Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յետ գրելոյ եւ յղելոյ առ Նուխեցիսն զթուղթ ՚ի ձեռն որդւոյ գանձապետին սրբոյ Աթոռոյս պ. Մկրտչին, վասն զչիք Իսրայէլն խոտելոյ եւ զՅովհաննէս սրբազան Կաթուղիկոսն ընդունելոյ (որպէս ասացաւ ՚ի Յունվ. Բ) (իսկ եւ սոյն բանիցս աղագաւ ասացան եւս բանք ՚ի Յունվ. ԻԲ. ՚ի Մարտի ԺԷ եւ ՚ի ԻԵ): Ապա ՚ի Մարտ ամսոջս, աստ հանդիպեցաւ ընկեր նոյն Մկրտչին պ. Մինասն, որ երթայր ՚ի Նուխի: Ուստի վերստին ՚ի ձեռն սորա եւս գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ մի պատուիրական նոյն բանիցն աղագաւ առ Նուխեցիսն, ծանուցանելով զառաջին գրեալսն ՚ի ձեռն Մկրտչին եւ պատուիրելով մնալ ՚ի նոյն անյապաղ, զչիք Իսրայէլն խոտել եւ Յովհաննիսին լինիլ հնազանդ: Եւ վերստին եւս շնորհակալութիւն վասն առ Դաւիթ վարդապետն արարեալ լաւութեանցն եւ պատուէր` գրել զորպիսութեանց նորին, եթէ գիտիցեն ինչ զնմանէ, նաեւ զորպիսութեանցն Շամախու եւ իւրեանց: Այսր աղագաւ` գրեաց եւ առ ժողովուրդսն Բաքուայ, ծանուցանելով նոցա ՚ի կարճոյ զամենայն անցսն, որք մինչեւ ցայժմ յաղագս չիք Իսրայէլին եւ Յովհաննէս Կաթուղիկոսին անցին եւ զառնելն իւր վերջապէս զՅովհաննէսն Կաթուղիկոս եւ տալն նմա զկոնդակ եւ զգրելն առ ամենայն ժողովուրդսն վիճակին Գանձասարու զչիք Իսրայէլն խոտել եւ զՅովհաննէսն ընդունել եւ զարդիւնսն իւրեանց Գանձասարու տալ: Եւ ապա իւրեանց եւս զսոյն պատուիրելով, զի ըստ այսմ առնիցեն, ընկալցին զՅովհաննէս Կաթուղիկոսն եւ զչիք Իսրայէլն խոտեսցեն, որոց եւ ծանոյց զբանադրելն զչիքն: Եւ զշնորհակալութիւն եւս գրեաց սոցա, որք յոյժ հարազատք էին սրբոյ Աթոռոյս եւ անդ հանդիպօղ վարդապետացն մերոց ցուցանէին զյոլով մարդասիրութիւնս:

Առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ պ. Եղիազարն գրեաց վասն այսր եւ զհասարակ թուղթն առ սա յղեաց, զի զհոգ տարեալ ընթեռնուլ տացէ յեկեղեցիս Քաղաքին եւ շրջակայիցն:

Առ Գիլանու նուիրակ Ստեփաննոս վարդապետն գրեաց, ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին, զոր ՚ի Նոյեմ. ամսոջն էր գրեալ եւ այժմ աստ էհաս, կրկին եւս պատուէր նմին (որպէս եւ ՚ի Նոյեմ. Գ գրեցաւ) զի փութով աւարտ տուեալ գործոյն ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ: Եւ` զի գրեալ էր վասն գործակալափոխութեան, զայն ՚ի կամս իւր էարկ: Եւ` զի կասկածէր թէ զինքենէ գանգատ իցեն գրեալ, գրեաց զմիամտութիւն. եւ Գալուստ վարդապետ ոմն եկեալ էր անդ ՚ի Հաշտարխանու եւ կամէր աստ գալ, որոյ զորպիսութիւնն գրեալ էր Ստեփաննոս վարդապետն. գրեաց, զի կամ յառաջ քան զինքն ՚ի վերայ Թարվիզու աստ յղեսցէ եւ կամ ընդ իւրեան բերցէ: Զայս եւս եդ ՚ի թղթոջ վերոյիշեալ Եղիազարին եւ յղեաց առ նա ՚ի Բաքու, զի անդուստ հասուսցէ առ Ստեփաննոս վարդապետն: Իսկ զայս պահարանս որ ՚ի Բաքու էր երթալոց, ետ վերոյիշեալ պ. Մինասին, զի ՚ի Նուխւոյ հասուսցէ ՚ի Բաքու. Ապրիլ ԻԱ:

Օրինակք ոմանց այսց թղթոցս են ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԿԶ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Թահմազ անուամբ հայոյ ումեմն Ախլցխացւոյ ՚ի վերայ Թօխաթու եւ Սեբաստիու երկրացն, Ա ամ պայմանաւ: Որոյ Ա դուստրն եւ Բ որդին գերեցեալք էին ՚ի լէկզեաց եւ ՚ի գրաւ եդեալք գոյին ընդ ԴՃ ղռուշի. Ապրիլ ԻԲ:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Աստուածատուր անուամբ Կամախեցի հայոյ ումեմն, ՚ի վերայ բոլոր տանս Արեւելից եւ ՚ի վերայ Հաշտարխանու եւ Ղզլարու մի ամ պայմանաւ: Զոր ոմն այլազգի զրպարտեալ էր եւ արկեալ զտուգանս ՚ի վերայ նորա եւ նա չունելով զդրամ, զԲ եղբարսն եդեալ էր առ նա ՚ի գրաւ, մինչեւ զդրամն ճարեալ տացէ եւ ազատեսցէ. Ապրիլի ԻԲ.

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ` Նախիջեւան եւ Բէրտիկ գիւղացի եւ այժմ ՚ի յԱտաբազար բնակօղ Մանուկ տղային, որ ՚ի Մարտի ԻԷ եւ յԱպրիլի ԺԱ յիշեցաւ, որ այժմ եկն ՚ի սուրբ Աթոռս, ըստ որում գրեալ էր սրբազան Վեհն առ Տէր Վահանն զպատուէր, զոր հարցեալ սրբազան Վեհն իրաւ եգիտ զգրեալսն յԵսայի վարդապետէն: Իսկ նա վասն ցաւագարութեանն զկոնդակ խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն, զի այնու ժողով արարեալ ապրեսցի: Եւ սրբազան Վեհն առ ՚ի խնուլ զբերանն եւ վասն ցաւագարութեանն ետ նմա զթուղթն ընդհանրապէս եւ մի ամ պայմանաւ եւ պատուիրեաց նմա սաստիւ` մի եւս ՚ի բերան բերել զզրաբանութիւնն որ առ Եսայի վարդապետն արարեալ էր եւ նա յանձն էառ: Որով ել նա ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի յԱպրիլի ԻԲ:

Որպէս ՚ի Մարտի Լ ասացաւ եւ յԱպրիլի ԺԴ յիշեցաւ, իբրեւ ո'չ յաջողեաց մհ. Յօնանին գնալ ՚ի յԱխլցխայ ախթարմայիցն աղագաւ, ապա զթուղթսն էառ ՚ի նմանէ սրբազան Վեհըն զորս տուեալ էր նմա տանիլ ընդ իւր: Իսկ նա գնաց ՚ի Կարս վասն բամբակին, զոր պիղծ Եաղուպն զաւթեալ էր: Եւ գնացեալ անդ` տեսեալ էր, զի հայքն տեղւոյն ՚ի ձեռն Իբրահիմ էֆէնտուն խլեալ էին զբամբակն ՚ի մարդկանց նորին (որք տարեալ էին ՚ի Կարս զի վաճառեսցեն) եւ եդեալ ՚ի տան միում կնքեալ էին զդուռն: Եւ ինքն պիղծ Եաղուպն շնորհիւն Աստուծոյ ՚ի նեղ անկեալ յաղագս վտանկին հասելոյ (որ ՚ի Մարտի Լ ասացաւ) ընդ Իւսիւֆ էֆէնտուն փախուցեալք գնացեալ էին ՚ի Կարին: Իսկ թագաւորն Օսմանցոց` զԱխլցխայու Հասան փաշայն` որ սարասկեար էր ՚ի վերայ բացագլխացն, որ եւ զյոլով պարտութիւնս եւ զգլխակորութիւնս յայսմ ամի եւս կրեալ էր ՚ի նոցանէ շնորհիւն Աստուծոյ, այժմ ՚ի նորիլ գարնանամտին տաճկաց` յղեաց զնա ՚ի Վան եւ զայլ ոմն փաշայ փոխանակ նորին առաքեաց ՚ի յԱխլցխայ: Ուստի եւ առ ժամանակ մի դադարեցաւ` յարձակումն Օսմանցոց զօրացն յերկիրն բացագլխաց եւ Ախլցխայու եղեւ հանդարտութիւն: Զայս իբրեւ լուաւ սրբազան Վեհըն, ապա վերստին հանդերձեաց զմհ. Յօնանն յղել անդ, վասն Ախթարմայիցն (որ յայսոսիկ աւուրս եկեալ էր ՚ի Կարսայ): Եւ ետ նմա դարձեալ զառաջին թուղթսն, որք յիշեցան ՚ի Յունվ. ԺԶ: Եւ գրեաց առ նոր փաշայն զթուղթ խնդրանաց ըստ օրինակի թղթոյն, զոր ՚ի Յունվ. ԺԶ առ Հասան փաշայն գրեաց, զի զհրաման թագաւորին յառաջացուսցէ: Նաեւ զասլ թղթոյ Հասան փաշային եւս յղեաց առ նոր փաշայն, զոր յառաջագոյն գրեալ էր Հասան փաշայն առ սրբազանն, որ եւս ՚ի Յունվ. ԺԶ յիշեցաւ: Եւ` զնոյն պատուէր եւ զնոյն հրաման ետ մհ. Յօնանին, զոր ինչ յայնժամ: Իսկ եւ գրեաց ընդ սմա ՚ի Կարս զթուղթ մի առ Իբրահիմ էֆէնտին, շնորհաւորութիւն վասն գալոյն ՚ի յԱխլցխայու եւ շնորհակալութիւն վասն վանիցն, որ խոստացեալ էր մուղայէթ լինիլ յամենայնի եւ յուսադրեալ էր զՊաղտասար վարդապետն եւ վերստին յանձնարարութիւն վասն նոցա: Որում եւ յղեաց ընծայ զմոմ եւ զգիւլապ եւ Յօնանին պատուիրեաց, զի զմուրապայն զոր տարաւ վասն նորա, զի յԱխլցխայ մատուսցէ, այժմ անդ մատուսցէ նմա, զի տակաւին ընդ բամբակին էր ՚ի Կարս եւ զբամբակն եւս ասաց տանել ըստ առաջին մտացն եւ զփաշայի մուրապայն եւս իւրեան տանել:

Առ Ահմատ Չէլէպին գրեաց, սէր եւ բարեկամութիւն եւ վասն վանիցն յանձնարարութիւն:

Առ Քէյվանդզադայ Իսմայիլ էֆէնտին, ՚ի պատասխանի թղթոյն, շնորհակալութիւն վասն վանիցն, որ զսրբազան Վեհն յորդորեալ էր չկասկածիլ ՚ի պիղծ Եաղուպէն եւ վանիցն լինիլ մուղայէթ եւ ինքն յանձն առեալ էր ամենայնիւ` հոգածու լինիլ վանիցն: Քանզի ՚ի չարանալ պիղծ Եաղուպին ընդ Պաղտասար վարդապետին, նա զվանքն դատարկեալ` գնացեալ նստեալ էր ՚ի Կարս: Իսկ սա եւ այլք` յուսադրելով զՊաղտասար վարդապետն դարձուցեալ էին ի վանսն եւ գրեալ էին սրբազան Վեհին զմիամտութիւն, մուղայէթ լինիլ վանիցն յամենայնի:

Առ Բաղդասար վարդապետն գրեաց, զի զբամբակսն (որք առ նմա էին) տացէ Յօնանին: Իսկ եւ բերանով բանս պատուիրեաց Յօնանին ասել նմա, վասն վանիցն, եւ վար եւ ցանից նորին, թէեւ սրբոյ Աթոռոյս որք անդ: Եւ` գրեաց նմա, թէ զոր ինչ ասացեալ եմ Յօնանին, այնպէս արասցես: Նաեւ զփուսուլայ եւս գրեաց առ նա այսց աղագաւ դարձեալ: Իսկ զայն թուղթն, զոր գրեաց սրբազան Վեհն ՚ի Յունվ. ԺԸ առ Էրզնկանցի Պետրոս վարդապետն` ՚ի գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, նա անունկնդիր լեալ` գրեալ էր զպատասխանի իմն լրբաբար: Բայց սրբազան Վեհն տակաւին ջանալով զնա սիրով ՚ի ձեռն ածել, գրեաց նմա զթուղթ, սիրով մեղադրելով այժմ եւս եւ ասելով թէ` այս գիրս յետին է քեզ, եթէ այսմ եւս չլինիցիս ունկնդիր, հա'րկ է այնուհետեւ սիրոյ մերոյ յատելութիւն եւ քաղցրութեանն մերոյ ՚ի դառնութիւն փոխիլ: Այլ ահա ասէ շնորհեցի քեզ զԲէշքիլիսայն, ըստ խնդրոյ քոյ եւ իշխանացն Կարսայ, ե'կ ասէ ՚ի Ղօշավանք եւ ՚ի մհ. Մօսկովէն լաւապէս իմա' զորպիսութիւնս այնր վանից, թէ ո՞վ է աղայն նորին, եւ զինչ գեօղս եւ զվիճակս ունի, եւ ո'ւմէ այժմ հարկաւոր գրել մեզ թուղթ այնր աղագաւ, զի եւ մեք գրեսցուք եւ դու գնացեալ անդ նստիցիս: Եւ բազում առ այս յորդորմունք եւ սաստ: Որոյ օրինակն ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն ՄԿԶ:

Առ մհ. Մօսկովն գրեաց այսր աղագաւ, գրել եւ բերել զՊետրոս վարդապետն ՚ի Ղօշավանք, եւ վասն Բէշքիլիսին հոգալ եւ գրել աստ: Նաեւ թուղթն զայիմին եւս տուաւ մհ. Յօնանին տանել ընդ իւր, որ յիշեցեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԴ թուին եւ ՚ի Դեկտ. Զ, զի նա եւս տակաւին էր անդ ՚ի վերայ գործոյ պատերազմին: Ել մհ. Յօնանն յԱպրիլի ԻԶ:

Ի կարի յամիլն ՚ի Պօլիս սուրբ Կարապետի Առաջնորդ Յօնան վարդապետին, գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն, ՚ի ձեռն ուրումն միաբանի իւրոյ Խաչատուր անուամբ վարդապետի: Որոյ ՚ի պատասխանի գրեաց առ նա զթուղթ սրբազան Վեհն, ծանուցանելով զոր ինչ ՚ի Սեպտ. Ը գրեաց առ մնացորդ միաբանսն վանիցն եւ առ բէկն եւ զոր ինչ նոքա գրեցին առ ինքն եւ զոր ինչ ինքն գրեաց առ նոսա վերստին ՚ի Հոկտ. ԺԸ: Քանզի զսոյնս իսկ խնդրեալ էր նա, տիրութիւն առնել վանիցն, մինչեւ այցելութիւն իմն լիցի: Եւ զի խնդրեալ էր թէ` գրեա' զի զիս փութով արձակեսցեն իշխանքն եւ Պատրիարգն, գրեաց, զի մի փութասցի ՚ի գալ, այլ բարւոք եզերման բանին մնալով, մնասցէ անդ ժամանակ ինչ: Եւ` ՚ի ձեռն իշխանացն եւ Պատրիարգին, զիւր եւ զվանիցն եւ զիշխողին բանն ՚ի մի կողմն եզրափակեսցեն կանոնաւ ինչ (որպէս եւ ՚ի Նոյեմբ. Ե գրեցաւ), զի դոքա եւս ասէ զքեզ այդու մտօք յայդր պահեն: Եւ` թէ` որքան յայդր զհոգալիս ունիս, ջանա' հոգալ մինչ յայդր ես, եւ որքան մեզ իցէ պատշաճաւոր, մեք հոգասցուք: Խոստացաւ եւս թէ` յետոյ վասն բանից քոց գրելոց եմ առ իշխանսն եւ Պատրիարգն ընդ տիրացու Սարգսին: Որ եւս էր ընդ Խաչատուր վարդապետին եկեալ, թէ վասն է՞ր, յետոյ ասելոց եմ: Եւ հարկ գրել զորպիսութեանց իւրոց մինչ անդ է: Եւ այլ առ այսոսիկ պատուէրք: Եւ հարկ, զի զայս գիրս տարեալ առ Պատրիարգն եւ յիշխանսն ՚ի լուր նոցին ընթերցցի: Ել այսու Խաչատուր վարդապետն, յԱպրիլի ԻԷ:

Էրէց ոմն Անդրէաս անուամբ բնիկ տեղեաւ Նախիջեւանցի եւ այժմ ի յՈւրուսջուղ բնակեալ, եկն ՚ի սուրբ Աթոռս յուխտ: Եւ բերեալ էր յոմանց բարեպաշտ անձանց զԱջահամբոյրս սրբազան Վեհին, վասնորոյ եւ սրբազանն գրեաց զԲ թուղթս օրհնութեան առ մհ. Բարխուտարն վասն Ը ոսկւոյ եւ առ Մարիամ կինն վասն Ա ոսկւոյ: Որովք ել Տէր Անդրէասն յելն Ապրիլի Լ:

Կնքեաց սրբազան Վեհն զհուջէթ մի, որ էր սոյն Էջմիածնի գիւղացի Ջանիբէկի որդի Մէլիք Բաբինն: Քանզի կին ոմն ելեալ դաւի առնէր առնուլ զայգի նորին: Որք գնացեալ ՚ի դիւան խանին, խանն յղեալ էր զնոսա առ սրբազան Վեհն տեսանել զդատաստան նոցին: Եւ իբրեւ ետես, վէճ կնոջն ունայնացաւ եւ այգին Մէլիք Բաբինն եղեւ վկայիւք: Ապա ծանոյց խանին սրբազան Վեհն: Եւ` նա զհուջէթ ետ Մէլիք Բաբին շարով եւ բազմաց կնքով, զոր եւ սրբազանն եւս կնքեաց. Ապրիլ Լ:

Խօյայ իշխող Ահմատ բէկն զօրինազանցսն ո'չ յղեաց, որոց աղագաւ սրբազան Վեհն գրեաց առ նա թուղթս ՚ի Մարտի Ը եւ բազմիցս եւս յառաջագոյն, իսկ այժմ վասն միոյն` որոյ անունն էր Վարդան, գրեալ էր զաղերսանս ներել: Եւ սրբազանն բացասել չկարացեալ, գրեաց զթուղթ մի առ նա, թէ բաշխեցի զսուչն վասն խաթեր քոյ: Զի թէ իւրով կամաւն զղջացեալ ՚ի սուրբ Աթոռս գայր, ըստ զղջմանն առնոյր զթողութիւն, իսկ որովհետեւ քեւ կամի ընդունել զթողութիւն, ապա եւ մեք զնա բոլորիմք քեզ բաշխեցաք: Գրեաց եւս ըստ սմին եւ առ Խօյեցիսն, որք եւս էին գրեալ զաղերսանաց գիր այսր աղագաւ: Եւ` վասն քանքանչոցն, զորս յղել խոստանային (ըստ գրեցաւ ՚ի Մարտի Ը) զի փութով յղեսցեն: Եւ վասն նուիրակին յանձնարարութիւն: Եւ յատկապէս յորդորումն մհ. Բատալին, զի գայցէ ՚ի սուրբ Աթոռս, որպէս ինքն ՚ի նորոյ խոստացեալ էր գալ: Թուղթ մի եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Գրիգոր վարդապետն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով, զոր ինչ գրեաց բէկին եւ քաղաքացւոցն` վասն ապօրինին: Եւ վասն քանքանչոցն, զորս ճարել եւ յղել խոստանայր, զի փութով յղեսցէ: Եւ վասն Ստեփանին (որ ՚ի Մարտի Ը յիշեցաւ, որ գրէր թէ աստ եկն, այլ բէկն զոչինչ գրէր զնմանէ), զի գրեսցէ զորպէսն: Իսկ եւ գրեաց ՚ի Մեղրի զթուղթ օրհնութեան, հարցանելով զորպէսն նոցին եւ վանիցն Տաթեւու եւ իւրեանց վանիցն: Եւ Մէլիք Անդրէասին հարկ, զի զԱ ջրի չղրեխի ճարտար յղեսցէ, զի շինեսցէ աստ ՚ի նմանէ: Այս եւս առ Գրիգոր վարդապետն յղեաց յղել անդ, ընդ Խօյեցի Յօվհաննէսին. ՚ի Մայիսի Ա: