Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Զաքարիա անուամբ աւագ քահանայն Շամախու, գնացեալ ՚ի սուրբ Երուսաղէմ ուխտի աղագաւ, եւ դարձեալ անտի եւ ՚ի սուրբ Աթոռս հանդիպեալ ՚ի քաղաքն իւր երթայր ՚ի Շամախի: Եւ յայսմ ներկայում, ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս թուղթ ՚ի յորդւոյ Փանահ խանին յԻբրահիմ խանէն, որ էր պատասխանի թղթոյն, որ գրեցաւ առ նա ՚ի Հոկտեմբերի ԺԴ: Որ թողեալ զառաջին անբարտաւանական եւ զտղայական ոճ բանին, գրեալ էր այժմ աղերսանօք, եւ որպէս թէ խրատելով եւ զբարւոքն ցուցանելով` կամակցութիւն կամաց սրբազան Վեհին, ըստ որում յայնժամ գրեալ էր առ ինքն, թէ կամիմ ես, զի Գանձասարու Աթոռն շինասցի, եւ ո'չ թէ Յովհաննէսն լիցի Կաթուղիկոս կամ Իսրայէլն: Ըստ այսմ եւ միաբանքն Գանձասարու գրեալ էին զթուղթ (որոց ո'չ գրեցաւ այժմ պատասխանի): Այսպէս եւ ժողովուրդքն Շամախու գրեալ էին զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր յայնժամ ՚ի Հոկտեմբերի ԺԴ գրեաց առ նոսա: Որք յանձն առեալ էին կատարել զհրամայեալսն ամենայն ըստ գրեցելոյն:

Վասնորոյ` զթուղթ` դարձեալ ըստ առաջնոյն որպիսութեան, եւ պնդագոյն զնոյնս պատուիրելով գրեաց առ նոսա, որ էր եւ ՚ի վերայ Շրուանու եւ Դարբանտու, Մուսկիւրու եւ Բաքուայ եւ ամենայն շրջակայ տեղեացն, զորս եւ ՚ի բերան պատուիրեաց Տէր Զաքարիային, զի ծանուսցէ նոցա: Որպէս զի` մի' ընկալցին զմի ոք յերկուց ինքնընծայիցն, եւ մի զժողովարարս նոցին ընկալցին, եւ զարդիւնս ինչ տայցեն նոցա, եւ թէ յայլուստ ժողովեալ առ ինքեամբք անցուցանել կամիցին, արգելցեն, եւ առեալ ՚ի նոցանէ զարդիւնսն, առ ինքեանս պահեսցեն, մինչեւ միապեսցի երկճղութիւնն, եւ հաստատեսցի Աթոռն: Նոյնպէս` եւ եթէ ժողովարարն առ ինքեամբք անցանելոց իցէ երթալ յայլուրեք, արգելցեն եւ մի թողուցուն եւ բազում առ այս պատուէրք:

Իսկ ՚ի Հաշտարխան այսր իրակութեան աղագաւ:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ հասարակ ժողովուրդսն ծանուցանելով զերկճղեցելոցն զորպիսութիւն, եւ զկամս իւր, թէ զինչ իցէ առնելոց: Եւ պատուէր նոցին զի մի եւս զժողովարարս նոցին ընդունիցին եւ մի' զարդիւնս ինչ տայցեն նոցա, եւ զտուեալսն յետս առցեն ՚ի լիրբ ժողովարարէն, որ նարդեանս էր անդ Խաչատուր անուամբ (զորմէ եւ ՚ի Նոյեմբերի Ե ՚ի վեր այդր ահա ասացաք): Եւ պահեսցեն զայնս առ ինքեանս մինչեւ միապետեսցի երկուութիւնն եւ Գանձասար հաստատեսցի, եւ յայնժամ որպէս գրեսցէ այնպէս առնիցեն: Ցուցանելով նոցա, թէ մինչ ըստ գրեցելոյս ո'չ առնիցէք, յիւրաւի, զվէրս ՚ի վերայ վիրաց կուտէք ինձ, եւ այնուհետեւ ի բարկութիւն զիս գրգռէք: Ցուցանելով եւ զլրբութիւնսն նորին լիրբ ժողովարարի, զոր անդէն ընդդէմ սրբոյ Աթոռոյս առնէր:

Թուղթ եւս առ առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն, ըստ նմին դարձեալ եւ նոյնն. բայց եւ մեղադրութիւն վասն զժողովարարս Գանձասարցոցն ըստ նոցին ախորժակաց նուիրակ անուանելոյն, եւ զանուն Իսրայէլին ՚ի Պատարագոջն յիշելոյն, եւ յերկար ժամանակս զպատասխանիս թղթոցն իւրոց ո'չ գրելով: Եւ բազում առ այսոսիկ պատուէրք: Թուղթ եւս առ Փառակեցի եւ Ցղնեցի Բարդուղիմէոս եւ Ստեփաննոս Աղայսն ՚ի պատասխանի թղթոց նոցին (որք միայն էին գրեալ առ սրբազան Վեհըն զպատասխանի): Դարձեալ ըստ նոյն բանից: Եւ մեղադիր լինելով նոցին վասն ո'չ լինելոյն ջատագով սրբոյ Աթոռոյս եւ օժանդակ նուիրակին, մինչ զհակառակաց ժողովարարսն անդէն նուիրակ անուանէին, եւ զսրբոյ Աթոռոյս նուիրակն յետադրել ջանային: Եւ բազում վասն այսորիկ պատուէրք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Յովհաննէս վարդապետն, վասն վերոասացելոց թղթոցն եւ նոցին որպիսութեանց եւ պատուէր արիանալ առ այն: Առ որ եւ յղեցաւ Չափ Պարսպի սրբոյ Աթոռոյս: Եւ յոլովք վասն վերոասացելոցն պատուէրք: Զորս ՚ի միում պահարանոջ տուաք վերոյիշեալ Զաքարիա Քահանային, զի ՚ի Շամախու յղեսցէ ՚ի Հաշտարխան ՚ի ձեռն սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Յովհաննէս վարդապետին ՚ի Նոյեմբ. ԺԵ:

Օրինակք երկուց միայն այսց թղթոց տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն...: Նոյեմ. ԺԵ:

Թադէոսի սրբոյ Առաքելոյ եւ հրաշազարդի վանից Առաջնորդ Եսայի վարդապետն, եկն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի հանդիպումն սրբազան Վեհին ըստ սովորութեան Առաջնորդաց, հանդերձ ոմամբք միաբանիւք եւ Քահանայիւք եւ կացեալ աւուրս ինչ, կամէր դառնալ: Ո'ւստի` ետ նմա սրբազան Վեհըն ըստ խնդրոյն զԲ ընդհանրական ժողովարարութեան կոնդակս: Պատճառաւ, զի վասն կարի աղքատութեան վանիցն կամէր Եսայի վարդապետն յերկուս կողմունս զժողովարարս արձակել, ուստի զերկուս խնդրեաց կոնդակս եւ սրբազան Վեհըն ետ նմա:

Թուղթ եւս ՚ի Բայազիտ առ Մարգարէ Աղայն գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն, վասն Առաջնորդին` որպէս ասացաւ, եւ զի ՚ի գալն փաշային զպատշաճաւոր ընծայս մատուսցէ, առեալ անդուստ. զի փաշայն այժմ ՚ի Քաղաքի անդ ո'չ էր: Եւ վասն սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Մինաս վարդապետին յանձնարարութիւն (զորմէ ասացաւ ՚ի Նոյեմբերի Գ) եւ այլ բանք:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ ումեմն Աստապատեցւոյ Աթանաս անուամբ Հայոյ: Որոյ եղբօրորդին եւ դուստրն ԺԵ ամաւ յառաջ գողացեալ անուամբ միայն հայ ոմն Աստապատեցի, վաճառեալ էր ումեմն տաճկի: Եւ այժմ յայտնեցեալք էին ՚ի Թօխաթ, եւ սա երթայր ազատել: Սա եւ վերոգրեալքն ՚ի միասին ելին ՚ի Նոյեմ. ԺԷ:

ՅԱրդուին քաղաքէ եկին ՚ի սուրբ Աթոռս ուխտաւորք ոմանք, որք վշտացելով սրտիւ պատմեցին զաղէտս իւրեանց` որ ՚ի պիղծ ախթարմայից անտի, զլացողացն ճշմարտութեան ուխտի: Մանաւանդ` զի սակաւաւորք էին ինքեանք եւ տարակացք ՚ի Հայոց ժողովրդենէ եւ բնակակիցք շանցն շողոքորթից բազմութեան: Որոց զդստերսն առնուին ինքեանք եւ զիւրեանցն տային նոցա ՚ի կնութիւն: Եւ այսու ո'չ սակաւք յուղղափառաց անտի սահէին ՚ի մոլարն աղանդ:

Եւ սրբազան Վեհն գրեաց զթուղթ առ նոսա, ՚ի ձեռն եկեալ արանցն: Խրատելով եւ պատուիրելով` զի ՚ի բաց կացցեն եւ զգուշասցին ՚ի չար ախթարմայիցն, եւ ո'չ միով իւիք ունիցին ընդ նոսա զհաղորդութիւն, ո'չ ընկերակցութեամբ եւ ո'չ տուրեւառութեամբ, ո'չ սիրելութեամբ եւ ո'չ ազգակցութեամբ, այլ ըստ ամենայնի ՚ի բաց լիցին ՚ի նոցանէ, եւ հաստատեսցին ՚ի սուրբ եւ յուղղափառ հաւատս եւ ՚ի կրօնս իւրեանց եւ մի տացեն նոցա ՚ի կնութիւն զդստերս իւրեանց, եւ մի զնոցինն առնուցուն: Բայց թէ կարի անճարասցին, զնոցինն առնուցուն, եւ ջանասցեն ուղղափառութեամբ պահել, իսկ զիւրեանցն բնաւ ո'չ տայցեն նոցա: Սորին օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃՁԷ:

Թուղթք եւս գրեցան առ Մարիամ եւ Եղիսաբէթ կանայսն, որք զԱջահամբոյրս յղեալ էին սրբազան Վեհին ՚ի ձեռն Պարոն Գալուստին:

Այսպէս եւ ՚ի Սաթլէլ գեղջէն որ առընթեր կայ Արտահանու` եկին ուխտաւորք: Որք կարգեալ էին ՚ի միջի իւրեանց անուամբ սրբոյ Աթոռոյս զգանձանակ: Որոյ զարդիւնսն այժմ յղեալ էին ՚ի ձեռն որդւոյ գանձապետին` որոյ անունն էր Զատիկ, եւ անուն որդւոյն Համբարձում եւ արդիւնքն էր ԺԸ ղռուշ: Վասնորոյ առ սոսա եւս զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն, օրհնութեան եւ շնորհակալութեան: Նաեւ պատուէր յաղագս պիղծ աղանդոյն ախթարմայից, որք ՚ի միասին ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Նոյեմբերի ամսոյ ԻԱ: