Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ի մնալն Յօհաննէս Կաթուղիկոսին ՚ի Նախիջեւան վասն ձմեռանն սաստկութեան (որպէս ասացաւ ՚ի Դեկտ. ԺԷ) գրէր վաղվաղակի զթուղթս անդուստ ՚ի Շամախի եւ ՚ի Շիրվան, եւ յամենայն վիճակս այնր կողմանց եւ ծանուցանէր զորպիսութիւնն իւր եւ առնուլն վերստին ՚ի սրբազան Վեհէն զիշխանութիւն Կաթուղիկոսութեան եւ վարադառնալն յԱթոռն իւր ՚ի Գանձասար: Ապա ՚ի գիտելն նոցա զայս, իբրեւ երթայր յապօրինէն Իսրայէլէ նուիրակ յերկիրն Շիրվանու, անարգանօք դարձուցանէին յետս: Վասն որոյ` յամենուստ ճարակտուր եղեալ նորին, անկանէր դարձեալ ՚ի ճանճիկն իւր ՚ի Շահվէրտի խանն Գեանճայու եւ գրեցուցանէր նմա զթուղթ առ Հերակլ Արքայն բազում աղերսանօք, որպէս զի` մի թողցէ զկողմն իւր ՚ի ստորարկիլ: Նոյնպէս եւ ՚ի կողմն եղելոց սակաւուց ոմանց` սեւագլխաց եւ Աշխարհականաց, գրեցուցանէր զթուղթ առ Արքայն, այսու դիտմամբ թէ` մեք զսա ընդունիմք եւ սմա հնազանդիմք, եւ բաց ՚ի սմանէ այլ ոչ զոք ընդունիմք թէեւ ոմն ՚ի սրբոց յարիցէ. զի եւ հօրն մերոյ Ներսէս Կաթուղիկոսին կտակն այս է: Որ եւ զսուտ կտակագիր իմն հնարեալ էին ըստ դիտմանն իւրեանց, եւ յղեալ առ Արքայն: Կարծեմ եւ զկաշառս սողեցուցեալ էին ընդ թղթոցն. գրելով եւ զայս թէ` թէպէտ սուրբ Էջմիածին Աթոռ է մեծագահ, եւ Կաթուղիկոսն նորին է ամենայն Հայոց գլուխ, սակայն` ա'յլ են Աղւուանք եւ այլ Հայք, որպէս Հրէայք ոչ խառնակին ընդ Սամարացիս, նոյնպէս եւ մեք չունիմք ընդ նոսա զմասն: Եւ զայլ եւս ըստ սոցին բանս գրեալ էին վայրենամիտքն: Իսկ ապա գրեալ էր Արքայն առ սրբազան Վեհըն զթուղթ` եւ զայս կամս նոցին ծանուցեալ. եւ զայս անպատեհ գրեալս նոցին ո'չ հասկացեալ. կարծեմ եւ ո'չ զամենայն գրեալս սրբազան Վեհին այսց աղագաւ մինչեւ ցայժմ առ ինքն, ՚ի պատճառէ տգէտ եւ թիւրամիտ թարգմանչացն, զօրինակս վերոասացեալ թղթոյն եւ կտակագրին յղէր առ սրբազան Վեհըն եւ ինքն եւս գրելով միւսանգամ վասն ապօրինին զխնդիր` խոստանայր թէ` յղեցից յոտս քո թէ կամիցիս. բայց թէ նա գալ ո'չ կամիցի, յայնժամ ծանուցից քեզ` եւ որպէս հաճոյ լինի կամաց քոց ըստ այնմ արասցես: Բայց խնդիրն ո'չ այնքան հարկիւ էր, եւ մանաւանդ` վասն խաթեր Շահվէրտի խանին գրէր քան թէ ապօրինին, վասն կարի իմն ցուցանելոյն առ ինքն զհնազանդութիւն: Եւ յղեալ էր զթուղթսն ՚ի ձեռն Աւթանդիլ միում ՚ի ծառայից իւրոց. զոր ո'չ եթէ այսր աղագաւ իսկ, այլ առաքեալ էր զնա ՚ի Խօյ առ Ահմատ բէկն, վասն բանից ինչ. որ բերեալ էր եւ զայլս թուղթս ՚ի քաղաքէ անտի առ սրբազան Վեհըն. իսկ եւ սրբազան Վեհին զայս ամենայն ծանուցեալ` խորհեցաւ զայնպիսի իմն բանս հոգալ, զի մի' եւս միւսանգամ խառնիցի Արքայն ՚ի յայս իրակութիւն եւ վասն ապօրինին միջնորդեսցէ եւ ՚ի վախճանի զայս բարւոք ընտրեալ արար: Քանզի` որովհետեւ մինչեւ ցայժմ ոչ ինչ հասկացաւ նա ՚ի գրելեացն իւրոց (որպէս ասացաք), վասնորոյ` առաքեաց առ նա այժմ զՏեղապահն իւր Մկրտիչ վարդապետն, զի բերան առ բերան ծանուսցէ նմա զամենայն անցս իրակութեանս այսորիկ եւ զիրաւունսն. որք ՚ի կողմն Յօհաննիսին, եւ զանիրաւութիւնսն, որք ՚ի կողմն ապօրինին Իսրայէլի, եւ զիրաւամբ արարս իւր` որ զԿաթուղիկոսութիւնն ետ Յօհաննիսին: Եւ յառաւել հանգուցումն մտաց նորին եւ ՚ի ծանուցանել նմա զիրաւունս իրակութեանս, եւ յաղթող գոլոյն ինքեան իրաւամբքն` որք ՚ի կողմն իւր, յղեաց եւս ՚ի ձեռն Տեղապահին զՊատմագիրս ոմանց զԱղուանիցն` եւ զՍիւնեացն` եւ զԱնանիա Կաթուղիկոսին, զԿիրակոսինն եւ զՄատթէոսինն, զի ծանուսցէ նոքօք, թէ որպէս ՚ի Լուսաւորչէն հետէ հնազանդք են լեալք կաթուղիկոսունքն Աղուանից Աթոռակալաց նորին եւ Աթոռոյ: Որք եւ Արքեպիսկոպոսք են անուանեցեալք. եւ զիա՞րդ ՚ի հեստիլն յոմանց յայնցանէ պատժեցեալք են ՚ի նոցանէ արժանահաս պատուհասիւ, եւ թէ ո՞րպէս ՚ի վերաուղղիլն դարձեալ ՚ի նոյն կանօն հնազանդութեան, տուեալ են յիւրաքանչիւր ժամանակս զՁեռագիրս նզովիւք, մի' եւս հեստիլ յԱթոռոյ սրբոյն Գրիգորի: Յայս միտ յղեաց եւս զգիրքն` յորում գրեցեալք էին օրինակք կոնդակացն, որք յաւուրց Փիլիպպոսի սրբոյ Հայրապետին մերոյ, մինչեւ առ ինքն տրեցեալք էին Կաթուղիկոսացն նոցին (զորմէ ասացեալ է ՚ի Դեկտ. ԻԸ): Այլ եւ զօրինակս ձեռագրացն զորս տուեալ էին նոքա կաթուղիկոսացն մերոց, կնքեալ ինքն եւ կնքեցուցեալ եպիսկոպոսաց իւրոց եւ իշխանաց բազմաց. որք էին Գ Սիմէօնին, Ներսիսին եւ Յօհաննիսին: Զի նոքօք եւս ծանուսցէ զդաշնաքակութիւն նոցին եւ զնզովիլն, եւ վերստին հնազանդիլն եւ զձեռագիր տալն: Յղեաց նաեւ զամենայն թուղթս` զորս ՚ի յերիս ամս այսոսիկ գրեալ էին յերկաքանչիւր կողմանցն, զի գիտակ արասցէ զբարեարդիւն կամս ջատագովողացն Յօհաննիսին, որք ոչ եթէ զկաթուղիկոսութիւնն նորին կամէին, այլ զի յԱթոռն նստիցի ո ոք եւ իցէ եւ զնա շէն պահեսցէ, զոր եւ ամենայն վիճակքն կամէին, բաց ՚ի Գեանճայու. նաեւ զկամապաշտութիւնս եւ զչափազանց լրբութիւնս Գեանճեցւոցն, որք զշինութիւն Աթոռոյն եւ անդ նստիլն Կաթուղիկէաքակին իւրեանց ոչ կամէին, եւ յառաջագոյն գրէին առ ինքն զմաղթանս եւ զաղերս որպէս ծառայ Տեառն եւ խնդրէին ապօրինին աղագաւ զհրաման եւ զթուղթ Կաթուղիկոսութեան, եւ յետոյ ՚ի յոչ տալն` եւ ՚ի կոչելն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, ապստամբեալք եւ լրբացեալք գրէին թէ` սա մեծ է քան զքեզ եւ Աթոռն մեր երիցագոյն է քան զձերդ եւ թէ` անմասն եմք մեք ՚ի Հայոց, որպէս Հրէայք ո'չ խառնակին ընդ Սամարացիս: Այսր աղագաւ դարձոյց յետս եւ զվերոասացեալ օրինակսն թղթոյն եւ սուտ կտակագրին, զորս Արքայն յղեալ էր առ սրբազան Վեհըն, զի ՚ի նորոյ ծանուսցեն նմա զգրեալ բանսն որ ՚ի նոսա, եւ զստութիւն կտակագրին խայտառակեսցեն ձեռագրովն նոյն Ներսէս Կաթուղիկոսին (զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք), որ էր ամենեւին ներհակ նմին: Բայց զօրինակ թղթոյն ետ առնուլ սրբազան Վեհըն եւ մնաց աստ: Յղեաց եւս զօրինակս Չորեցունց Ռաղամից` զորս տուեալ էին առաջին թագաւորքն Պարսից կաթուղիկոսացն մերոց, որպէս զի` կաթուղիկոսն նոցին եւ բոլոր վիճակն Աղուանից, սրբոյ Աթոռոյս եւ կաթուղիկոսացն սորին հնազանդիցին եւ զնուիրակութիւն տացեն: Քանզի յիւրաքանչիւր վիճակաց արզ են արարեալ Շահին թէ` մեք ՚ի բնէ անտի Էջմիածնի եմք եղեալ հնազանդք եւ կաթուղիկոսացն նորին եւ այժմ եւս կամիմք ըստ առաջնոյն լինիլ եւ մի իշխեսցէ մեզ Գանձասարու Կաթուղիկոսն: Որեւ` իւրաքանչիւր Շահ տուեալ է ըստ արզային զՌաղամ կաթուղիկոսացն մերոց: Որք են` առաջին Շահ Թահմազն, որ է մեծ Շահ Աբասի պապն, որ տուեալ է զՌաղամ Միքայէլ կաթուղիկոսին: Երկրորդն Շահ Սէֆին, երրորդն փոքր Շահ Աբասն, իսկ Չորրորդն Շահ Սուլթան Հիւսէյինն, որ տուեալ է զՌաղամ Աղէքսանդր կաթուղիկոսին Ջուղայեցւոյ: Այս թէպէտ այսպէս` բայց կաթուղիկոսունքն մեր յետոյ առ սակաւ սակաւ շնորհեալ են Գանձասարու ՚ի սէր եւ ՚ի պատիւ սրբոյն Գրիգորիսի, զի մի անշքասցի Աթոռն նորին: Քանզի` որպէս իմանամք ՚ի գրոց եւ ՚ի լրոց, բնիկ Աղուանքն վարեցեալք են ՚ի Ղանդահար ՚ի պղծոյն Լանկթամուրայ, որք այժմ կան անդ տաճկական հաւատով զորոց բազումք վկայեն թէ` ունին տակաւին յ՚արարողութիւնս իւրեանց զոմանս նշանս Քրիստոնէական, զի առնեն ՚ի վերայ խմորոյ զԽաչ եւ զայլս այսպիսիս ունիլ ասեն: Մանաւանդ զի ինքեանք իսկ տաճիկ Աղուանքն բերանով իւրեանց զսոյն ասեն: Իսկ սակաւքն ՚ի նոցանէ որք մնացեալ են ՚ի բնիկ երկիրն իւրեանց, գոն այժմ Քրիստոնէական հաւատով, որք ուտիք կոչին: Իսկ բազմութիւնք Հայալեզու եւ հայակրօն ժողովրդոցն որք այժմ գոն ՚ի յերկիրն Աղուանից, հայք են ՚ի բնէ: Բայց վասն վրդովմանց եւ աւերմանց Հայաստան երկրացս, ցան եւ ցիր եղեալ ՚ի տեղեաց իւրեանց անդ են ժողովեցեալք, որպէս եւ այժմ բազումք երթան: Արդ` պատճառ յղելոյն զօրինակս վերոյիշեալ Ռաղամիցն ընդ տեղապահին այսր էր, զի ցուցցէ Արքային, եւ ծանուսցէ թէ` զայն վիճակսն որոց այժմ տիրեն կաթուղիկոսքն Աղուանից, մեր են ՚ի բնէ, բայց վասն շինութեան Աթոռոյն Գանձասարայ, ՚ի սէր սրբոյն Գրիգորիսի, շնորհեալ են նոցա կաթուղիկոսունքն մեր: Իսկ այժմ լիրբն այն` եւ ո'չ այնց գոնեայ տիրեալ` յաւելու եւս ՚ի Հաշտարխան ձեռնարկել եւ ՚ի Ղզլար եւ տաճկաց միջնորդութեամբ ՚ի մէնջ խնդրել: Եւ զայլս այսպիսիս բազում պատուէրս ետ սրբազան Վեհըն տեղապահին, զորս զամենեսեան ՚ի կարճոյ գրեալ ՚ի թղթոջ` ետ նմա ՚ի յիշատակ մտաց նորին:

Արդ վասն ամենից վերոասացելոցս բանից, գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ առ Հերակլ Արքայն, գրելով համառօտ ՚ի նոյն բանիցն եւ զերկարապէսն բերանով թողլով իմանալ: Ի վախճանի խնդիր` զի զամենայն վերոյիշեալ թուղթսն տացէ ընթեռնուլ առաջի իւր ստուգութեամբ ՚ի ներկայութեան բնաւից մեծամեծաց իւրոց եւ Կաթուղիկոսին` եւ Դիւանապետաց, եւ անաչառութեամբ վերահասու լիցի իրաւանցն, եւ ծանուցեալ թէ` իրաւամբ զՅօհաննէսն փառաւորեաց եւ զԻսրայէլն ստորարկեաց, անմեղադիր արասցէ զինքն, եւ մի եւս այսուհետեւ ունկնդիր լիցի ապօրէն խնդրոց Շահվէրտի խանին եւ Գեանճեցւոցն, զի լիցուք ասէ ազատ մեք եւ դուք ՚ի գլխացաւութեանց եւ լրբին այնմիկ գրեսցէ զսաստ ՚ի լռել: Եւ բազում առ այսոսիկ խնդիրք: Յղեաց եւս վասն Արքային զընծայս, զբեռն մի գոյնզգոյն շիշայս ապարանազարդս եւ զբեռն մի եւս գինի անոյշ:

Թուղթ եւս առ Անտօն Կաթուղիկոսն գրեաց վասն նոյն խնդրոց ըստ նմին եւ ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր գրեալ էր: Որոյ յղեաց եւ զբեռն մի գինի ՚ի յընծայ: Այլեւ զփիլոն մի վասն Աւագ քահանային Վանքի եկեղեցւոյ Տէր Պետրոս անուամբ, ըստ խնդրոյն իւրոյ, զոր ինքն իսկ խնդրեալ էր կարգել Աւագ Քահանայ (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունվարի Է):

Առ այս խնդիր եւ ըստ նմին, գրեցան եւս Դ թուղթք առ Բեսարիոն եւ Սաբայ Արքեպիսկոպոսունսն եւ առ Եօվանէ Մօծղարն եւ առ Նիկօլայոս Ապաշիձէն:

Բ թուղթք եւս առ Ռէվազ Սարդարն եւ յորդին նորին Պարոն Դաւիթն, որոյ եւ Շնորհակալութիւն վէքիլութեանն, յոր նոր կացուցեալ էր յԱրքայէն, զոր վրացիքն Սալթխուցէսն45) կոչեն: Զի զհին Սալթխուցէսն հանեալ էր Արքայն եւ զլեզուն հատեալ, վասնզի` եւ նա մի էր ՚ի թշնամեացն` զորոյ ասացեալ է ՚ի Յունվարի Է: Որոց զդատավճիռն յղեալ էր այժմ Արքայն առ սրբազան Վեհըն:

Գ թուղթք եւս առ Իեօվանէ Դիւանբէկին, առ Դեմետրէ Էշիկաղասին եւ առ Զազաբէկն:

Թուղթ եւս` առ Միրշքեարբաշի Պարոն Աղա Մէլիքն: Որոյ եւ յանձնարարութիւն վասն մօր որմնադիր Աբրահամին, որ շինէր զՊարիսպն սրբոյ Աթոռոյս:

Թուղթ եւս առ Գէօրկի Արքայորդին, որոյ եւ սիրախառն մեղադրութիւն վասն ունկնդիր լինելոյն խային ծառային իւրոյ Միրզայ Գէօրկուն, եւ արգելելոյն առ ինքն զթուղթսն Հաշտարխանու, զորս ՚ի ձեռն նորին յղեալ սրբազան Վեհըն ՚ի Թիֆլիզ առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Նիկողայոսն` զի եւ նա յղեսցէ ՚ի Հաշտարխան (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունվարի Ժ), զի պիղծն այն էր ՚ի Չարաբերդու, եւ ջատագով չԻսրայէլին: Որոյ աղագաւ արգելեալ էր զթուղթսն, թէ գուցէ լինիցի անդ բան վասն նորա: Վասնորոյ` եւ գրեաց սրբազան Վեհըն զխնդիր, զի զնա պատժեալ ՚ի բաց վարեսցէ ՚ի դրանէ իւրմէ եւ բազում առ այս խնդիր:

Թուղթ եւս առ Երուսաղէմայ նուիրակ Բարսեղ վարդապետն, որ էր անդէն ՚ի Թիֆլիզ վասն հասման ընծայիցն զորս յղեալ էր եւ յանդիմանութիւն վասն կնքելոյն զպղծաբան մահսարն գեանճեցւոց որ առ Արքայն: Եւ զի ըստ նորին յղեալ էր Արքայն զմի ոմն ՚ի ծառայից իւրոց առ սրբազան Վեհըն, յղել վասն նորա զկոնդակ մի ՚ի վերայ տանս Արեւելեան, զի նուիրակեսցէ, բայց զայս ՚ի թղթոջ սրբազան Վեհին չէր գրեալ այլ ՚ի թղթոջ Պարոն Աղալօյին: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն` ոչ ՚ի ձեռն եկեալ ծառային, այլ ՚ի ձեռն Տեղապահին զկոնդակ յղեաց, գրեալ ՚ի վերայ Վրաստանու, Սիւնեաց տանն, Նախիջեւանու, եւ տանս Արարատեան, որպէս զի ընկալցին զնա եւ զնուիրակութիւն տացեն յանուն սրբոյ Երուսաղէմի: Եւ պատուիրեաց Տեղապահին, զի թէ անդ պատշաճ ո'չ տեսցէ, մի տացէ նմա:

Թուղթ եւս առ Գիւմրիւկչի Պարոն Պաղտասարն, շնորհակալութիւն վասն հարազատութեանցն որ առ սուրբ Աթոռս, եւ խնդիր, զի ՚ի նոյնն յարամնայցէ:

Թուղթ եւս թարց անուան` Շնորհակալութիւն առ մի ոմն, որ սովորաբար տայր ամ յամէ զԵ լիտր մոմ սրբոյ Աթոռոյս, զի չգիտէաք:

Թուղթ եւս առ Ջուղայեցի Թարխան Աղայն, որ էր անդէն ՚ի Թիֆլիզ, վասն սիրոյ եւ բարեկամութեան:

Օրինակք այսց վերոյգրեալ թղթոց ոմանց տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրն յերեսն ՃԺԷ. ՃՀԸ. ՃՀԹ. ՃՁ:

Բանադրանաց թուղթ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ չիք Իսրայէլ ապօրինաւորն եւ Կաթողիկէաքակն Աղուանից ըստ Աստուածային արդար իրաւանցն վասն ամենից չարեացն` զորս գործեաց նա մինչեւ ցայժմ, առ սուրբ Աթոռս եւ առ Աթոռակալս սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ եւ ընդդէմ կանոնաց հարցն սրբոց եւ Աստուածային օրինացն, զորոց ասացեալ է եւ ցուցեալ մինչեւ ցայս վայր ՚ի յիշատակարանի աստ յիւրաքանչիւր ամաց պատմութիւնս, ՚ի ՌՄԺԳ, թուին ՚ի յԱպրիլի ԺԳ, ՚ի Հոկտ. Զ, ՚ի Դեկտ. Լ: Եւ ՚ի ՌՄԺԴ թուին ՚ի Փետր. ԺԶ, ՚ի Մայիսի ԻԵ, ՚ի Սեպտ. Գ, ՚ի Հոկտ. Գ, ՚ի Ե, ՚ի Դ, ՚ի ԺԴ, ՚ի ԻԷ, ՚ի Լ: Ի Նոյ. Ե, ՚ի ԺԵ, ՚ի ԻԴ, եւ ՚ի Դեկտ. Թ. ՚ի ԺԲ, ՚ի ԻԱ եւ ՚ի ԻԸ: Իսկ յայսմ ամի ՚ի ՌՄԺԵ թուոջս ՚ի Յունվարի Ժ, ՚ի Փետր. ԻԳ, եւ ՚ի Մարտի ԺԵ, եւ աստէն իսկ ՚ի սոյնում բանիս ՚ի վերոյ: Նաեւ յաղագս այլոց բազմաց նորին չարութեանց, զորս ոչ երկարեմ: Զոր եւ կնքեալ սրբազան Վեհին, կնքեցոյց եւս երկոտասանից Արհիակարգ եպիսկոպոսաց: Եւ ետ զայն եւս Տեղապահին` պատուիրանաւ, զի անդուստ իսկ ՚ի Թիֆլիզու յղեսցէ: Բայց թէ կարի իմն հարկն ստիպեսցէ եւ ապօրէնն առաւելացուսցէ զչարիսն: Օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսն ՄԷ, ՄԸ, ՄԹ, ՄԺ, ՄԺԱ, ՄԺԲ, ՄԶ: Ամենիւք վերոգրեցելովք թղթովքս ել Տեղապահն ՚ի յԵրեւանու մինչ անդէն էաք, ընդ Պարոն Աղալօյին եւ կարաւանին Ապրիլի ԺԴ:

Այր ոմն վրաստանցի, որ էր աներ Թօմաս անուամբ փայեկին սրբազան Վեհիս մերոյ, գոլով ՚ի Կարին ՚ի մէջ խանութի իմիք, սպաննեցեալ էր ՚ի գողոց, եւ ապրանք նորին որ ինչ անդէն, զաւթեալ էր Կարնոյ փաշայն: Իսկ եւ ՚ի Բայազիտ էր նորին ապրանք եւ տղայ ոմն եկեալ ընդ նմին ՚ի Զմիւռնոյ ճանապարհորդակից միայն եւ ո'չ ընկեր, անդէն կացեալ էր ՚ի վերայ ապրանացն թէ` եւ ինձ գոյ ՚ի սմանէ մասն: Պատահեալ անդ եւ եղբայր սպանեցելոյն` հակառակեալ էր նմին. եւ գրեալ էր առ վերոյիշեալ Թօմասն երթալ փութով անդ առ ինքն. զի զապրանս իւրեանց առցեն: Եւ ՚ի յերթալն Թօմասին, գրեաց զթուղթ սրբազան Վեհըն առ Մարգարէ Աղայն եւ մհ. Ալէքսանն, յանձնարարութիւն վասն նորին յաղագս նորին բանից, Ապրիլի ԺԵ:

Կարսայ աղագաւ:

Մահտեսի Յօնանն, որ ՚ի յԱպրիլի Ե առաքեցաւ ՚ի Կարս վասն տէրութեան նորին եւ շինութեան Ղօշայվանից (որպէս ասացեալ է), դարձաւ եւ եկն առ սրբազան Վեհըն ՚ի յԱպրիլի ԺԹ: Կատարեալ զամենայն հրամայեալսն, որոց աղագաւ երթեալն էր եւ որպէս պատուիրեալ էր նմա յայնժամ: Եւ սրբազան Վեհըն մինչ կամէր առաքել անդ զնորոգ Առաջնորդ, եկն փայակ մի առ սրբազան Վեհըն բազմակնիք թղթով ՚ի Կարսեցւոց, այսու խնդրով թէ` զբարւոք իմն Առաջնորդ յղեա' մեզ: Վասնզի' յոյժ զզուեցեալ էին ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ՚ի պատասխանի նոցին զթուղթ մի, յանձն առնլով զխնդիրն կատարել. Ապրիլ ԻԱ:

Յայսմ միջոցի ՚ի Հերակլայ Արքայէն Վրաց, առ սրբազան Վեհըս մեր ժամանեցին թուղթք Բ: Մինն ՚ի ձեռն հոռոմ սեւագլխի ումեմն Գաբրիէլ անուամբ, ընդորում եկեալ էին եւ Իմանի ոմն հայ ՚ի ծառայից Արքային եւ Դաւիթ ոմն վրացի: Եւ երթալոց էր սեւագլուխն այն ՚ի Պօլիս, եւ Դաւիթն եւս էր երթալոց ընդ նմա ՚ի մեծն Պօլիս վասն բանից ինչ: Վասնորոյ գրեալ էր Արքայն սոցին աղագաւ զյանձնարարութիւն: Ուստի` եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ՚ի Կարին զմէկ թուղթ առ Մելքոն Աղայն յանձնարարութիւն վասն նոցին, զի ընդ հաւատարիմ կարաւանի եւ ընդ ծանօթ արանց յղեսցէ ՚ի Պօլիս: Ըստ այսմ թուղթ եւս ՚ի Բայազիտ առ Տէր Վահանն գրեաց, դարձեալ սոցին աղագաւ: Զորս առեալ գնացին սոքա ՚ի Ապրիլի ԻԶ:

Թուղթ եւս առ Տէր Վահանն գրեցաւ, զի թէ ՚ի Բայազիտ գտանիցի ոք, որ մեզ զդրամ տացէ եւ ՚ի Կարին առցէ, ազդեսցէ: Եւ այս յղեցաւ ՚ի ձեռն Սահակի ումեմն Թիֆլիզեցւոյ, որ երթայր անդ ՚ի Ապրիլ ԻԷ:

Իսկ միւս թուղթ Արքային ժամանեաց ՚ի ձեռն Ղազախեցի տաճկի ումեմն, զոր գրեալ էր վասն Զաքարիա վարդապետին, զոր ընդ Յօհաննէս կաթուղիկոսին յղեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Դեկտ. ԻԸ, զի ուր եւ իցէ նա, գրեալ բերցէ եւ առ ինքն ՚ի Քաղաքն յղեսցէ. նաեւ վասն Տէր Փիլիպպոսի տղային (որ յիշեցաւ ՚ի Մարտի ԺԵ), զի ձեռնադրել տացէ եւ յղեսցէ, զի նա չեւ եւս էր հասեալ ՚ի Քաղաքն, որ յայնժամ ունայն դարձաւ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Արքայն, ՚ի պատասխանի երկուց վերոասացելոցն թղթոց միամտութիւն վասն Գաբրիէլ սեւագլխին եւ Դաւթին: Այլեւ վասն Զաքարիա վարդապետին, թէ ՚ի գալն յղելոց եմ, ծանուցանելով եւ զհարկաւորութիւն երթալոյն: Նաեւ վասն Տէր Փիլիպպոսին տղային, ցուցանելով զապօրինութիւն գործոյն, եւ թէ` զիարդ խոչ էր Զաքարիա վարդապետին: Ծանուցանելով եւ զդարձն ՚ի Քաղաքն:

Գրեաց դարձեալ վասն Զաքարիա վարդապետին, թուղթ եւս առ Դաւիթ Էրիսթաւն, ըստ նմին: Զի նա եւս էր գրեալ այսր աղագաւ զթուղթ սրբազան Վեհին:

Թուղթ եւս առ Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն գրեցաւ (որ յղեցաւ ՚ի յԱպրիլի ԺԴ) ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր գրեալ էր ՚ի Ղազախու: Եւ վասն վերոյասացելոց բանիցն առ Արքայն գրելոց, զի ինքն եւս բերանով ծանուսցէ նմա զպատճառսն եւ միամտեցուսցէ, եւ այլ եւս բազում պատուէրք գրեցան սմա: Տուաւ թուղթ Արքային եւ Տեղապահին Իմանի առն: Իսկ թուղթ Էրիսթաւին Ղազախեցի տաճկին: Ապրիլ ԻԷ:

Ապա պատրաստեաց սրբազան Վեհըն յղել յԱռաջնորդութիւն Կարսայ զԵզնկայեցի Պետրոս վարդապետն (որ յառաջագոյն յղեցեալ յառաջնորդութիւն եւ ՚ի նուիրակութիւն Գիլանու երկրին ՚ի Յակոբայ կաթուղիկոսէն աւարտեաց եւ եկն, որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Սեպտ. ԺԱ), ուստի գրեաց վասն նորին զթուղթս, զորս գրելոց եմք ՚ի ներքոյ: Քանզի գրեաց զԱռաջնորդական կոնդակ վասն նորին ծանուցանելով ժողովրդեանն զպատճառ տէրունի առնելոյն զինքեանս սրբոյ Աթոռոյս, որ ոչ յայլմէ պատճառէ եթէ ո'չ վասն առաւել ընդդիմադրութեանցն եւ լրբութեանցն Աբրահամու (զորմէ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Փետր. ԺԸ եւ յայլս տեղիս), նաեւ վասն առաւել մերձակայութեան սրբոյ Աթոռոյս եւ հանապազ պիտանաւորութեանն (որպէս ասացաւ ՚ի յԱպրիլի Ե): Եւ յորդորումն ՚ի հարազատ եւ ՚ի յատուկ որդիութիւն առ սուրբ Աթոռս եւ յօգնութիւն շինութեան վանիցն իւրեանց, որ յանուն սրբոյն Յօհաննու Կարապետին: Որոյ օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԼԳ, ՄԼԴ:

Թուղթ եւս` առ գլխաւոր իշխանս եւ Քահանայս Քաղաքին ըստ նմին մտաց յանձնարարութիւն եւ պատուէր. իսկ զի բերեալ էր մահ. Յօնանն զպատասխանիս թղթոց սրբազան Վեհին, որք գրեցան ընդ նմա ՚ի յԱպրիլի Ե առ Իբրահիմ էֆէնտին եւ առ Եաղուբ Աղայն, որք յանձն առեալ էին յամենայնի կատարօղ լինել խնդրանացն յօժարութեամբ: Վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն ՚ի Շնորհակալութիւն, եւ ՚ի յանձնարարութիւն վասն Պետրոս վարդապետին եւ վանիցն շինութեան, գրեաց զԲ թուղթս առ սոսա, առ Իբրահիմ Էֆէնտին, եւ Եաղուբ Աղայն:

Առ փաշայն Կարսայ ըստ նմին դիտման:

Առ փաշայի քէհիայն:

Առ Մուֆտի օղլի Իւսուֆ Աղայն, առ Ղարախանբէկն, եւ առ Ղարաբէկն:

Առ Քեարիմ բէկ գլխաւորն տաւշանլուաց (որք փախուցեալք յայսմ ամի յերկրէս մերմէ բնակեցան ՚ի Կարս ՚ի Ղօշավանից գիւղն) ըստ նմին յանձնարարութիւն: Ամենից սոցին յղեցաւ ընծայ բրինձ եւ վարդեջուր: Եւ զի` զամենայն ինչս վանիցն ՚ի դաւթար արկեալ մահտեսի Յօնանին բերեալ էր ընդ իւր դաւթարն եւ զբանալի ընչից Աբրահամ վարդապետին, վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի թղթոջ իշխանացն եւ Քահանայիցն, զի զամենայն ինչս վանիցն դաւթարաւ յանձնեսցեն Պետրոս վարդապետին: Իսկ զինչս Աբրահամ վարդապետին դաւթարաւ յանձնեսցեն մահ. Յօնանին, զի բերեալ տացէ աստ ինքեան. զի արգել զնա աստ սրբազան Վեհըն ՚ի միաբանութիւն սրբոյ Աթոռոյս: Այլեւ զպարտս վանիցն ետ դաւթարաւ առնել սրբազան Վեհըն Աբրահամ վարդապետին եւ զօրինակ դաւթարին առեալ եւ կնքեցուցեալ նմին, կնքեցոյց եւս Եպիսկոպոսաց եւ յղեաց ընդ Պետրոս վարդապետին առ իշխանսն եւ ժողովուրդսն, զի ծանիցի սուտն եւ ճշմարիտն եւ ապա վճարեսցի: Նոյնպէս եւ զառնլիս վանիցն ետ դաւթար առնել, զի եւ զայն առեալ իշխանացն, յանձնեսցեն Պետրոս վարդապետին: Գրեաց եւս այսց ամենից աղագաւ զթուղթ մի եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Պարոն Գրիգորն, զի ինքն եւս վերահասու լիցի բանիցս, եւ օժանդակ Պետրոս վարդապետին:

Թուղթ մի եւս առ Կարբեցի Պարոն Աղամալն եւ Մարգարէն եւ Եղիազարն, ընդնմին (որք յիշեցան ՚ի Մարտի Ի) որք են այժմ ՚ի Կարս: Քանզի որպէս ասացաւ անդ, իբրեւ կարի իմն երկար միջոցաւ մնացին նոքա աստ, ապա պղծոյն զամօթ կրեալ` միջնորդ լինէր նոցա Հաճի դարկեահն այսու պայմանաւ, որպէս զի` զկէս ապրանացն իւրեանց առեալ երթիցեն, իսկ զկէսն աստ թողցեն. մինչեւ զտունս իւրեանց բերիցեն: Ապա նոքա այսու պայմանաւ ելեալ գնացին թողեալ աստ զկէս ապրանացն: Ետ եւս սրբազան Վեհըն Պետրոս վարդապետին զօրինակն ֆերմանին, որ յիշեցաւ ՚ի յԱպրիլի Ե, եւ զբուն ֆերմանն աստ առ ինքն եթող ՚ի սուրբ Աթոռոջս: Եւ զմհ. Յօնանն եւս յղեաց ընդ նմա, զի տարեալ նստուսցէ զնա անդ` եւ ինքն դարձցի: Իսկ եւ Վարդահօր վանից Առաջնորդ Մինաս վարդապետն` զոր խնդրեալ էր սրբազան Վեհըն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս (որպէս ասացաւ ՚ի Մարտի Ի եւ յայլս տեղիս), եկն նա եւս ըստ հրամանին բերեալ ընդ իւր զհին եւ զնոր կոնդակս վանիցն: Եւ զի (որպէս ցուցեալ է ՚ի Փետր. Բ) էր նորա յանցանք առ Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն, որոյ աղագաւ ո'չ կամէր նա նստիլ նմա անդ Առաջնորդ եւ կամէր ածել ՚ի դատաստան սրբազան Վեհին: Եւ մանաւանդ` եւ ո'չ իսկ այսր աղագաւ, այլ զի` բոլոր Կաղզուան ՚ի մէջ ֆերմանին մերոյ էր եւ յառաջագոյն եւս գրիւր ՚ի ֆերմանս Առաջնորդութեանն Կարսայ` որպէս զի Առաջնորդն Կարսայ իշխեսցէ նոցա, վասնորոյ` այժմ սրբոյ Աթոռոյս եղեւ Առաջնորդութիւն, վասնորոյ էառ ՚ի նմանէ սրբազան Վեհըն զկոնդակն Առաջնորդութեան զոր ինքն ետ, նաեւ զհին կոնդակ վանիցն, եւ զնա ետ Պետրոս վարդապետին ՚ի միաբանութիւն, եւ պատուիրեաց հնազանդ լինիլ նմա եւ ծառայել: Իսկ զառաջնորդութիւն եւ զիշխանութիւն Վարդահօր վանիցն եւ Կաղզուանու, ետ Պետրոս վարդապետին, որպէս ՚ի ֆերմանոջն գրեալ էր, եւ ՚ի կոնդակոջն եւս գրեցոյց: Զի Վարդահօր վանքն այնպէս է ընդ իշխանութեամբ Կարսայ Առաջնորդին, որպէս է սուրբ Յակոբայ Անապատն որ ՚ի յԱրկուռի, ընդ իշխանութեամբ Խորվիրապայ (զորմէ ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին, ՚ի Նոյեմբ. Ը, եւ ՚ի Դեկտ. Դ).: Որովք ել Պետրոս վարդապետն ՚ի Ապրիլի ԻԸ: