Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ի պատասխանի այնմ թղթոյ Արքային Հերակլայ եւ սրբազան Վեհին, որք ՚ի Նոյ. ԻԷ յղեցան ՚ի Վան առ Մուշաղբիւրցի Տէր Յովաննէսն, գրեալ էր նա այժմ զթուղթս առ Արքայն եւ առ սրբազան Վեհըն, զհրամայեալն կատարել խոստանալով: Վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն վասն այսր զթուղթ գրեաց առ Արքայն Հերակլ եւ զթուղթ Տէր Յովհաննիսին եւս եդեալ ՚ի նմա, յղեաց առ նա: Ծանուցանելով եւս վերստին զբանսն, զոր ՚ի Յունվ. ԻԲ գրեաց ընդ Աղամասումին, որ տակաւին աստ էր վասն սաստկութեան ձմեռանն եւ այժմ երթայր ընդ կարաւանի: Գրեաց եւ զթուղթ առ Զաքարիա վարդապետն, որ յայսոսիկ աւուրս գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զթուղթ, եւ խոստանայր թէ` գոյ առիս ՚ի Յովհաննէս Կաթուղիկոսէն եւ ՚ի Դաւիթ վարդապետէն թուղթ, յետոյ յղելոց եմ, զի այժմ փայակն շեշտիւ ել: Ուստի գրեցաւ հարկ, զի փութով յղեսցէ. նաեւ զպատասխանին թղթոյն, որ ընդ Աղամասումին գրեցաւ փութով գրեսցէ: Գրեցաւ եւ զորպիսութեանց ներկայիս, զորոց ես յետոյ լիապէս գրելոց եմ: Ի Մարտի ԺԷ: Ընդ ուրուք փայեկի ՚ի ձեռն Աղալօյին:

Կնքեաց սրբազան Վեհըն զմահսարական թուղթ մի, զոր արարեալ էին վաճառականք Երեւանու Քեարվանսարային վասն ղալբ լեղակի իրիք: Զոր ՚ի Բայազիտ բնակօղ մհ. Ղումրի ոմն ՚ի վանցւոյ ումեմնէ առեալ էր եւ բերեալ աստ վաճառեալ ումեմն: Որոյ ստութիւնն իբրեւ ել, ապա մհ. Ղումրին զվկայական մահսարն այն առեալ ՚ի տեղւոյս վաճառականացն, գնաց առնուլ ՚ի նմանէ կամ զլեղակն եւ կամ զգին լեղակին: Եւ սրբազան Վեհըն եւս կնքեաց եւ ստորագրեաց թէ` պարտիս կամ զլեղակն եւ կամ զգինն տալ: Ի Մարտ ԺԷ:

Էր տեղի մի այգւոյ սրբոյ Աթոռոյս ՚ի յԵրեւան, որ յառաջագոյն լեալ էր սրբոյ վանիցն Խորվիրապայ. որ էր առընթեր Գեթսամանի կամ ըստ ոմանց Կեցամնայ կոչեցեալ հանգուցելոյ եկեղեցւոյն: Եւ կից նմին տեղւոյն, էր տեղի մի եւս աւեր այգւոյ, որ էր Երեւանցի Ջաֆարի որդի Ալլահվերտի տաճկինն: Եւ վասն զի` տեղին մեր սահմանակից էր նոյն Ալլահվէրտու տանն եւ շէն այգւոյն, վասնորոյ` Ալլահվէրտին այն խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն տալ ինքեան զտեղին զայն այգւոյ, զի խառնեալ ընդ շէն այգւոյն իւրոյ, ՚ի միասին շինեցուսցէ եւ փոխանակ զիւր այգւոյ տեղին առցէ: Եւ սրբազան Վեհին հաւանեալ բանին, ետ նմա զտեղին մեր եւ զնորինն փոխանակ նորին էառ, որք միաչափ իսկ էին: Եւ այսր աղագաւ ետ նմա սրբազան Վեհըն զթուղթ մի որպէս զղապալայ: Եւ զնորին ղապալայն` որով առեալ էր նա զտեղին զայն այգւոյ ՚ի յԵրեւանցի դերձակ Պօղօսէն եւ ՚ի նորին որդի Աղապապէն, էառ սրբազան Վեհըն: Եւ չպիտեցաւ արկանել զայս իրակութիւնս ՚ի շար եւ շեխիսլամ, զի տաճիկն այն` որոյ անունն էր Սուլէյման (որ էր որդի Ալլահվէրտուն, զի հայրն այժմ ՚ի հաճն իւրեանց էր գնացեալ), մօլլայի ուրուք զիրակութիւնս զայս ետ գրել ՚ի գլուխ վերոյիշեալ տաճկերէն ղապալային իւրոյ յիւր բերանոյն եւ կնքեալ ետ մեզ: Եւ կողմունք տեղւոյն զոր մեք նմա տուաք են այսոքիկ, գլուխն էր տեղին այն, զոր նա ետ մեզ եւ ներքին կողմն է Շխմահմուտի տեղին, մէկ կողմն Գեթսամանին եւ իւր բաղչայն, որ մեր է եւ Ա կողմն նոյն Ալլահվէրտու տունն եւ շէն այգին: Իսկ կողմունք այնմ տեղւոյն զոր մեք ՚ի նմանէ առաք են այսոքիկ, գլուխն է քուչայ եւ ներքի կողմն Գեթսամանին եւ իւր բաղչայն նաեւ տեղին` զոր տուաք նմա: Ա կողմն դերձակ Աղապապի այգետեղն եւ Ա կողմն մեծ այգին այն, զոր Խաթունջանի բաղչայ կոչեն, որ է այժմ ՚ի ձեռին Չօրաքչի Աբկեարին զոր նոր է տնկեալ: Եւ եղեւ այս ՚ի Մարտի ԺԶ:

Դարձաւ սրբազան Վեհըն յԵրեւանու ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Մարտի ԺԹ ուր զգնալոյն ասացաւ ՚ի Մարտի ԺԲ: Այլ թէ որպիսի սրտիւ եւ զինչ անդէն կրեաց, յետոյ ասելոց եմք, սակայն ՚ի ներկայումս չափարք գոյին Քեարիմխանին աստ որք գնալոց էին: Վասնորոյ սրբազան Վեհըն կասկածելով վասն թղթոյն` զոր ՚ի Մարտի Ը գրեաց առ Ջուղայու Քեալանթար Սարգիս Աղայն, թէ գուցէ ՚ի նա ոչ հասցի, գրեաց միւսանգամ կարճառօտապէս զմիտս նոյն թղթոյն, զի թէ այն թուղթն չ՚հասանիցի, այսու թղթովս զմիտս անդ գրելոցն գիտացեալ հոգասցէ. զփուսուլայ մի եւս գրեաց առ նա առանձնօրէն վասն բանից ինչ: Յղեցաւ առ Աղալօն յԵրեւան, զի չափարացն տացէ: Մարտ ԺԹ: Օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսն ՄԿԲ: Այս եւս յաւելաւ, զի թէ Իմամարխի թուղթն զոր յղեալ էր առ Ռեթէոս վարդապետն ըստ խնդրոյն իւրոյ իցէ (զոր գրեաց առ նա ընդ Գեօրկին սուլթանին) մի' եւս զնոր գիր գրեցուսցէ. իսկ եթէ ոչ, ապա նորապէս հոգացեալ յղեսցէ:

Հնդկաց նուիրակ Յովսէփ եւ Երուսաղէմայ նուիրակ Մկրտիչ վարդապետքն (որք ՚ի Մարտի Ը յիշեցան) հասեալ էին ՚ի Բայազիտ: Եւ չկ՚արացեալ գնալ ՚ի Վան, ըստ որում մտադրեալ էին, վասն որոյ` Մկրտիչ վարդապետն վասն տալեացն իւրոց զԴ ճոթս էր յղեալ ՚ի ձեռն շամբեցի Յակոբին: Եւ Յովսէփ վարդապետն կամէր զիւր տալիսն տալ անդ Տէր Վահանին, զի նա ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցէ: Եւ աղաչեալ էին զսրբազան Վեհըն հաճիլ ընդ այն, վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն առ Յովսէփ վարդապետն, հաճելով ընդ խնդիրն եւ պատուիրելով, զի ըստ գրելոյն իւրոյ զտալիսն տացէ Տէր Վահանին եւ մեզ հասեալ գիտասցէ: Իսկ զտալիսն մեր Մուշաղբիւրցի Տէր Յովհաննէսին` զոր ՚ի Վան էր տալոց նմա, ՚ի Բայազիտ տացէ նորին վէքիլ Սաղաթիէլին եւ զղապզ առեալ ՚ի նմանէ աստ յղեսցէ: Իսկ զթուղթ Տէր Յովհաննէսին բացեալ զիւր թամասուկն հանցէ եւ զթուղթն վերստին կնքեալ առ նա յղեսցէ եւ զորպիսութիւնս իւր եւս ծանուսցէ նմա, նաեւ զՄկրտիչ վարդապետի թամասուկն զոր ընդ իւր տարաւ` տացէ նմա, որովհետեւ նա եւս զիւր տալին ետ: Թուղթ մի եւս առ Մկրտիչ վարդապետն գրեաց, հաճելով ընդ տուեալ ճոթսն: Առեալ նոյն շամբեցի Յակոբն ել ՚ի Մարտի Ի:

Թուղթ եւս առ Յարութիւն ոմն ՚ի Բայազիտ, որ էր չրաղ նսնուսեցի մհ. Յովհաննէսին. շնորհակալութիւն, որ ՚ի Զմիւռնոյ զփորթօքալս բերեալ` յղեալ էր սրբազան Վեհին եւ զի` զքսուր Ղուկաս վարդապետին բերեալ էր անտի, զոր նա ընդ սմա յղեալ էր, որ յետոյ եւ ուրոյն էր յայնմանէ, զոր ՚ի յՕգոստ. Ժ Մարտիրոս ոմն գրեցաւ թէ եբեր:

Փայակ ժամանեաց ՚ի Կարնոյ Յօհան անուամբ, բերեալ զթուղթ ՚ի Մելքոն Աղայէն, յորում էր թուղթ Գասպար Աղային` որ յիշեցաւ ՚ի Յունվ. Ը: Եւ Մելքոնն խնդրեալ էր փութով զպատասխանի նորին գրել, զոր եւ գրեալ յղեաց առ նա սրբազան Վեհըն, զի յղեսցէ առ նա ՚ի Պօլիս, իսկ եւս զթուղթ մի առ Մելքոն Աղայն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն: Խոստանալով (որպէս եւ ՚ի Մարտի Ը) յետոյ գրել լիապէս զպատասխանի թղթոյն, զոր Զաքարիա վարդապետն եբեր: Իսկ փօլիցայք Հնդկաց նուիրակին (որք ՚ի Հոկտ. Լ. յիշեցան) այն որ ՚ի վերայ Եփրիկեանց մհ. Գրիգորին էր, նա չէր յանձն առեալ տալ զայն: Վասնորոյ` Մելքոն Աղայն յանձն առեալ էր տալ զայն: Իսկ որ ՚ի վերայ Մկրտիչ Աղային էր, մհ. Փիլիպպոսն էր յանձն առեալ ՚ի Կարին տալ եւ ՚ի Մկրտիչ Աղայէն առնուլ. զոր եւս էր Մելքոնն տալ կամեցեալ, այլ իբրեւ Փիլիպպոսն էր յանձն առեալ, անկեալ էր վէճ ՚ի մէջ նոցա: Վասնորոյ` սրբազան Վեհըն գրեաց առ Մելքոնն զհամոզութիւն: Իսկ եւ վասն փօլիցայիցն, որք ՚ի ձեռն սորա լեալ էին ՚ի գնալն Զաքարիա վարդապետին ՚ի Կարին` (ԺԴ 1 կ) որք էին ՚ի յՈւռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետէն (դ) որ ՚ի Դեկտ. Զ յիշեցաւ եւ ՚ի Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետէն երիցս, որոց մինն յառաջին փօլիցայից մնացեալն էր (9 ձե) որ ՚ի յՕգոստ. Ժ ՚ի թղթոջ Մելքոն Աղային յիշեցաւ. իսկ երկուքն նոր (բ գ) որք անդ ասացան: Եւ ՚ի Յամթայ նուիրակ Պետրոս վարդապետէն (8) (ա 5) որք յիշեցան ՚ի յՕգոստ. Ժ եւ ՚ի Սեպտ. ԺԶ: Եւ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս Մութաւէլի Բարսեղ վարդապետէն (5) որ յիշեցաւ ՚ի Սեպտ. ԺԶ: Եւ ՚ի Հնդկաց նուիրակէն, որպէս ՚ի վերոյ ցուցաւ: (ԱՁՀԵ) եւ յամենից սոցին զմեծ մասն հասուցեալ էր (ԺԳ 1, Կ) եւ մասն ինչ առ ինքն էր մնացեալ(ա) ուստի հասուցելոցն աղագաւ գրեաց նմա զմիամտութիւն:

Առ Կարնոյ Առաջնորդ Բաղտասար վարդապետն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր Զաքարիա վարդապետիւն էր յղեալ: Որ գրեալ էր գանգատ զոմանց չարագնաց երիցանց որք ՚ի ժամու եւ ՚ի տարաժամու արբենալով անամօթաբար զմիմեանս խածատէին ՚ի հրապարակս ՚ի մէջ եկեղեցւոյ եւ ՚ի ժողովրդոց ներկայութեան, վատաբանութեամբ եւ յիշոցնատուութեամբ: Որոց աղագաւ առեալ էր Առաջնորդն զփիլոնս ոմանց ՚ի նոցանէ եւ յեկեղեցւոյ արտաքսեալ, իսկ նոքա զայն առ ոչինչ համարեալ անխտրապէս հպէին ՚ի պաշտօն կարգին: Որոց գրեաց սրբ. Վեհն ՚ի թղթոջն զսաստ եւ զերկիւղ եւ Առաջնորդին զպատուէր` զի թուղթս ընթերցցի յեկեղեցւոջն եւ զլրբութիւն նոցին սանձահարեսցէ: Որոց չարագլուխքն էին Բ, Սահակ եւ Գալուստ անուամբ. զորս ՚ի թղթոջս բանադրեաց եւ Առաջնորդին գրեաց առնուլ զփիլոնս նոցին եւ արտաքսել յեկեղեցւոյն ՚ի խրատ այլոց, մինչեւ զղջացեալք եկեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս եւ արձակեսցին: Իսկ փախուցեալ Պետրոս պետն, որ ՚ի Յունվ. ԺԸ յիշեցաւ, ՚ի Ղօշավանք եւ ՚ի Չանկլի ձեռնադրեալ էր ապօրինաբար զոմանս երիցունս առանց տեղւոյ եւ վիճակի. որոց մի ոմն էր ՚ի Կարնոյ, զոր օձխուզօղ Տէր Յարութիւն կոչէին: Զոր իբրեւ կարնեցիքն ոչ էին ընկալեալ ըստ կանոնի սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ առ նոսա ՚ի ՌՄԺԴ թուին եւ յԱպր. Է, ապա ըստ խրատու նոյն Պետրոս պետին, ոմանք յաննշան մարդկանցն Կարնեցոց զմահսար մի աղերսանաց գրեալ էին վասն նորա առ սրբազան Վեհըն, զի հրամայեսցէ ընդունել զնա: Եւ զթուղթն բերեալ էր խրատով նոյն Պետրոս պետին այլ ոմն քահանայ որ եւս էր ՚ի նմանէ ձեռնադրեցեալ, որ էր ՚ի գիւղօրէիցն Կարսայ, այնու դիտմամբ, զի թէ լինիցի, զի լուիցէ սրբազան Վեհըն աղերսանաց մահսարին, առցէ եւ ինքն զնոյն առիթ ինքեան եւ զէն: Զոր ծանուցեալ սրբազան Վեհին զէրէցն աստ արգել, իսկ Բաղտասար վարդապետին գրեաց, զի զյայլ տեղիս ձեռնադրեալ երիցունս մի թողցէ յեկեղեցի եւ յանուանէ գրելով թէ զՊետրոս պետի ձեռնադրեալ չերիցունսն մի' ընկալցի'ս: Եւ բազում պատուէր. ել փայակն աստի ՚ի Մարտի Ի: