լիցի ամենից գլխաւոր անկարգութեանց, թէ իցէ նուիրակ եւ թէ ո'չ: Այլ թէ զի՞նչ թուղթք սորին աղագաւ գրեցան, յետոյ ՚ի յելանելն նորին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ասասցուք: Այլ այժմ ասասցուք զայնց թղթոցն օրհնութեանց, որք գրեցան ընդ ուխտաւորացն առ ոմանս անձինս բարեիղձս եւ մեծավարձս, որք ՚ի ձեռն նոցին յղեալ էին զԱջահամբոյրս սրբազան Վեհին, եւ ոմանք զյիշատակ ինչ, յանուն Աստուածաիջի տեղւոյս:

Եւ են գրեցեալքս ՚ի ներքոյ:

Առ Պ. Յակոբն, ձեռամբ Թէոսին:

Առ Պ. Յօհաննէսն, ձեռ. տիրացու Մեսրօբին:

Առ Դառապխանաճի ոմն ձեռ. Համբարձումին:

Առ Խօջայ Անտօնն ձեռ. տիրացու Գէորքին:

Առ Պ. Թումանն, ձեռ. տիրացու Մեսրօբին:

Առ Տրդատն, ձեռ. Հայրապետին:

Առ Մհ. Խաչատուրն ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Ղլճճի Յակոբն, ձեռ. Մհ. Մանուկին:

Առ Մհ. Յօհաննէսն ձեռ. Սարգսին:

Առ գանձապետ Յօսէփն ձեռ. Յարութիւնին:

Առ Պ. Մալխասն ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Պ. Կարապետն ձեռ. Համբարձումին:

Առ Կարապետն ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Մարգարն, ձեռամբ Սարգսին:

Առ Փարին, ձեռ. Մանկասարին:

Առ Մ. Ստեփանն ձեռ. Յօհաննէսին:

Առ Պ. Յօհանն, ձեռ. Յօհաննէսին:

Առ Աւագօղլին ձեռ. Խաչատուրին:

Առ Պ. Պետրոսն ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Սանդուխտ կինն, ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Մահտեսի Ֆնտղն ձեռ. Սարգսին:

Առ Աստուածատուրն, ձեռ. Սարգսին:

Առ Պ. Գրիգորն Համբարձումին ձեռամբ:

Առ Մ. Յարութիւնն ձեռ. Յարութիւնին:

Առ Պօղոսն, ձեռամբ Յօհաննիսին:

Առ Բալասանն, ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Պ. Պօղօսն ձեռ. Պ. Յարութիւնին:

Առ Սարգիսն, ձեռ. Թումանին:

Առ Յօղիտայ կինն ձեռ. Թումանին:

Առ Պ. Զաքարեայն ձեռ. Պ. Գրիգորին:

Առ Մ. Նահապետն, ձեռ. Մնացականին:

Առ Մարգարիտ կինն, ձեռ. Հայրապետին:

Առ Իգնատիոսն ձեռ. Մահ. Մանուկին:

Առ Խալիֆայ Յակոբն ձեռ. Մ. Պօղոսին:

Առ Մ. Մկրտիչն, ձեռ. Մ. Գրիգորին:

Առ տիրացու Երեմիայն, ձեռ. տիրացու Յակոբին:

Առ Դաւիթն, ձեռ. Մանկասարին:

Առ Մ. Թօրոսն ձեռ. Մ. Կարապետին:

Առ Պարոն Միքայէլն, ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Հռիփսիմէն, ձեռ. Մարգարին:

Առ Աստուածատուրն ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Մահտեսի Թումանն ձեռ. տիրացու Յակոբին:

Առ Սախայ Պետրոսն, ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Քէրէստէճի Յակոբն ձեռ. Հացագործ Մկրտչին:

Առ Ուստայ Ղազարն, ձեռ. Յարութիւնին:

Առ Ուստայ Յօհաննէսն ձեռ. Մ. Մանուկին:

Առ տիրացու Պետրոսն ձեռ. Մ. Սարգսին:

Առ Պարոն Գրիգորն ձեռ. Պարոն Պետրոսին:

Առ Խալֆայ Գասպարն, ձեռ. Մ. Պօղոսին:

Առ Պարոն Սողոմօնն, ձեռ. Պարոն Յարութիւնին:

Առ Ոսկէհանն, ձեռ. Հացագործ Մկրտչին:

Առ Մահ. Մէհրամն, ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Պարոն Յօհաննէսն ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Հացագործ Աւետիքն եւ իւր կողակից Մարիամն, վասն յիշատակ սկոյն, զոր յղեալ էին ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Պարոն Ստեփանն ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ տիրացու Սարգիսն ձեռ. Մ. Պօղոսին:

Առ Պարոն Փիլիպպոսն ձեռ. Հացագործ Մկրտչին:

Առ Աննա կինն, ձեռ. Թէոսին:

Առ Մարգարն ձեռ. Թօրօսին:

Առ Ահարօնն ձեռ. Թէոսին:

Առ Մարիամն, ձեռ. Հացագործ Մկրտչին:

Առ Եղիսաբէթ կինն, ձեռ. տիրացու Մարգարին:

Առ Աւետիքն ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Պարոն Յօհաննէսն ձեռ. Պարոն Թէոսին:

Առ Նիկոդիմոսն ձեռ. Համբարձումին:

Առ Սրապիոնն, ձեռ. տիրացու Մեսրոպին:

Առ Հաճի Փանոսն ձեռ. Սարգսին:

Առ Առաքելն ձեռ. հացագործ Մկրտչին:

Առ Վառիկ կինն ձեռ. հացագործ Մկրտչին:

Թուղթ առ Դասս Տիրացուացն Աստուածածնի եկեղեցւոյն Պօլսոյ, վասն Արծաթեայ բաժակին զոր շինեցուցեալ էին ՚ի վայելս սրբազան Վեհին, եւ յղեալ էին ՚ի ձեռն...

Թուղթ եւս առ ձայնապետն նոցին տիրացու եւ Մահտեսի Ղազարն, այսր աղագաւ: Որ զթուղթ եւս էր գրեալ առ սրբազան Վեհըն, եւ պատասխանին մնաց յետոյ գրել ընդ Մահտեսի Յօնանին բերեալ թղթոց պատասխանեացն:

Թուղթ առ Պրուսայու Առաջնորդ Սամուէլ վարդապետն, որ զթուղթ գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն, այսքան միայն թէ` փուսուլայիւ թուղթդ, մի եւս յառաջ քան զայս մեզ հասին: Այլ պատասխանի թղթոյ յետոյ գրելոց եմք:

Թուղթ եւս առ Կէլիպօլցի Մահտեսի Գրիգորն, որ վասն երկրորդ պսակաւ մտանելոյն` արգելեալ կայր ՚ի տիրացուական պաշտամանց: Ուստի զաղերս առ սրբազան Վեհըն, տալ զհրաման միայն ՚ի ներքոյ սեղանւոյն սպասաւորել, եւ ՚ի սեղան մի ելանել եւ ոչ ՚ի բուրվառն հպիլ, եւ սրբազան Վեհին տեսեալ զյոյժ ջերմեռանդութիւն հաւատոյն, հրամայեաց այնպէս առնել:

Թուղթ առ Մահտեսի Զաքարիայն, որ բնակէր ՚ի յԷտրէնէ, որ բաց ՚ի յօրհնեալ սովորութենէն իւրմէ, որ յամենայնում ամի յղէր վասն սրբոյ Աթոռոյս զդրամ ինչ, յայսմ ամի յղեալ էր եւ վասն հանգուցեալ եղբօրն իւրոյ Մահտեսի Գրիգորին զհոգեբաժին, եւ յիւրոյն կողմանէ եւս, նա եւ վասն միաբանից սրբոյ Աթոռոյս եւ երիցն Սրբուհեաց Վանից: Եւ խնդրեալ էր զբուրք իմն Պարսպի սրբոյ Աթոռոյս յիւր անուն շինեցուցանել, եւ զանուն իւր եւ եղբօրն իւրոյ Մահտեսի Գրիգորին ՚ի վերայ արձանի փորագրել եւ դնել ՚ի ճակատ բրքոյն: Եւ սրբազան Վեհըն յանձն էառ զայս առնել, եւ զօրինակն յղեաց նմա ՚ի միամտութիւն:

Թուղթ եւս առ Պօլիս, առ Մահտեսի Սուքիասն, եւ առ Մահտեսի Թօմասն Շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն զի ՚ի ձեռն սոցին յղեալ էր Մահտեսի Զաքարիային զվերոյիշեալ դրամսն, զի եւ նոքա ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն, որք եւ յղեալ էին ՚ի ձեռն լուսարար Եղիազարին եւ տիրացու Պօղոսին: Ի ձեռն որոց եւ յղեցան վերոյգրեալ երեք թուղթքս:

Օրինակ Մահտեսի Զաքարիային թղթոյ տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃԼԶ: Արդ` վերոգրեցելովք թղթովքս` ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ուխտաւորք տեղեացն, որք յայնկոյս քան զԿարնոյ սահմանսն, այսինքն` Թօխաթու, Կոստանդնուպօլսոյ եւ շրջակայից նոցին: Ի Յունիսի ԻԷ:

Իսկ ուխտաւորքն Կարնոյ, Բայազիտու եւ Կարսայ, տակաւին մնացին աստէն, եւ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ո'չ ելին յայնմ աւուր: Պատճառաւ, զի խանն յղեաց յառաջ քան զայս զՊարոն Աղալօն, առ սրբազան Վեհըն, թէ ա'ռ ՚ի յուխտաւորացն զմէն մի ոսկին իմ (զոր Դ ամաւ յառաջ քան զայս բռնութեամբ կանոնեալ էր), եւ ՚ի ձեռն Աղալօյիդ յղեա' աստ առ մեզ, վասն զի ըստ խնդրոյ սրբազան Վեհին զտաճիկս ո'չ առաքէր աստ այսր աղագաւ. զի մի' զուխտաւորսն նեղացուսցեն եւ վիրաւորեսցեն, վասն այնորիկ զԱղալօն էր յղեալ: Եւ սրբազան Վեհըն հրամայեաց առնուլ ՚ի վերոասացելոց ուխտաւորացն, որք այսօր ՚ի ԻԷ ամսոյս ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս: Եւ չեւ եւս ելեալ աստի Պարոն Աղալօն, եկն մաքսապետն երկրիս Միրզայ Մուհամատ ալի կոչեցեալն, ունելով ՚ի խանէն զնոր իմն թուղթ առ սրբազան Վեհըն, թէ ՚ի Բայազիտու եւ Կարսայ եւ Արզրումու ուխտաւորացն եւս ա'ռ վասն մեր զմէն մի ոսկիս, եւ ՚ի ձեռն Միրզա Մուհամատ ալուդ յղեա' առ մեզ: Իսկ ուխտաւորքն ՚ի խնդրելն զայս յինքեանց, պատասխանեցին տաճկացն թէ` մեք հանապազ դրացիք եմք այս երկրիս, եւ միշտ վաճառականութեան աղագաւ անխափան գամք եւ գնամք. այսպէս եւ ձեր երկրացիքն գան առ մեզ անխտիր, եւ ո'չ ոք պահանջէ ՚ի նոցանէ զփարայ մի: Իսկ արդ` եթէ աստ դուք ՚ի մէջ զդրամ պահանջեալ առնուցուք, եւ մեք ՚ի ձերոցն այսուհետեւ առնումք, եթէ գայցէ ոք առ մեզ: Զսոյն եւ առ խանն գնացեալ ոմանք ՚ի նոցանէ ասացին: Եւ սրբազան Վեհըն եւս գրեաց այսր աղագաւ առ խանն զ՚արզայ, թէ նոքա որք հանապազ գան ՚ի սուրբ Աթոռս ուխտի աղագաւ, ՚ի նոցանէ ահա կանոնեալ ես եւ առնուս: Իսկ սոքա ո'չ են հանապազ այսր ուխտի աղագաւ եկողք, այլ յայսմ ամի միայն վասն օրհնութեան սրբալոյս Մեռոնին: Իսկ արդ` եթէ առնուցուս ՚ի սոցանէ այսու անուամբս զդրամ, բարւոք ոչ է, զի հանապազ դրացիք են երկրիս եւ քեզ պիտոյականք (ուստի յամեցումն եղեւ աստ ուխտաւորացն աւուրս Բ): Եւ խանին ընդ այս հաճեալ, գրեաց առ սրբազան Վեհըն զմիամտութիւն ո'չ եւս խնդրել: Եւ ապա ելեալ ուխտաւորացն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս, գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս: Բայց զի` գրեալ էր յառաջ քան զայս ՚ի Կարնոյ առ սրբազան Վեհըն զթուղթ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն վասն փօլիցայի, թէ Մուրտիկեանց Մահտեսի Փիլիպպոսն եւ եղբայրն իւր Պարոն Նազարէթն, կամին տալ աստ այսքան ինչ դրամ, եւ գրով քով ՚ի Պօլիս ՚ի նուիրակէն առնուլ:

Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն առ Պօլսոյ նուիրակ Յարութիւն վարդապետն այսր աղագաւ զթուղթ մի որպէս զի ՚ի հասանելն առ ինքն թղթոյս հանդերձ փօլիցայագրով ՚ի ձեռն Մուրտիկեանցն, տացէ նոցա զդրամն, զոր մեք ՚ի Կարին առաք ՚ի նոցունց:

Գրեցաւ նաեւ թուղթ առ մահտեսի Փիլիպպոսն եւ յեղբայրն իւր Պարոն Նազարէթն, թէ ահա ըստ խնդրոյ եւ կամաց ձերոց արարաք զփօլիցայ ՚ի վերայ Պօլսոյ նուիրակ Յարութիւն վարդապետին, ուրեմն` տո'ւք յայդր զդրամն Տէր Պետրոսին, եւ զթուղթսն առէք ՚ի նմանէ: Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն գրեցաւ, առ որ եւ յղեցան վերոյգրեալ թուղթքն, զի տացէ ՚ի Մուրտիկեանսն, եւ զդրամն առցէ ՚ի նոցունց. մինչեւ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս առաքեսցէ անդ ոք ՚ի բերել զայն:

Որք ընդ ուխտաւորացն` Կարնոյ յղեցան առ Տէր Պետրոսն ՚ի ձեռն Մահտեսի Սաղաթիէլ դարբնին (որ յիշեցեալ է ՚ի պատմութեան յըզկզբան սոյնոյ ամի): Յունիս Լ: