Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Խնդրելն սրբազան Վեհին զԹիֆլիզու Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունիսի ԺԶ եւ ՚ի ԻԴ). էր այնր աղագաւ, զի խնդրէին Արքայն Հերակլ եւ Քաղաքացիքն ամենեքեան, յղել անդ զնուիրակ եւ Առաջնորդ ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս: Այլ վասնզի (որպէս ասացեալ է ՚ի Հոկտ. Ե) նստէր անդ Զաքարիա վարդապետն անուամբ Հախպատու Առաջնորդութեան եւ եթէ մի ոմն սեւագլուխ եւս ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս անդ նստիցէր, լինէր հանապազ անպակաս ՚ի միջոյ նոցին վէճն եւ խռովութիւնն եւ ածէին ՚ի նոցունց գլխացաւութիւնք յոլովք սրբազան Վեհին, Արքային եւ Քաղաքացեացն (ըստ որում եւ ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ասացաք, ՚ի Մայիսի ԻԹ). ուստի` խնդրէր սրբազան Վեհըն զԶաքարիա վարդապետն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, զի տացէ նմա զնուիրակութիւնն զԱռաջնորդութիւնն ՚ի միասին, զի ինքն միայն լիցի անդ եւ մնասցէ առանց կռւոյ եւ ինքն մնասցէ ապահով ՚ի գլխացաւութեանց: Բայց նախկին կամք սրբազան Վեհին էր այն, զի մի' լիցի նմա անուն Առաջնորդութեան Հախպատու, այլ Տէրունի լիցի թեմն Հախպատու, որովհետեւ այժմ աւերակ կայր սուրբ վանքն (ըստ որում Աղէքսանդր սրբազան Հայրապետն արարեալ էր Տէրունի, վասն աւերիլոյ վանիցն): Այլ ո'չ Արքայն Հերակլ եւ ոչ Զաքարիա վարդապետն եւ ոչ ժողովուրդք Քաղաքին, որք Հախպատու էին թեմ, կամէին լինիլ այսպէս, այլ ասէին թէ` զանուն Առաջնորդութեան Հախպատու ոչ կամիմք թէ պակասեսցի ՚ի միջոյ մերմէ, այլ ՚ի Քաղաքս ՚ի միջի մերում նստիցի, որքան աւեր կայ սուրբ վանքն: Սոյն վէճ եւ ՚ի ժամանակս Տեառն Յակոբայ սրբ. Կաթուղիկոսին եղեւ եւ անկաւ մեծ վէճ եւ խռովութիւն ՚ի մէջ Քաղաքին Թիֆլիզու, որոյ աղագաւ իսկ բանադրեաց Յակոբ սրբազան Կաթուղիկոսն զԶաքարիա վարդապետն եւ զՔահանայսն Քաղաքին (որպէս ցուցաւ ՚ի Հոկտ. Ե), որ եւ այսու դիտմամբ Հերակլ Արքայն խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն տալ զԱռաջնորդական կոնդակ Զաքարիա վարդապետին միայն ՚ի վերայ Հախպատու թեմին (որպէս ասացեալ է ՚ի ՌՄԺԳ ամին, ՚ի Յունիսի ԻԵ) զոր եւ սրբազան Վեհըն ետ: Իսկ այժմ իբրեւ եկն Զաքարիա վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս (որպէս ասացաւ ՚ի յՕգոստ. Գ) վերստին զնոյնս առաջադրեաց նմա սրբազան Վեհըն, զի մի' միայն ՚ի վերայ Հախպատու թեմին լիցի Առաջնորդ, այլ ՚ի վերայ ամենայն թեմին, ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս: Այլ նա իբրեւ զայս ոչ կամեցաւ, այլ Հախպատու միայն կամէր լինիլ Առաջնորդ, որպէս եւ Արքայն կամէր, վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն կամեցաւ լինիլ այնպէս, բայց որովհետեւ` որպէս ի վերոյ ասացաւ, չէր ձեռնտու զի զայլ ոք Եպիսկոպոս յղէր անդ սրբազան Վեհըն առնել Առաջնորդութիւն թեմին սրբոյ Աթոռոյս եւ նուիրակել զերկիրն, վասն որոյ` ետ նմա եւ զսրբոյ Աթոռոյս թեմի եւ զՍանահնոյ վանից թեմի Առաջնորդութիւնսն եւ զնուիրակութիւն ամենայն երկրին մինչեւ ցերիս ամս: Ուստի` ետ նմա զնուիրակական եւ Առաջնորդական կոնդակ մի ՚ի վերայ ամենայն թեմին, զի ցերիս ամս նուիրակեսցէ եւ զԱռաջնորդութիւն եւս արասցէ:

Թուղթ եւս ՚ի վերայ Թիֆլիզու Քաղաքին յատկապէս, ծանուցանելով նոցա զայս եւ պատուիրելով մի երեւիլ այսմ ընդդիմակ եւ հակառակ: Նաեւ պատուէր վասն ինքնագլուխ սեւագլխաց, զի մի' ընկալցին: Գրեցաւ ՚ի կոնդակոջն եւ վասն սրբոյ Աթոռոյս մոմին, զի Զաքարիա վարդապետն ժողովեսցէ:

Առ Հերակլ Արքայն Շնորհակալութիւն վասն հետեւելոյն ճշմարտութեան եւ զինքնաընծայ Իսրայէլն խոտելոյն (որպէս ասացաւ ՚ի յՕգոստ. Գ) եւ խնդիր` զի մի եւս այսուհետեւ լիցի ունկնդիր կեղծապատիր բանից նորին: Ծանուցանելով` եւ որպէս թէ գանգատելով զանուղղայ արարմանց որդւոյ նորին Գեօրկւոյն, որ ջատագով լինէր ապօրինին եւ զկողմն սրբոյ Աթոռոյս եւ սրբազան Վեհին ստորարկել ջանայր: Իսկ եւ ծանուցանելով զառնելն զԶաքարիա վարդապետն Առաջնորդ եւ նուիրակ ամենայն երկրին եւ յանձնարարութիւն վասն նորին: Որոյ յղեաց զՄինալու կաղամար մի' ՚ի յընծայ:

Առ Անտօն Կաթուղիկոսն շնորհակալութիւն դարձեալ վասն զչԻսրայէլն խոտելոյն, եւ յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին: Յղելով նմին եւ զընծայ զխալիչայ մի եւ զհողաթափ մի: Յղելով եւս ըստ խնդրոյն զփիլոն մի վասն Պետրոս Քահանային, որոյ եւ զԱւագ Քահանայութիւն շնորհեալ էր ըստ նորին խնդրոյ ՚ի Յունվարի Է:

Առ Իւանէ Մօծղարն, ՚ի պատասխանի սիրական թղթոյն, դարձեալ շնորհակալութիւն վասն առ սուրբ Աթոռս հարազատութեանցն եւ յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին եւ վասն Գեանճեցի Յօհաննիսին, թէ վասն խաթեր քոյ շնորհեցի Տէր Խաչատուրին (զորմէ ասացեալ է յանցելումն ՚ի Փետր. ԻԷ):

Առ Ամբակում վարդապետն վրացի, շնորհակալութիւն նմին, որ ՚ի մէջ մեծի հանդիսին յոյժ ջատագովեալ էր զկողմն սրբոյ Աթոռոյս եւ զչԻսրայէլինն խոտեալ եւ յանդիմանեալ:

Առ Իւանէ Մէհտարն ըստ նմին շնորհակալութիւն եւ յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին եւ ընծայ նմին Ա շալի:

Ի յայս միտ գրեցան եւս Գ թուղթք առ Դիւան բէկին, որոյ եւ ընծայ Ա զօֆ. առ Դաւիթ Էրիսթաւն, առ Ղարան դիւանն եւ առ Գեօրջասպի դիւանն:

Առ Ռէվազ սարդարն, յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին եւ սիրով մեղադրութիւն վասն ջատագովելոյն զկողմն չԻսրայէլին:

Բանադրանաց թուղթ եւս առ չՊապա ոմն, որ ջատագով լինելով չԻսրայէլին, ՚ի մէջ հրապարակի հայհոյեալ էր զսուրբ Աթոռոյս եւ զսրբազան Վեհըն: Գրեցաւ անէծք ամենայն տանն, բայց որդւոյն իւրոյ Գեօրկւոյն ոչ, որ էր ծառայ Գեօրկի Արքայորդւոյն (որ յիշեցեալ կայ ՚ի Յունիսի ԺԶ):

Առ Միրշքեարբաշի Մէլիք Աղայն Յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին եւ պատուէր որդւոյն նորին Աւետիքին, մնալ միշտ հարազատ սրբոյ Աթոռոյս:

Առ Ջուղայեցի Թարխանն, սէր եւ օրհնութիւն:

Առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Նիկողայոսն, պատուէր` լինիլ հնազանդ Զաքարիա վարդապետին եւ զհաշիւն իւր տալ նմա եւ օգնել գործոյն: Տարաւ ընդ իւր Զաքարիա վարդապետն եւ զթուղթ սրբազան Վեհին, զոր Գեանճեցիքն յղեալ էին յետս (որ յիշեցեալ է ՚ի Նոյեմբ. ԻԴ):

Առ Մէլիք Իւսուֆն գրեցաւ, սէր եւ օրհնութիւն եւ ըստ խնդրոյն Ա Մխիթարի Քերականութիւն վասն որդւոյն իւրոյ յղեցաւ, առ որ գրեցեալ է եւս թուղթ ՚ի Յուլիսի Լ:

Տարաւ եւ զբանադրանսն չԻսրայէլին (որ յիշեցեալ է ՚ի յԱպրիլի ԺԴ եւ ՚ի Յունիսի ԺԶ), պատուիրանաւ, զի թէ չԻսրայէլն սկսանիցէ առաւելացուցանել զլրբութիւնսն եւ կամ գրել ՚ի Թիֆլիզ զթուղթս ինչ, ապա` յղեսցէ անարգել զբանադրանսն: Ետ եւ սրբազան Վեհըն ՚ի յօգնութիւն եւ ՚ի սպասաւորութիւն Զաքարիա վարդապետին զԳրիգոր վարդապետն (որ յառաջ յղեցաւ ՚ի նուիրակութիւն երկրին Խնուսու, որ յիշեցեալ կայ ՚ի Նոյեմբ. Գ եւ դարձաւ անտի ունայն, զի զժողովեալն ամենայն առեալ էին բռունք տեղւոյն): Օրինակ ոմանց այսց թղթոց ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԽԶ, ՄՀԸ: Եւ ել Զաքարիա վարդապետն վերոգրեցեալ թղթովքն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Սեպտ. Ը:

Մուշաղբիւրցի Տէր Յովաննէսն` առ որ գրեցաւ թուղթ ՚ի Մարտի ԻԳ եւ ՚ի Յուլիսի Դ, եկեալ էր տամբն իւրով ՚ի Բայազիտ գալ ՚ի սուրբ Աթոռս եւ գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զթուղթ: Ուստի եւ սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթ առ նա եւ զվաճառական Դաւիթն յղեաց ՚ի բերել զնա: Իսկ որովհետեւ զնուիրակութիւնն մնացելոյ երկրին Բայազիտու եւ Ալաշկերտու ետ սրբազան Վեհըն Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետին (որպէս ասացաւ ՚ի յՕգոստ. Ժ) յաղագս որոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ ՚ի Բայազիտ առ Մինաս վարդապետն` որ յառաջն էր նուիրակ զի զսուրբ Մեռոնն տացէ Զաքարիա վարդապետին եւ թէ գալոց իցէ եւ զորպիսութեանցն գրեսցէ: Եւ զի` ԲՌ ղռուշի փօլիցայն` որ ՚ի Յունվ. ԻԱ արարաւ ՚ի վերայ Պօլսոյ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետին ՚ի ձեռն Մուրտիկեանցն որ եւ ՚ի Մարտի ԻԸ յիշեցաւ, զայն Մուրտիկեանց մհ. Փիլիպպոսն ՚ի Կարին տալոց էր մեզ: Որեւ յառաջ քան զայս զմի հազարն տուեալ էր եւ զմի Ռըն եւս այժմ յղեալ էր ՚ի Բայազիտ առ Տէր Վահանն զի ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցէ: Նաեւ` զմնացորդն փօլիցայի Ուռումէլու նուիրակ վարդապետին (որ յիշեցեալ է ՚ի յՕգոստ. Զ) Գէորգ վարդապետի եղբայր Պ. Ղազարն հասուցեալ էր անդ ՚ի Բայազիտ Տէր Վահանին: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ առ Տէր Վահանն` զի զվերոասացեալ դրամսն տացէ վաճառական Դաւթին, զի ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ: Բայց Դաւիթն զդրամ ետ աստ, զի ՚ի Բայազիտ առցէ: Ուստի գրեցաւ Տէր Վահանին, զի յայնց դրամոցն տացէ եւ զմնացեալն ՚ի ձեռն նորին յղեսցէ, հանդերձ առ ինքն հասեալ ընչիւք հնդկաց նուիրակ Յովհաննէս վարդապետին, որ յիշեցաւ ՚ի յՕգոստ. ԺԴ: Իսկ եւ ժամանեաց այժմ փայակ մի ՚ի Կարնոյ բերեալ զթուղթս ՚ի Պօլսոյ եւ ՚ի Կարնոյ, ՚ի Զաքարիա վարդապետէն եւ յայլոց (որոց պատասխանիք յետոյ են գրելոց): Բերեալ էր եւս զթուղթս ՚ի սուրբ Կարապետի Առաջնորդ Յովնան վարդապետէն (որ այժմ էր ՚ի Բալու փախստական եւ ՚ի Պօլսոյ յղեալ էին զչաւուշ տանել անդ) նաեւ ՚ի լուսարար Սարգիս վարդապետէն (որ այժմ էր ՚ի Կարին` նա եւս փախստական). որ գրեալ էր զսրբոյ Կարապետի վանիցն զյոլով վշտակրութիւնս: Այլ որովհետեւ` որպիսութեանց բանիցս կատարելապէս չէաք գիտակ, վասնորոյ` այժմ աստէն ոչինչ գրեցաք թողլով յապայ: Սակայն` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ մնացորդ միաբանս վանից սրբոյ Կարապետին, զի փութանակի գրեսցեն լիապէս զորպիսութիւն վանիցն եւ զբովանդակ անցսն: Եւ սաստիւ պատուէր` հարազատութեամբ զվանսն կառավարել եւ պահել ամբողջ, մինչեւ յղիցի անդ Առաջնորդ, թէ Յօնանն իցէ եւ թէ այլ ոք: Թուղթ մի եւս առ Մշու Մախսուտ բէկ կոչեցեալ չարագլուխ Պարոնն գրեաց, հարկելով դարձեալ` գրել լիապէս զորպիսութիւնս եւ զանցս իւրն եւ վանիցն: Եւ յանձն արար նմա զվանսն, պահել ամբողջ մինչեւ Առաջնորդ երթիցէ անդ, զոր ՚ի ձեռն միաբանիցն, պատուիրանաւ, զի փութով մատուսցեն բէկին եւ զպատասխանին առեալ յղեսցեն: Առ Տէր Վահանն յղեցան, զի զփայակ վարձեալ յղեսցէ: Որովք ել Դաւիթն ՚ի Սեպտ. Ը: