Ապա
ի
հասանիլ
թուականիս
մերոյ
ի
ՌՀԸ,
յորում
ժամանակի
երկիրս
արեւելեան
եւ
սուրբ
Աթոռս
էր
ընդ
իշխանութեամբ
արքային
Պարսից
Շահ-Ապասին
մեծի,
որոյ
հրամանաւն
եւ
մանաւանդ
Աստուծոյ
նախասահմանութեամբն
եւ
Հոգւոյն
սրբոյ
տուչութեամբն
առնու
զլուսարարութիւն
սրբոյ
Աթոռոյս՝
ի
ՌՀԶ
թուին
Մօսէս
Սիւնեցին
նախապէս:
Եւ
ի
մեռանել
Շահ-Ապասին
առաջնոյ,
ի
նստիլ
թոռան
նորին
Շահ-Սէֆուն,
առնու
զկաթուղիկոսութիւնն
եւս
ի
ՌՀԸ
թուոջն
մերում,
եւ
ի
թագաւորութեան
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մուրատին:
Սա
էր
այր
հոգեընկալ,
առաքինազարդ,
եւ
բնակարան
շնորհաց
Հոգւոյն
սրբոյ,
սիրեցեալ
յԱստուծոյ
եւ
ի
մարդկանէ,
որ
ի
նստիլն
յԱթոռս
սուրբ,
որպէս
թէ
նոր
ինորոյ
ի
հիմանէ
նորոգեաց
զսուրբ
Աթոռս՝
եւ
պայծառացոյց
Հոգեւորական
կարգօք,
եւ
մարմնական
պիտոյիւք:
Որ
գրեթէ
զկնի
Լուսաւորչին
մերոյ
եւ
թոռանց
նորին
եւ
թարգմանչացն
մերոց,
յայլոց
Հայրապետացն
ո՛չ
ոքն
եղեւ
երախտաւոր
եւ
բարերար
սրբոյ
Աթոռոյս
եւ
Ազգիս
մերոյ
նման
սորին,
եւ
զկնի
սորին
յաջորդօղ
Հայրապետացն
Փիլիպպոսի
եւ
Յակոբայ,
զորոց
ի
տեղւոջն
իւրեանց
տեսցուք:
Արդ
այս
երանելիս
Մօսէս
նախապէս
եբարձ
յԱթոռոյս
զհարիւր
թուման
մուխաթայն՝
որ
յառաջնոց
իբր
հարկ
էր
մնացեալ
ի
վերայ
սրբոյ
Աթոռոյս՝
յամի
յամի
տալ
արքունեաց:
Զայս
մի՛
թեթեւ
եւ
փոքր
ինչ
կարծիցես,
զի
ըստ
անուանն
թէպէտ
հարիւր
յիշիւր,
սակայն
ի
տալն
հազարիւք
ոչ
վճարիւր,
եւ
մանաւանդ
նորն
զհնովն
անցեալ
գոլով՝
դիզացեալ
կայր
ի
վերայ
սրբոյ
Աթոռոյս:
Այլ
եւ
պատեաց
զպարիսպն
սրբոյ
Աթոռոյս
շուրջանակի
ի
հողոյ,
եւ
յօրինեաց
ի
հիւսիսակողմն
սրբոյ
Աթոռոյս
զխուցսն
միաբանից
գեղեցիկ
եւ
թրձեալ
աղիւսօք,
եւ
ի
յարեւմտեան
կողմն
զմեծամեծ
թանապիսն
քարեայ
կամարով
եւ
զայլ
շինուածսն:
Ի
հարաւային
կողմն
զտնտեսատունն,
զսեղանատունսն
երկուս,
բայց
Ամռանն՝
փայտեայ,
զփուռսն
եւ
զայլ
ամբարսն
ցորենոյ
եւ
այլոց
իրաց,
եւ
զխուցսն
արեւելեան
ըստ
մասին:
Կարգեաց
եւ
զդպրոցս
մանկանց,
յորմէ
ելին
բազում
իմաստուն
եւ
շնորհալի
վարդապետք:
Զարդարեաց
եւ
այլովք
բազմօք
եղանակօք
զսուրբ
Աթոռս՝
որպէս
ասացաք:
Սա
շինեաց
եւ
զԵկեղեցին
Անանիա
Առաքելոյն
որ
յԵրեւան,
եւ
արար
վանք
միաբնակեցաց։
Նմանապէս
եւ
զամենայն
ազգս
մեր
եկեղեցական
եւ
հոգեւորական
կարգօք
զարդարեաց։
Զորոյ
զբարերարութիւնս
տե՛ս
երկարապէս
ի
յԱռաքել
պատմագիրն։
Ունի
զարքունական
եւ
զդատաւորական
եւ
զայլս
գրեանս
առեալ
յիւրում
ժամանակին
ի
յօգուտ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զորս
յետոյ
գրեսցուք։
Եւ
ի
ՌՁԱ
թուոջն
մերում
վախճանի
երանելիս
յԵրեւան,
եւ
թաղի
ի
Կոզեռ
վարդապետին։
Որոյ
յիշատակն
օրհնութեամբ
եղիցի։
Վասն
Փիլիպպոս
կաթուղիկոսին
եւ
որպիսութեան
նորին:
Ի
ժամ
վախճանի
իւրոյ
երանելին
Մօսէս
կտակ
աւանդէ,
զի
զկնի
իւր
նստցի
Փիլիպպոս
վարդապետն
հաղբակցի,
որ
էր
աշակերտ
իւր։
Որ
եւ
նստաւ
իսկ
ի
ՌՁԲ
թուոջն
մերում
ի
ժամանակս
թագաւորացն
պարսից
Շահ-Սեֆուն
եւ
օսմանցւոց
սուլթան
Մուրատին։
Որ
ի
նստիլն
գտաւ
որպէս
զարեգակն
ի
մէջ
աշխարհի,
եւ
մանաւանդ
ազգիս
հայոց։
Զորոյ
զգովութիւն
տե՛ս
ի
յԱռաքել
պատմագիրն։
Արդ
ի
յԱթոռոջս
որքան
փայտեայ
շինուածք
գոյին՝
յառաջմանէ
աւերեցեալք
էին,
զամենեսեան
շինեաց
սա
եւ
վերստին
նորոգեաց։
Զեկեղեցւոյ
տանիսն՝
բաց
ի
գմբեթէն՝
զբովանդակն
նորոգեաց։
Զարեւելեան
խուցսն
շինեաց
քարիւ
եւ
աղիւսով
գեղեցիկ
յօրինուածովք։
Զամռան
սեղանատունն
քարեայ
շինեաց
վերստին։
Զշրջապատ
ֆարշն
եկեղեցւոյ
եւ
առաջի
խցացն
սա
շինեաց։
Ի
հարաւակողմն
զձիթահանսն
շինեաց։
Զսուրբ
տաճարսն
Հռիփսիմեայ
եւ
Գայիանեայ
որպէս
թէ
նոր
ի
հիմանէ
շինեաց
եւ
զմիաբանս
բնակեցոյց,
որք
յառաջ
անբնակք
էին
լեալք։
Որոց
մաքուր
նշխարքն
սովաւ
գտեալ
եւ
վերստին
ամրափակեցան
ի
տեղւոջն։
Եւ
զդպրոցս
մանկանց
սրբոյ
Աթոռոյս՝
որ
յառաջ
ի
Յովհաննայ
վանքն
էր,
սա
եբեր
ի
սուրբ
Աթոռս՝
եւ
հաստատեաց.
յորմէ
ելին
բազում
երեւելիք
եւ
գիտունք։
Գրեթէ
զամենայն
վանօրայս
Հայաստանեայց
սա
հաստատեաց
ըստ
ամենայնի։
Եւ
ի
ՌՁԶ
թուին
գնաց
յԱսպահան
քաղաքն,
եւ
զսուրբ
Աջ
Լուսաւորչին
մերոյ
(զոր
Շահ-Ապասն
մեծ
տարեալ
էր
ընդ
երկոտասան
քարանցն
սրբոյ
Աթոռոյս,
զի
անդ
շինեսցէ
զԷջմիածին
ի
ՌԿԴ
թուոջն
մերում)
դարձոյց
մեծաւ
ջանիւ
ի
սուրբ
Աթոռս
վերստին
ի
ՌՁԷ
թուին։
Այլ
եւ
ի
ՌՃ
թուին
ելեալ
գնաց
յԵրուսաղէմ,
եւ
անդ
զսուրբ
Յակովբայ
Աւագ
խորանն
բարձրացոյց
եւ
զյատուկ
եկեղեցոյն
գոյնզգոյն
քարիւ
սալահարկ
արար,
եւ
անդ
ընդ
Ներսէս
կաթողիկոսին
Սսայ
երեքտասան
գլխով
կանոնս
հաստատեաց,
զորս
գրէ
Առաքել
պատմագիրն։
Եւ
անտի
դարձեալ
եկն
ի
Պօլիս,
եւ
անդ
ազատեաց
զեկեղեցիս
նոցա
ի
պարտուց,
զորս
արկեալ
էին
պատրիարգունքն
ընդ
միմեամբ
ելանելով։
Առ
սա
եկն
ի
Պօլիս
եւ
չար
Նիկօլ
առաջնորդն
Լեհաց
կարգեալն՝
եւ
եպիսկոպոս
ձեռնադրեալն
ի
Մելքիսէդ
կաթողիկոսէն՝
եւ
բանադրեալն
ի
Մօսէս
կաթողիկոսէն,
եւ
ընկալաւ
զարձակումն՝
յանձն
առնլով
զկանոնս,
զի
հնազանդ
կացցէ
սրբոյ
Էջմիածնի
եւ
ի
սմա
նստօղ
կաթողիկոսացն,
զորս
յատուկ
եւ
երկար
յիշէ
Առաքել
պատմագիրն։
Քանզի
յառաջ
լուսաւորչադաւան
հայք
էին
Լեհու
մերայինքն
եւ
ի
սրբոյ
Էջմիածնէ
նուիրակ
գնայր
անդր.
որք
դարձան
այնուհետեւ
ի
ֆռանկութիւն՝
պատճառաւ
չար
Նիկօլին։
Եւ
ի
ՌՃԲ
թուին
վերադարձաւ
ի
սուրբ
Աթոռս՝
եւ
սկիզբն
արար
մեծի
զանգակատանն
յարեւմտեան
կուսի,
զոր
եւ
հասոյց
ի
ներքին
կամարսն
սիւնագլխաց,
եւ
ի
ՌՃԴ
թուին
վախճանեցաւ՝
թողլով
անկատար,
զոր
յետոյ
Յակովբ
կաթողիկոսն
աւարտեաց։
Ջուր
մի
յորդահոս
ի
յԱրագած
լեռնէ
բղխեալ
ի
Շիրակ
կոյս
ընթանայր
ըստ
բնականի
ընթացմանն.
այս
երանելիս
բազմաւ
աշխատութեամբ
շրջեալ
զայն
ի
գետն
Օշականայ
աեեալ
ի
յաւելումն
մերոյս
ջրոյ,
զոր
եւ
արզ
արարեալ
Շահ-Ապասին
փոքր,
բերէ
ռաղամ՝
զի
յատուկ
սրբոյ
Աթոռոյս
լիցի
այն
ջուրն՝
որ
լինի
Ժ
ջրաղաց
ի
ջուր։
Այլ
եւ
յաւել
զջուր
ի
Հրազդան
(այս
ինքն
Զանկի
գետոյն)
ի
Սեւանու
ծովակէն,
բանալով
զյառաջն
մեծաւ
աշխատութեամբ
եւ
դրամածախութեամբ։
Եւ
զայլ
արդիւնաւոր
գործս
երանելոյս
տես
ի
յԱռաքել
Պատմագիրն։
Ունի
եւ
զգրեանս
հոգացեալ
արքունական
եւ
դատաւորական
ի
յօգուտ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զորս
յիւրում
տեղւոջն
գրեսցուք։
Թաղեալ
կայ
սա
ի
տաճարին
սրբոյն
Հռիփսիմեայ
ի
յաջակողմեան
դասուն։
Վասն
Յակոբայ
կաթողիկոսին:
Զկնի
Տեառն
Փիլիպպոսի
նստի
Տէր
Յակովբ
Ջուղայեցին
(որ
էր
աշակերտ
նորին)
ի
նոյն
ՌՃԴ
թուոջն,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
պարսից
Շահ-Ապասին
փոքու՝
եւ
օսմանցւոց
սուլթան
Մահմետին։
Որ
եւ
սա
էր
այր
հոգեընկալ
եւ
առաքինի,
իմաստուն
եւ
հանճարեղ,
հեզ
եւ
երկայնամիտ.
որ
ի
նստելն
իսկոյն
կատարեաց
զմնացորդ
մեծի
զանգակատանն
սրբոյ
տաճարիս,
որ
սկսեցեալն
էր
ի
Փիլիպպոս
կաթողիկոսէն։
Եւ
ոչ
սակաւ
զաշխատանս
եւ
զվիշտս
կրեաց
ի
հակառակացն
ճշմարտութեան,
թէպէտ
յաղթեաց
ամենեցուն
հաստատուն
յուսովն
եւ
աստուածահաճոյ
վարուքն։
Եւ
յետ
աւարտման
զանգակատանն,
նորոգեաց
եւ
պայծառացոյց
զվանորայս
եւ
զեկեղեցիս.
որ
եւ
զվանսն
սրբոյն
Ստեփաննոսի՝
որ
ի
Շամբուձորն՝
ի
հիմանէ
նորոգեաց
զեկեղեցին
եւ
զխուցսն
ի
վարդապետութեան
իւրում:
Եւ
ապա
գնաց
ի
յԱսպահան
առ
փոքր
Շահ-ապասն:
Յորմէ
եւ
յոյժ
սիրեցեալ՝
էառ
զմեր
գեղջ
վեց
դանկ
մուլքն
վերստին
սաստիկ
հրամանագրովք
եւ
դարձաւ
յԱթոռս:
Եւ
յետ
այսորիկ
գնեաց
եւ
զմուլքս
այլոց
գեողօրէից
եւ
յաւել
զբերս
սրբոյ
աթեռոյս
հաստատուն
ղապալայիւք
եւ
վախմնական
գրովք.
որք
գոն
ի
սուրբ
Աթոռոջս,
եւ
զայլս
բազումս
այսպիսիս
բարերարութիւնս,
զորս
յիւրաքանչիւր
տեղւոջն
տեսցես:
Այլ
եւ
եհան
զջուրս
երկուս
(որ
քանքան
ասի
)
ի
ներքոյ
երկրի,
ի
միջոյ
արեւմտից
եւ
հիւսիսոյ
ի
գետոյն
կուսէ,
զմին
հանեալ
ի
վայր
կոյս
գեղջ
մերոյ,
որով
ոռոգին
արտորայք
բազումք,
ուր
եւ
շինեաց
զփոքր
ծովակս,
ընդ
որով
եւ
կազմեաց
զջրաղացս
եւ
զդինկս:
Իսկ
զմիւսն
եհան
ի
մէջ
սրբոյ
Աթոռոյս
ի
վայելչութիւն
սորին:
Որ
ելանէ
ի
հարաւակոյս
ի
ներքոյ
դրանէն,
յորոյ
վերայ
շինեաց
եւ
զջրաղաց
մի
բազմաօգուտ,
որ
ոչ
երբէք
խափանի:
Այլ
եւ
շինեաց
զերիս
ծովակս
եւս,
զմին
ի
վեր
կոյս
հանդէպ
Մոլա-Տուրսուն
գեղջն՝
մեծ
եւ
բազմախարճ,
զերկրորդն
ի
յարեւելակոյս
Ղռի
այգի
կոչեցելոյ՝
փոքրագոյն.
եւ
զերրորդն՝
քան
զսա
մեծագոյն՝
ի
վայր
կոյս
ի
գլուխ
Մանկասարի
այգւոյն,
որք
ոչ
սակաւ
ունին
զօգտութիւնս
այգեաց
եւ
արտորէից:
Ապա
ի
ժամանակս
սորին
յառաջացաւ
սեւագլուխ
մի
յերկրէն
Երեւանու՝
Ոնոփրիոս
անուն,
այր
լիրբ
եւ
անագորոյն,
որ
որքա՛ն
ընկալնոյր
ի
կաթողիկոսէն
զսէր
եւ
զներողութիւն,
այնքան
կատաղիւր
եւ
յաւելոյր
զչարութիւն
բազմավնաս:
Մինչ
զի
միանգամ
եւ
երկիցս
եւ
երիցս
խրատական
պատժօք
ոչ
զգաստացեալ,
յետոյ
եւ
պատիժս
մեռաւ
իրաւամբ:
Այս
Ոնոփրիոս
եգիտ
իւրեան
համախոհ
եւ
զոմանս
սեւագլուխս
(որք
վասն
նոյնապէս
անկարգութեանց
իւրեանց
քանիցս
յանդիմանեցեալք
էին
ի
կաթողիկոսէն,
)
որք
գրեն
առ
Եղիազար
վարդապետն
հռոմկլայեցին
(որ
Պատրիարգ
էր
Երուսաղէմի)
թէ,
ե՛կ
ի
սուրբ
Աթոռս,
մեք
զքեզ
կաթողիկոս
նստուցանեմք
աստ,
գրելով
եւ
զրպարտանս
բազումս
ի
Յակոբայ
կաթողիկոսէ:
Եւ
ինքն
Ոնոփրիոսն
եւս
զկնի
թղթոյն
ելեալ
գնաց
առ
Եղիազարն:
Եւ
Եղիազարն
եւս
յօժար
գոլով՝
ժողովէ
զոմոնս
սեւագլուխս
աստի
եւ
անտի՝
ի
Բերիա
քաղաքն,
եւ
օծանի
կաթողիկոս.
որք
ընդ
Ոնոփրիոսին
խոստանան
տալ
յարքունիս
Օսմանցւոյն
յամէ
յամ
ԲՃ
ղուռուշ.
եւ
հրաման
հանեն՝
զի
ի
Պարսից
կուսէ
ամենեւին
սեւագլուխ
մի
ոչ
անցցէ
ի
հողն
Օսմանցւոց:
Ապա
զկաֆայեցի
Մարտիրոս
վարդապետն՝
(որ
էր
Պատրիարք
Կոստանդնուպօլսոյ
եւ
ի
նոյնոյ
Յակոբայ
կաթողիկոսէն
լեալ
եպիսկոպոս,
բարեբարոյ
առաջնորդք,
իշխանք,
եւ
ժողովուրդք
երկրին,
ի
մի
եկեալ
առաքեցին
ի
յԷջմիածին՝
ի
հրաւիրել
զՅակոբ
կաթողիկոսն
ի
Կոստանդնուպօլիս՝
առ
հոգալ
վասն
սրբոյ
Աթոռոյն
Էջմիածնի:
Որ
եւ
առեալ
ընդ
իւր
զթագաւորական
հատի
շերիֆն
Փիլիպպոս
կաթողիկոսին՝
(զի
դեռ
ինքն
չունէր)
ելեալ
գնաց
ի
մեծն
Պօլիս,
եւ
արզ
արարեալ
Սուլթան
Մահմատ
թագաւորին,
Աստուծով
ամօթալից
արար
զներհակսն
իւր.
զի
թագաւորն
ետ
սմա
զհրաման
կաթողիկոսութեան
արքունական
գրով,
եւ
զներհակսն
պատժել
հրամայեաց.
առ
յոր
եկեալ
Եղիազարն
միջնորդօք՝
Մեղայ
գոչեաց
եւ
հնազանդեցաւ:
Ապա
ելեալ
փառաւորապէս
Յակոբ
կաթողիկոսն
դարձաւ
ի
սուրբ
Աթոռս:
Եւ
յետ
այնորիկ
հարկեցեալ
ի
բազմաց
պակասութեանց
եւ
մանաւանդ
ի
պարտատեարցն
Ոնոփրիոսի
(զորս
արարեալ
էր
նենգութեամբ
յանուն
սրբոյ
Աթոռոյս
յաթոռակալութեան
իւրում,
)
զզուեցեալ
կաթողիկոսին՝
ել
եւ
գնաց
յերկիրն
Յունաց,
զի
թերեւս
զօգնութիւնս
գտցէ.
եւ
հասեալ
ի
Կոստանդնուպօլիս
քաղաքն,
եւ
անդ
փոխի
առ
Քրիստոս
ի
ՌՃԻԹ
թուին:
Որ
եւ
թաղեցաւ
ի
գերեզմանատանն
Բէկ-օղլի
կոչեցեալ:
Ունի
հոգացեալ
եւ
զգրեանս
արքունականս
եւ
դատաւորականս
օգտարարս,
զորս
յետոյ
ի
տեղւոջն
տեսցուք:
Վասն
Եղիազար
կաթողիկոսին
Տէր
Եղիազար
Հռոմկլայեցի
(որ
նախապէս
օծեցեալ
գոլով
լռեալ
կայր)
նստի
ի
ՌՃԼԱ
թուոջն
ի
սուրբ
Էջմիածին,
ի
թագաւորութեանն
Պարսից
Շահ-Սուլէյմանի,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան-Ահմատին:
Սա
էր
այր
ճարտարաբան
եւ
ճոռոմախօս,
յաջողակ
եւ
ահաւոր,
յորմէ
ամենեքեան
երկնչէին
թէ՛
մերայինք
եւ
թէ
այլայինք:
Մինչ
զի
զբազում
պարտս
սրբոյ
Աթոռոյս՝
որք
մնացեալք
էին
յառաջնոց,
սա
զամենայնսն
անհետ
արար՝
առնլով
զմուրհակսն
ի
պարտատեարցն,
եւ
ազատեաց
զսուրբ
Աթոռս
ի
նոցանէ:
Սա
շինեաց
զբազում
եկեղեցիս
եւ
արար
զնորոգութիւնս
բազմաց
վանօրէից:
Նոյնպէս
արար
եւ
ի
սուրբն
Հռիփսիմէի.
եւ
Գայիանէի
զպարիսպն
պատեաց,
զգաւիթսն
շինեաց
ի
հիմանէ,
եւ
զխուցս
բազումս
ի
բնակութիւն
միաբանից
տեղւոյն:
Ի
սուրբ
Աթոռոջ,
զԿաթողիկէ
ի
վերայ
սրբոյ
Իջման
տեղւոյն
կանգնեաց
չորիւք
սեամբք
խամ
քարիւ,
եւ
հաստատեաց
սեղան՝
զի
Պատարագ
մատչիցի:
Զերկուս
կողմունս
ի
միջոյ
տաճարին
հիւսիսոյ
եւ
հարաւոյ՝
բարձրացոյց
յերկրէ,
(որք
յառաջ
հաւասարք
էին
յատակի
տաճարին,
)
եւ
արար
սեղան
ի
պատարագ
մատչիլ,
որք
են
սրբոյն
Ստեփաննոսի
եւ
սրբոյն
Կարապետի
խորանքն.
կտրեաց
զմէջ
եկեղեցւոյս
հաստատուն
վիմաքարիւք,
զի
մի՛
յառաջ
մատչիցին
խառնիճաղանճ
քն.
ուր
յեցեալք
Միաբանքն
կանգնին
այժմ:
Շինեաց
եւ
զերիս
զանգակատունս
ի
տանիս
տաճարին,
յարեւելս,
ի
հիւսիս,
եւ
ի
հարաւ,
գեղեցիկ
յօրինուածովք.
որովք
եղեն
հինգ
կաթողիկէ
ի
տանիս
տաճարին:
Եւ
զայլ
բազում
բարութիւնս
արար:
Եւ
այսպէս
խրոխտ
կենօք
մնացեալ՝
փոխի
ի
Քրիստոս
ի
ՌՃԼԹ
թուոջն
մերում.
եւ
դնի
ի
յաջ
կողմն
գաւթի
սուրբ
Գայիանէին՝
զոր
ինքն
էր
շինեալ:
Ունի
եւ
զգրեանս
արքունական
եւ
դատաւորական
հոգացեալ
ի
յօգուտ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զորս
յետոյ
յիւրում
տեղւոջն
գրեսցուք:
Վասն
Նահապետ
կաթողիկոսին:
Նստի
ի
սուրբ
Էջմիածին
կաթողիկոս
Տէր
Նահապետ
Ուրհայեցին
ի
ՌՃԽ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
Պարսից
Շահ-Սուլէյմանին
եւ
Շահ-Հիւսէինին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան
Ահմետին
եւ
Մուստաֆային:
Եւ
սա
էր
նման
Եղիազարու,
(որոյ
էր
աշակերտ,
)
այր
ճոռամախօս
եւ
փառապերճ,
իշխան
եւ
ահարկու,
յորմէ
կասկածէին
ամենեքեան:
Սա
շինեաց
զՏաճարն
Շողակաթ
կոչեցելոյ
ի
հիմանէ
գեղեցկաշար
վիմօք
ընդ
զանգակատանն
եւ
ընդ
ամենայն
շինուածոց
նորին՝
արդեամբք
Շոռոթեցի
Աղամալ
իշխանին:
Սա
ի
յԵրեւան
ի
ներքնակողմն
բերթին
հուպ
Սարվանլար
կոչեցեալ
գեղջն՝
ծակեաց
զլեառն
ձորակին,
ուր
ընթանայ
գետն
Հրազդան,
եւ
ջաղխելով
զվէմս,
բանալով
զխորափոր
առուս
մեծաւ
աշխատութեամբ
եւ
անհամար
դրամածախութեամբ՝
եբեր
զջուր
ի
գետոյն
Հրազդանի
ի
գեղս
մեր
ի
յօգուտ
այգեստանացն:
Շինեաց
եւ
զգեղեցիկ
եւ
զմեծածախ
կամուրջն
Օշականայ
գեղջ
ի
վերայ
Քասախ
գետոյն՝
խարտեալ
քարիւ:
Շինեաց
զՁորագեղջ
անապատն,
զեկեղեցին
եւ
զխուցսն.
գնեաց
եւ
զշրջակայ
տունսն,
եւ
զներքոյ
ձորոյն
անապատի
վայրսն
ամենայն,
որք
արդէն
են
սրբոյ
աթոռոյս:
Շինեաց
զԵրեւանու
երկու
Եկեղեցիսն,
Քանաքեռու,
զԿոնտին,
եւ
զայլոց
բազմաց
գեղօրէից
եկեղեցիս
խարտեալ
քարիւ
ի
հիմանէ:
Գրէթէ
յերկիրս
Երեւանու
որքա՛ն
քարաշէն
Եկեղեցիք
կան՝
ըստ
մեծի
մասին
ի
սմանէ
են
շինեցեալք:
Արար
եւ
զայլ
շինութիւնս
եւ
զօգտակար
գործս
յաթոռոջս
֊
յերկրոջս:
Ունի
հոգացեալ
եւ
զգրեանս
արքունական
եւ
դատաւորական
ի
յօգուտ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զորս
յիւրում
տեղւոջն
տեսուք:
Ապա
ի
ՌՃԽԴ
թուոջն
ի
չորրորդում
ամի
կաթողիկոսութեան
սորին՝
Ջուղայու
առաջնորդ
Ստեփաննոս
վարդապետն
թագաւորական
գրով
ելեալ
ի
Ջուղայէ՝
գայ
յԷջմիածին
եւ
նստի
կաթողիկոս,
եւ
զՆահապետն
ընկենու
յԱթոռոյն:
Իսկ
Նահապետն
եւս
գնացեալ
նստի
ի
Դավրէժ
քաղաքն,
եւ
անդուստ
վերստին
բերէ
զհրամանագիր
կաթողիկոսութեան
իւրոյ
ի
Շահէն
եւ
յՕսմանցւոց
թագաւորէն,
եւ
գայ
նստի
յԷջմիածին
ի
ՌՃԽԶ
թուոջն,
եւ
զՍտեփաննոսն
դնէ
ի
կալանս,
ուր
եւ
վախճանի
իսկ
ի
ՌՃԽԷ
թուոջն,
զոր
տարեալ
թաղեն
ի
Խորվիրապայ
վանքն:
Վասն
որոյ
ոչ
սակաւ
լինի
խռովութիւն
ի
մէջ
Ջուղայի
սեւագլխացն
եւ
կաթողիկոսին
մինչեւ
ի
ՌՃԾԴ
թիւն
մեր,
յորում
վախճանի
Նահապետն
եւ
թաղի
յաջակողմն
գաւթին
սուրբ
Շողակաթի,
զոր
ինքն
էր
շինեալ:
Եւ
նստի
Աղէքսանդր
Ջուղայեցի
ի
ՌՃԾԸ
թուոջն
մերում:
Վասն
Աղէքսանդր
կաթողիկոսի:
Նստի
Տէր
Աղէքսանդր
Ջուղայեցի
կաթողիկոս
ի
յԷջմիածին,
ի
ՌՃԾԶ
թուոջն
մերում,
ի
թագաւորութեան
Պարսից
ՇԱՀ-Հիւսէինին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան-Ահմատին:
Սա
էր
այր
վանական,
եւ
տեղեակ
Աստուածաշունչ
գրոց,
հանճարեղ
եւ
շինարար:
Որ
զբազում
հնացեալ
շինուածս
սրբոյ
Աթոռոյս
նորոգեաց.
զձմռան
Սեղանատունն
վերանորոգեաց
կամարով
եւ
խարտեալ
քարամբ:
Զբնիկ
այգին
սրբոյ
Աթոռոյս՝
որ
է
հանդէպ
սրբոյն
Հռիփսիմեայ՝
մեծացոյց
ի
կողմանցն
եւ
պարսպեաց:
Հարստացոյց
բազմադիմի
եղանակօք
զսուրբ
Աթոռս
եկեղեցական
զարդուք
եւ
արտաքին
կահիւք
եւ
անասնօք:
Յաւել
եւս
մուլքս
եւ
զարդիւնս
արքունական
եւ
դատաւորական
գրովք
ի
սուրբ
Աթոռս,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Եւ
կեցեալ
բարւոք
քաղաքավարութեամբ՝
վախճանի
ի
ՌՃԿԳ
թուոջն
մերում:
Եւ
թաղի
ի
սուրբ
Աթոռս
ի
ներքոյ
մեծի
զանգակատանն,
յաջակողմն
դրան
սրբոյ
տաճարիս:
Վասն
Աստուածատուր
կաթողիկոսին:
Նստի
Տէր
Աստուածատուր
Համատանցի
կաթողիկոս
ի
յԷջմիածին
ի
ՌՃԿԳ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
Պարսից
շահ-Հիւսէինին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան
Ահմատին:
Սա
էր
այր
հեղաբարոյ
եւ
հոգելի,
շնորհաշատ
եւ
գեղեցկատես,
ջերմեռանդ
եւ
արտասուեղ.
որ
ի
նստիլն՝
արար
զբազում
բարերարութիւնս
սրբոյ
Աթոռոյս
եւ
երկրիս.
կրեաց
եւ
զբազում
նեղութիւնս
եւ
զտառապանս:
Զի
յաւուրս
սորա
վրդովեցաւ
թագաւորութիւնն
Պարսից,
եւ
փոխեցաւ
ի
յԱղուանս:
Սա
զարդարեաց
զմէջն
մեծի
տաճարիս.
զի
շինեաց
եւ
զսուրբ
Իջման
տեղն
մարմարեայ
քարիւ
ի
վերայ
չորից
մարմարեայ
սեանց,
եւ
ծաղկեցոյց
ոսկւով
եւ
պէս
պէս
երանգօք,
եւ
արար
զարմանալիս
տեսողաց:
Նմանապէս
եւ
զճակատ
մեծի
սեղանոյն
արար
մարմարիոնեայ.
սպիտակացոյց
բռամբ
եւ
ծաղկեաց
զբոլոր
տաճարս
ի
միջոյ
կողմանէ:
Եւ
զեկեղեցւոյ
առաջնոյ
Աւագ
դասի
մին
սիւնն
(եւ
ըստ
ոմանց
զչորեսին
սիւնսն
եւս)
ի
հիմանէ
նորոգեաց:
Նորոգեաց
սալիւ
եւ
զյատակս
մեծի
տաճարիս:
Շինեաց
եւ
զտնտեսատունն
քարիւ
եւ
կամարով,
եւ
եհան
ջրհոր
ի
մէջն:
Այլ
եւ
ըստ
ոմանց՝
հիւսիսոյ
կողման
գեղջս
մերոյ
զվերին
մեծ
ծովակն
ի
Քարաքիթն
կոչեցեալ,
մերձ
Մօլլադուրսուն
գեղջն,
սա
շինեալ
է
վասն
սահման
լինելոյ
եւ
սինոռ
անդաստանացն
գեղջս
մերոյ:
Հոգացեալ
ունի
եւ
օգտարար
գրեանս
արքունական
եւ
դատաւորական,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Եւ
ապա
ի
ՌՃՀԴ
թուոջ
մերում
փոխի
առ
Տէր,
եւ
թաղի
ի
գաւիթն
սրբոյն
Հռիփսիմէի՝
ի
յաջ
կողմն
կոյս:
Ծանի՛ր,
թէպէտ
գրեցաք
թէ
վերին
մեծ
ծովակն
նա
է
շինեցեալ,
բայց
յետոյ
հաւաստեցաք,
որ
Ջուղայեցի
Յակոբ
կաթուղիկոսն
է
շինեալ
ընդ
այլոց
չորից
ծովակացն,
որպէս
ասացաւ
լիովին
ի
ԺԸ
գլուխն
ի
ճառս
գրոցն:
Վասն
Կարապետ
կաթողիկոսին:
Նստի
կաթողիկոս
ի
սուրբ
Էջմիածին
Տէր
Կարապետ
Զէյթունցին
ի
ՌՃՀԵ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
Պարսից
Աղուան
Մահմուտին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան
Ահմէտին:
Սա
էր
այր
ծեր
եւ
անձնեայ
եւ
առատաձեռն:
Յորոյ
ժամանակն
Օսմանցիք
տիրէին
երկրիս
մերում
մինչեւ
ի
Սուլթանիայ,
որք
ի
ՌՃՀԳ
թուին
առին
ի
Պարսից,
մինչ
Աղուանն
էառ
զԱսպահան
ի
ՌՃՀԱ
թուին,
եւ
Ուռուսն
էառ
զԳիլան:
Սա
ետ
նկարել
զպատկերս
երկոտասան
Առաքելոցն
ի
ճակատ
Աւագ
խորանին
եւ
ետ
ծաղկել
ոսկեզօծ
եւ
գեղեցիկ
գունօք:
Ունի
հոգացեալ
եւ
զգրեանս
օգտարարս,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Եւ
մինչ
ի
ժամանակս
սորա
երկիրս
մեր
ընդ
իշխանութեամբ
Օսմանցւոց
էր,
ուստի
եւ
սա
կարի
յառաջադէմ
եւ
յաջողակ
էր
ի
բանս
եւ
սիրիւր
ի
նոցունց,
զԵրեւանու
մելիք
Յակոբճանն
ի
կախաղանէն
իջուցեալ
ապրեցոյց
ի
մահուանէն:
Այլ
եւ
առն
գովելոյ,
շնորհաշատի
եւ
պերճիմաստի,
Տեառն
Սիմէօն
Աստուածաբանի
վարդապետին
Երեւանցւոյ
զմեծ
եւ
զարժանի
արձանագրեցման
գործնոչ
է
զանց
առնելի,
որ
էի
ՌՃՀԳ
թուոջն,
մինչ
Օսմանցին
ի
մերս
կոյս
դիմեաց
եւ
էառ
զերկիրս
մեր,
յիշեալ
Սիմէօն
վարդապետն
ի
Կոստանդնուպօլիս
նուիրակ
էր
սրբոյ
Աթոռոյս,
մեծաւ
հոգունակութեամբ
զհրամանագիրս
եհան
ի
թագաւորէն
ի
վերայ
սէրէսկէրին
իւրոյ,
զի
ի
յաթոռս
ամենեւին
ոչ
մերձեսցին
եւ
մի՛
վնաս
ինչ
տայցեն,
որպէս
եւ
եղեւն:
Որ
ահա
նոյն
հատի
շէրիֆն
գոյ
ի
սուրբ
Աթոռս:
Ապա
ի
ՌՃՀԸ
թուին
փոխի
Կարապետ
կաթողիկոսն
առ
Տէր,
եւ
դնի
ի
գաւիթ
սրբոյն
Հռիփսիմեայ
ի
ձախակողմն
կոյս:
Սա
ի
հրաւիրիլն
ի
մեծ
Պօլիս
օծեցաւ
կաթողիկոս
թելադրութեամբ
եւ
չար
դիտաւորութեամբ
Բաղիշեցի
Յովհաննէս
վարդապետին
(որ
յայնմ
ժամանակի
Պատրիարք
էր
նոյնոյ
քաղաքին
Պօլսոյ):
Քանզի
ետ
օծանել
զսա
ի
կաթողիկոս՝
որպէս
ասացաք,
եւ
ինքն
եւ
իւրքն
ձեռնադրեցան
անդ
եպիսկոպոս:
Եւ
մինչ
ետես
զի
ամենայն
ըղձից
իւրոց
ահա
ժամանակ
է
լնանեցման,
(զի
տեսանէր
զԿարապետ
կաթողիկոսն
միամիտ
եւ
անտեղեակ
որպիսութեանց
սրբոյ
Աթոռոյ,
)
յաւել
եւ
զայս
չարութիւնս.
զի
զարզա
տալն
կաթողիկոսաց
թագաւորացն
Օսմանցւոց
ընդ
ձեռամբ
իւրով
արար:
Յայնմ
օրէ
սովորութիւն
եղեւ՝
զի
զոր
ինչ
խնդիրս
ունիցին
կաթողիկոսքն
ի
յՕսմանցւոց
թագաւորէն,
Պատրիարքն
Պօլիսոյ
տայցէ
զարզայն
եւ
ո՛չ
այլ
ոք.
որպէս
ասացաւ
լիապէս
ի
ԻԲ
գլուխն
ի
ճառս
Օսմանցւոց
գրեանցն:
Վասն
Մշեցի
Աբրահամ
կաթողիկոսին:
Նստի
ի
յԱթոռս
Էջմիածին
կաթողիկոս
Տէր
Աբրահամ
Մշեցին
ի
ՌՃՀԹ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
Պարսից
Շահ-Թահմազին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մահմուտին:
Քանզի
ի
ՌՃՀԸ
թւին,
Նատր
անուն
մի
զօրացեալ,
ելանէ
ի
Խորասանայ
բազմօք
զօրօք
պարսկականօք
գայ
ի
վերայ
Աղուանից
ի
յԱսպահան,
եւ
յաղթեալ
փախուցանէ
զնոսա
յերկրէն
Պարսից,
եւ
զՇահ-Թահմազն՝
որ
էր
փախստական
ի
Խորասան,
բերեալ
նստուցանէ
ի
բնիկ
աթոռսն
իւրեանց
յԱսպահան:
Որ
եւ
յետոյ
զԱրարատեան
եւ
զյայսկուսի
երկրայսս
եւս
ի
ձեռաց
Օսմանցւոցն
էառ,
եւ
արար
զնոսա
փախստական:
Եւ
զերկիրն
Գիլանու
իւրայնովքն
ի
յՈւռուսաց
էառ,
եւ
հաստատեաց
վերստին
զՊարսից
թագաւորութիւնն:
Այս
Աբրահամ
կաթողիկոսիս
ի
ժամանակն
երկիրս
մեր
եւ
սուրբ
Աթոռս
դեռ
եւս
ընդ
իշխանութեամբ
Օսմանցւոց
էր:
Եւ
սա
էր
այր
առաքինի
եւ
ճգնազգեաց,
հեզ
եւ
բարեբարոյ,
աղօթասէր
եւ
տօնակատար:
Որ
ի
մէջ
մեծի
Տաճարիս
զառաջնոյ
դասի
երկուս
սեղանսն
կառոյց
եւ
անուանեաց
սուրբ
Յակոբ
եւ
սուրբ
Լուսաւորիչ:
Զորս
եւ
զարդարեաց
ծաղկօք
եւ
մարգարէական
պատկերովք:
Եւ
զամենայն
պատկերսն՝
որք
գոն
ի
յորմունսն
եւ
ի
սիւնսն
տաճարին՝
սա
ետ
նկարել:
Շինեաց
եւ
զփռնատունն
քարիւ
տաշեցե
ովք.
նմանապէս
եւ
զերկոսին
արտագնաց
տեղիսն
միաբանից
ի
հիւսիսակոյս
երկու
անկիւնսն
պարսպին
սա
շինեաց
հաստատուն
քարամբ:
Արար
եւ
զայլ
բազում
բարութիւնս:
Եւ
ունի
հոգացեալ
զգրեանս
օգտարարս
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Ապա
ի
ՌՃՁԳ
թուին
վախճանի,
եւ
դնի
ի
գաւիթ
սրբոյն
Գայիանեայ
ի
ձախակողմն
կոյս:
Վասն
Կրետացի
Աբրահամ
կաթողիկոսին:
Նստի
ի
սուրբ
Էջմիածին
կաթողիկոս
Տէր
Աբրահամ
Կրետացին
ի
ՌՃՁԳ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
թագաւորացն
Պարսից
Նատր
շահին,
եւ
Օսմանցւոց
սուլթան
Մահմուտին.
քանզի
ի
սոյն
ամիս
վերոյ
յիշեալ
Նատր
խանն
Խորասանցի
եկն
բազմօք
զօրօք,
եւ
էառ
զբոլոր
երկիրս
մեր
ի
յՕսմանցւոց
եւ
արար
զնոսա
փախստական
յերկիրն
իւրեանց:
Եւ
յետոյ
զՇահ-Թահմազն
կալեալ
եդ
ի
ղաֆէս
զոր
եւ
սպան.
եւ
զնորին
որդի
Շահ-Ապաս
մանուկն
յօրօրոցի
հռճակեաց
գոլ
շահ,
եւ
ի
գալ
ամին
զնա
եւս
կորոյս,
եւ
ինք
թագաւորեաց
ի
ՌՃՁԵ
թուոջն
մերում.
որ
եղեւ
կարի
ահաւոր
եւ
անուանի
ի
վերայ
ամենայն
թագաւորաց,
յորմէ
ամենեքեան
սարսէին
զանունն
միայն
լսելով:
Եւ
զԱբրահամ
կաթողիկոսն
կարի
սիրեաց
եւ
միշտ
առ
յինքն
պահէր,
զոր
եւ
հայր
կոչէր:
Եւ
Աբրահամ
կաթողիկոսն
եւս
էր
ահարկու
եւ
շքեղատես,
մեծանձն
եւ
խելօք,
ճարտարալեզու
եւ
հանճարեղ:
Ուստի
Նատր-շահն
ի
յինքն
պահէր
եւ
շատ
խորհուրդ
եւ
առնելիս
իւր
ընդ
սմա
տնօրինէր
եւ
սմա
հարցանէր:
Եւ
ինքն
Աբրահամ
կաթողիկոսն
էր
թէպէտ
ժիր
եւ
արիասիրտ
յամենայն
բանս
եւ
յաջողակ
ի
գործս,
սակայն
էր
ծեր
եւ
լցեալ
աւուրբք
եւ
ցաւագար
իսկ.
որ
եւ
թէպէտ
շինուածս
ինչ
ոչ
կարաց
առնել
յԱթոռոջս,
(զի
ժամանակ
եւս
ոչ
ունեցաւ,
միշտ
ընդ
Շահին
լինէր)
սակայն
քան
զամենեսեան
առաւել
արար
զբարերարութիւնս
եւ
զօգուտս
սրբոյ
Աթոռոյս
եւ
ազգիս
եւ
բոլոր
երկրիս
մերոյ:
Քանզի
Նատր-շահ
կոչեցեալն
այնքան
էր
ահեղ
եւ
զարհուրելի,
մինչ
քարինքն
հալէին
յահէն
յանուանէն.
սակայն
ողորմածն
Աստուած
այնքան
քաղցրացոյց
յաչս
նորա
զսրբազան
Հայրապետս
մեր
որպէս
զՅովսէփ
առ
Փարաւօն,
եւ
զԵսթէր
առ
Արտաշէս,
որոյ
բան
եւ
խնդիր
մի
ո՛չ
անկանէր
յերկիր
առաջի
այնպիսոյ
բռնաւորին,
վասն
որոյ
զբազումս
ազատեաց
ի
մահուանէ.
զշատս
իջոյց
ի
կախաղանէ.
զբազմաց
աչսն
եւ
զականջսն
եւ
զայլ
անդամսն
ազատեաց
ի
հատանելոյ
եւ
ի
բրելոյ:
Զանհամար
զերիս
ազատեաց
ի
գերչաց:
Եւ
զբազումս
զորս
տաճկացուցեալ
էին
կամաւ
եւ
թէ
բռնութեամբ,
յետս
դարձոյց
եւ
առ
ի
ձեռաց
այլազգեաց:
Եւ
զայլ
անհամար
բարերարութիւնս
արար
տաճկաց,
եւ
Հայոց,
Պարսից
եւ
Օսմանցւոց:
Բազում
մեծամեծ
խանք
եւ
արքունի
դրան
մարդիք
առ
սա
գային
եւ
միջնորդս
արկանէին
առ
շահն,
զի
զհոգալիս
իւրեանց
հոգասցէ,
զորս
եւ
հոգայր
իսկ:
Ապա
ի
ՌՃՁԵ
թուին
հանգեաւ
ի
Տէր
եւ
սուգ
մեծ
էած
ի
վերայ
բոլոր
երկրիս
արեւելեան.
եւ
թաղեցաւ
ի
Շողակաթի
ի
ձախակողմն
գաւթին.
որոյ
յիշատակին
օրհնութեամբ
եղիցի:
Ունի
եւ
զգրեանս
օգտարարս
արքունական
եւ
դատաւորական
հոգացեալ,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Սա
թէ
իւր
եւ
նոյն
ժամանակի
անցից
պատմութիւնն
ինքնին
յատուկ
ունի
գրեալ:
Վասն
Ղազար
կաթողիկոսին:
Նստի
ի
սուրբ
Էջմիածին
կաթուղիկոս
Տէր
Ղազար
Ճահկեցին
ի
ՌՃՁԷ
թուին,
յամս
թագաւորացն
Պարսից
Նատր-շահին,
եւ
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մահմուտին:
Սա
էր
այր
գիտնական
եւ
ճարտարալեզու,
հանճարեղ
եւ
փառապերճ:
Շինեաց
ի
սուրբ
Աթոռոջս
ի
Հայրապետարանումս
զգեղեցիկ
դարպասս,
երկերեսի
հայեցուածովք,
մինն
ի
մեծ
տաճարն
հայի,
եւ
միւս
երեսն
յարեւմուտս
ի
ներս
կոյս,
որ
կոչի
Վեհարան:
Շինեաց
եւ
զայլս
շինուածս
ի
Հայրապետարանումս
գետնանիստս
ի
հարաւակոյս
եւ
ի
հիւսիսակոյս:
Շինեաց
եւ
ի
հարաւակողմն
պարսպի
Աթոռոյս
յատուկ
ներքնատամբ
եւ
վերնատամբ
յաղագս
հիւրոց,
որ
կոչի
Ղազարապատ:
Այս
Ղազարապատիս
արտաքոյ
կուսէ
շինեաց
զպարիսպն
տաշեալ
քարիւք
եւ
թրծեալ
աղիւսովք,
Ղազարապատի
դրանէն
ի
յարեւելս
կոյս
մինչեւ
ի
մեծ
դուռն
որ
ի
ջուր
Քանքանին
հայի:
Սակայն
երկիցս
անգամ
ընկեցեալ
եղեւ
սա
ի
յԱթոռոյն,
մինն
ի
ՌՃՂԴ
թուոջն
ի
Նատր-Շահէն,
որ
մնաց
ընկեցեալ
վեց
ամիս,
եւ
յետոյ
նստաւ
վերստին:
Եւ
երկրորդ՝
ի
յՕսմանցւոց
երկրի
սեւագլխաց
եւ
միաբանից
սրբոյ
Աթոռոյս:
Եւ
նստաւ
յաթոռն
Տէր
Պետրոս
Քիւթիւր
կոչեցեալն
Հռոմկլայեցի
յամիսս
տասն:
Ապա
վերստին
նստաւ
Ղազարն
ի
ՌՃՂԷ
թուոջն՝
եւ
զՊետրոսն
ի
բանտի
մեռոյց:
Որ
եւ
կեցեալ
եւս
յամս
Գ,
ի
ՌՄ
թուոջն
վախճանի.
եւ
դնի
ի
սուրբ
Գայիանէի
ի
յաջակողմն
գաւթին:
Ունի
սա
եւ
հոդացեալ
զգրեանս
օգտարարս
արքունական
եւ
դատաւորական,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Ապա
ի
ՌՃՂԷ
թուին
եւ
Նատր-Շահն
սպանաւ,
եւ
մնացորդքն
ընդ
միմեամբք
անկան,
եւ
բարձաւ
իսպառ
թագաւորութիւնն
Պարսից,
եւ
երկիրս
մատնեցաւ
ի
ձեռս
ինքնագլուխ
եւ
աներկիւղ
բռնաւորաց.
եւ
անկաւ
ի
մեծ
թշուառութիւնս,
եւ
այսպէս
է
մինչեւ
ցայսօր,
որում
Տէր
այց
արասցէ:
Վասն
Մինաս
կաթողիկոսին:
Նստի
յԱթոռն
սուրբ
Էջմիածին
Տէր
Մինաս
Ակնցի
ի
թուոջն
մերում
ՌՄ,
ի
թագաւորութեանն
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մահմուտին,
եւ
յանիշխանութեանն
Պարսից:
Եւ
կեցեալ
յամս
երկուս
մեռանի
ի
թուոջն
ՌՄԲ,
եւ
թաղի
ի
վանքն
սուրբ
Գայիանեայ
ի
ձախակողմն
գաւթին:
Ունի
եւ
զգրեանս
դատաւորականս
հոգացեալ,
զորս
յետոյ
տեսցուք:
Վասն
Ալէքսանդր
կաթողիկոսին:
Նստի
յԱթոռն
սուրբ
Էջմիածին
կաթողիկոս
Տէր
Աղէքսանդր
Կոստանդնուպօլսեցին
ի
ՌՄԳ
թուոջն
մերում,
եւ
ի
թագաւորութեանն
Օսմանցւոց
Սուլթան
Օսմանին՝
որ
էր
այր
հեղաբարոյ,
եւ
պարզամիտ,
եւ
բաշմաշխատ,
որդի
եւ
բնիկ
միաբան
սրբոյ
Աթոռոյս:
Եւ
ունի
զբարերարութիւնս
բազումս
ի
սուրբ
Աթոռս
ի
մանկութենէ:
Որ
եւ
կեցեալ
ամս
Բ,
մեռանի
ի
թուին
ՌՄԴ,
եւ
թաղի
ի
ներքոյ
զանգակատան
մեծի,
ի
ձախակողմն
դրան
մեծի
Տաճարիս:
Ունի
եւ
զգրեանս
հոգացեալ
ի
յօգուտ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Ի
ՌՄԵ
թուոջն
մերում,
եւ
ի
թագաւորութեանն
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մուստաֆային,
ի
Կոստանդնուպօլիս
կոչի
ի
Հայրապետութիւն
Սահակ
վարդապետն
Կեղեցի,
որ
Ահագին
կոչիւր.
եւ
մնայ
յամս
Գ
եւ
կէս
առանց
օծման
եւ
ո՛չ
գայ
ի
սուրբ
Աթոռս.
վասն
որոյ
հանեն
զնա
ի
ՌՄԸ
թուոջն
ի
Հայրապետութենէն
եւ
մեռանի
ի
Կարին
քաղաք:
Վասն
Յակոբայ՝
կաթողիկոսին
Շամախեցւոյ:
Ապա
նստի
ի
սուրբ
Էջմիածին
կաթողիկոս
Տէր
Յակոբ
Շամախեցին
ի
ՌՄԸ
թուոջն,
ի
թագաւորութեանն
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մուստաֆային:
Սա
էր
այր
պիտանի
եւ
խորհրդական,
խելօք
եւ
հանճարեղ
յամենայն
գործս,
եւ
գիտուն
եւ
շնորհաշատ:
Ի
մանկութենէ
ի
սուրբ
Աթոռս
գոլով՝
ո՛չ
է
կեցեալ
անգործ.
զի
ասէր
դաս
միաբանից
զի՛նչ
եւ
խնդրէին:
Շարադրէր
զմուսավատայս
եւ
տայր
գրագրացն՝
զոր
ինչ
եւ
գրէին.
որոյ
տետրունքն
գոն
ի
սուրբ
Աթոռս,
յորոց
եւ
նարդեանս
գրագիրքն
առնուն
զօրինակս
գրելեաց
իւրեանց:
կաթողիկոսք
ժամանակին
զսա
ունէին
խորհրդակից
եւ
վճռատու:
Եւ
էր
տեղեակ
արքունական
եւ
դատաւորական
սարշտայից :
Եւ
սա
գրէր
եւ
հոգայր
զգրոց
արքունականաց
եւ
դատաւորականաց,
եւ
պահէր
ի
պատրաստի:
Ունի
եւ
զանհամար
բարերարութիւնս
ի
սուրբ
Աթոռոջս
եւ
զգրեանս
հոգացեալս,
զորս
յետոյ
գրեսցուք:
Շինեաց
եւ
ի
յԵրեւան
ի
Ձորագեղջ
անապատոջն
զտունս
Հայրապետանիստս,
եւ
պատեաց
բարձրաբերձ
պարսպօք
եւ
բրգօք՝
որպէս
այժմ
նստին
հայրապետք
եւ
ի
գնալն
իւրեանց
յԵրեւան:
Այսպէս
բարւոք
կառավարմամբ,
ի
Տէր
փոխի
ի
ՌՄԺԲ
թուոջն,
եւ
դնի
ի
յաջակողմն
գաւթի
սրբոյն
Գայիանեայ:
Որոյ
յիշատակն
օրհնութեամբ
եղիցի:
կաթողիկոսք
հայոց
ազգիս
սկսեալ
ի
սրբոյն
Գրիգորէ
ցառ
մեզ:
Ի
սրբոյն
Գրիգորէ
մինչեւ
ի
Բարսեղ,
որք
նստան
ի
Վաղարշապատ,
ի
Դուին,
եւ
յԱնի,
կաթողիկոսք
ԿԱ,
եւ
ամք
նոցա
ութ
հարիւր
տասն
եւ
երկու:
Ի
սրբոյն
Գրիգորէ
եղբօրէ
Ներսիսի
Շնորհալւոյն,
մինչեւ
ի
Յովսէփ,
որք
նստան
ի
Հռօմկլայն
եւ
ի
Սիս,
կաթողիկոսք
ԻԷ
աւելի
եւ
պակաս,
ընդ
միմեամբք
նստելով,
եւ
ամք
նոցա
երեք
հարիւր
քսան
եւ
հինգ:
Ի
Կիրակոսէ
մինչեւ
ի
Յակոբ
Շամախեցին,
որք
վերստին
նստան
ի
սուրբ
Աթոռս
Էջմիածին
(զորոց
որպիսութիւնսն
ի
Գ
գլուխն
տեսցես.
)
կաթողիկոսք
ԼԹ,
եւ
ամք
նոցա
երեք
հարիւր
քսան
եւ
երկու:
Որք
միանգամայն
ի
սրբոյն
Գրիգորէ
Լուսաւորչէն
մինչեւ
ի
Յակոբ
Շամախեցին,
են
հարիւր
քսան
եւ
եօթն.
եւ
ամք
նոցա
հազար
չորս
հարիւր
յիսուն
եւ
ինն:
Վասն
Սիմէօն
կաթողիկոսին:
Նստի
ի
սուրբ
Աթոռս
Էջմիածին
կաթուղիկոս
Տէր
Սիմէօն
Երեւանցին:
Որ
է
նախապետական
հեղինակ
գրքոյս,
ի
ՌՄԺԲ
թուոջն
մերում:
Եւ
ի
թագաւորութեանն
Օսմանցւոց
Սուլթան
Մուստաֆային:
Սա
էր
այր
շնորհընկալ,
առատամիտ,
գիտնաշատ,
եւ
լի
իմաստութեամբ,
լաւապէս
տեղեակ
հին
եւ
նոր
կտակարանաց,
եւ
վարժ
նրբից
եւ
արտաքին
գրոց,
սնեալ
եւ
վարժեալ
ի
մանկութենէ
ի
ծոց
սրբոյ
Աթոռոյս:
Սա
ի
սարկաւագութենէ
անտի
որքան
յԱթոռս
գտանիւր՝
ոչ
դադարիւր
ի
դաս
ասելոյ,
մինչեւ
ի
Կոթուղիկոսութեանն
եւս:
Անձարձիր
եւ
անտրտունջ,
եւ
մանաւանդ
յորդորող
եւ
հրաւիրօղ
ի
յուսումնասիրութիւն:
Այլ
եւ
էր
վարժ
բանաստեղծութեան
արհեստից,
եւ
համեղաբան
ի
շարադրութիւնս.
որ
եւ
ի
սարկաւագութենէ
անտի
սա
տայր
գրագրաց
սրբոյ
Աթոռոյս
զմուսավատայս
եւ
կարգաւորէր
զարհեստս
նոցին
որպէս
յատկապէս
հայր
եւ
մատակարար
նոցին
ի
կաթողիկոսութեանն
եւս:
Որ
եւ
ի
տետերս
մուսավատայից
գոն
բազում
շարադրութիւնք
շաղագիրք
ի
սմանէ
գրեցեալք:
Այլ
եւ
արար
սա
ի
վարդապետութեանն,
զլուծմունս
բոլոր
արտաքին
գրոց
գեղեցիկ
եւ
պարզ
ոճով
ի
դիւրութիւն
զաստոողաց
եւ
զասատուից,
յորս
գրեթէ
ո՛չ
ինչ
է
թողեալ
զտարակուսելիս
եւ
զանհասկանալիս:
Արար
եւ
զգիրս
քարոզից
ի
յերկուս
հատորս,
զմին
երկարաբան,
ճառակերպ
եւ
ներբողեան
ի
վեցօրեայ
արարչագործութիւնսն
Աստուծոյ,
ի
սուրբ
Գրիգոր
Լուսաւորիչն
մեր,
եւ
ի
սուրբ
Աթոռս
Էջմիածին,
եւ
յայլս
հարկաւոր
նիւթս
եւ
ի
խորհրդալի
բնաբանս:
Եւ
զերկրորդ
հատորն
տարեկան
քարոզ,
ըստ
աւուրց
պատշաճաւորութեանն՝
կարճառօտ
եւ
զօրաւոր
բանիւք:
Որք
երկուք
հատորքն
եւս
օգնիչք՝
ձեռնտուք
եւ
յարմարք
են
վարդապետաց
եւ
մանաւանդ
նուիրակացն
սրբոյ
Աթոռոյս:
Արար
նա
եւ
զկրկնապէս
լուծմունս
դժուարիմաց
բանիցն
Պրոկղի,
որք
եղեալք
են
զկնի
լուծմանցն
առաջնոյ
լուծողի
Սիմէօն
վարդապետին
խաչաձեւ
նշանիւք:
Արար
եւ
զփոքրիկ
գիրք
մի
աղօթից,
որ
կոչի
ԶԲոսարան
հոգեւոր ,
գեղեցիկ
եւ
պարզ
ոճով:
Այլ
եւ
վերանորոգմամբ
կանոնաւորեաց
զՏօնացոյցս
մեր
երկոքումբք
հատորօք
ի
վերայ
ԼԶ
գրոցն
մերոց՝
անշարժ
եւ
մշտնջենաւոր
ընթացմամբ:
Այլ
եւ
էր
սա
բարուքն
հեզ,
պարզամիտ
եւ
համբերօղ,
ներող
եւ
անյիշաչար
կակղասիրտ
եւ
գթաշատ,
ողորմած
եւ
առատաձեռն
առ
յամենեսեանսն,
անընղասէր
եւ
ազատաբարոյ.
առ
յոր
գրեթէ՝
ամենայն
ինչք
աշխարհի
որպէս
կղկղանք
էին
համարեցեալք:
Վասն
որոյ
եւ
Աստուած
ըստ
բարուցն
յաջողէր
եւ
տայր
առատապէս:
Յորում
ժամանակի
էր
սուրբ
Աթոռս
շնորհօքն
Աստուծոյ
լի
ամենայնիւք
հոգեւորօք
եւ
մարմնաւորօք,
ներքսականօք
եւ
արտաքսականօք,
բեռնակրօք
եւ
լծկանօք,
եւ
կթելի
անասնօք
բազմապատիկ
քան
զառաջինն:
Միաբանքն
շատ
հանգիստ
եւ
ապահով
յամենայնի:
Ի
յաւուրս
սորա
ոչ
պակասեցան
կերպակերպ
արհեստաւորք
եւ
շինարարք
ի
յաթոռոյս:
Քանզի
ի
կաթողիկոսանալն
իւրում
արար
սա
զբազում
շինուածս
եւ
զբազմադիմի
բարերարութիւնս
սրբոյ
Աթոռոյս:
Նախապէս՝
զի
սուրբ
Աթոռս
ի
յարտաքուստ
կուսէ
էր
անպարիսպ,
եւ
գոմք
եւ
ամենայն
անասնատունք
եւ
այլ
համբարք
հարկաւոր
եւ
արտաքին
իրաց՝
էին
հնացեալք,
անվայելք
եւ
անյարմարք,
մանունք
եւ
գծուծք,
եւ
մանաւանդ
ցան
եւ
ցիրք,
երկուղալիք
եւ
կասկածաւորք
ի
դողոց
եւ
յասպատակչաց:
Բազում
անգամ
զձիս
եւ
զայլ
անասունս
հիւրոց,
եւ
սրբոյ
Աթոռոյս
իսկ,
տանէին
գողք:
Եւ
ի
յերկուղէ
լափլիզաց
եւ
յայլոց
սրիկայից,
յամենայնում
ամռան
կաթողիկոսն
հանդերձ
միաբանիւք՝
որպէս
թէ
դատարկեալ
զսուրբ
Աթոռս՝
գնայր
յԵրեւան,
եւ
անդ
մնայր
յամիսս
քանիսս.
եւ
այսպէս
ի
գնալն
կաթողիկոսին
եւ
միաբանից
ի
յԵրեւան,
եւ
ի
դատարկելն
զսուրբ
Աթոռս՝
տե՛ս
դու
զթշուառութիւնս
սոցա
եւ
զխղճութիւնսն,
եւ
զվնասիլն
եւ
ի
վտանգաւորիլն
սրբոյ
Աթոռոյս՝
զորս
կարճեմ
ես:
Գրեթէ՝
ի
բառնիլ
թագաւորութեանն
Պարսից,
ի
ՌՃՂԶ
թուէն,
մինչեւ
ի
ՌՄԺԲ
թիւս
մեր,
պատահիւր
յամենայնում
ամի
սրբոյ
Աթոռոյս
եւ
Աթոռայնոցս
թշուառութիւնս
այս:
Ապա
արիասիրտ
Հայրապետս
այս
սկիզբն
արար
ի
նստիլն
իւրում
ի
շինել
զբոլոր
պարիսպս
սրբոյ
Աթոռոյս
շուրջանակի
(որպէս
տեսանես)՝
ամուր
եւ
հաստատուն
բրքօք
եւ
դիտանոցօք:
Ապա
եւ
ի
մէջ
առեալ
զամենայն
անասնատունս
եւ
զայլսն
ամենայն
պարագայիւքն
իւրեանց,
շինեաց
նորապէս
ի
կողմն
արեւելից
ներ
պարսպին
համաժողով
եւ
մերձ
իրերաց,
եւ
արար
յամենից
կուսէ
անահ
եւ
ապահով:
Շինեաց
ընդ
նմին
եւ
զամռան
Սեղանատունն
վերստին
տաշեալ
քարիւ
եւ
կամարօք
վայելչագոյն
քան
զառաջինն,
որ
մերձ
էր
ի
փլանիլ:
Շինեաց
զմոմատունսն
եւ
զդպրատունսն
ձմռան
եւ
ամռան
յատուկ
յատուկ
պարսպօք
ի
հիւսիսակողմն
յետ
կոյս
խցից
միաբանիցն,
յարմար
ըստ
տեղւոյն
եւ
ըստ
շինուածոյն,
որպէս
տեսանես:
Զի
յառաջ
դպրատունն
ներ
պարսպի
միաբանիցն
էր
անյարմար
ըստ
տեղւոյն
եւ
ըստ
կացութեան
դպրացն,
նեղ
եւ
նսեմ.
նոյնպէս
եւ
մոմատունն
անկանոն՝
աստ
եւ
անդ,
հեռի
ի
լուսարարի
յՕտայէն
եւ
անվայել:
Շինեաց
եւ
ի
ներս
ի
վեհարանոջն
զգեղեցիկ
դարպաս
մի
երկատամբք
ի
հարաւակոյսն.
զի
բաց
ի
յամռան
եղանակին
հովանոց
լինելոյն,
լինիցի
նա
եւ
միջնորմն
եւ
արգելօղ
տեսութեանց
տաճկաց
եւ
այլոց
հիւրա
զիսեաց,
որք
ի
Ղազարապատն
նստեալ
բացարձակ
դիտէին
եւ
զննէին
ի
յեղելութիւնս
Հայրապետարանին:
Այլ
եւ
ետ
հանել
զՔանքանս
ի
մեջ
ներսի
պարսպիս,
զշրջագայիւք
սրբոյ
Եկեղեցւոյն,
եւ
զառաջօք
միաբանից
խցիցն
եւ
այլոց
շինուածոցն,
եւ
տարեալ
խառնեաց
ի
Քանքան
Փիլիպպոս
կաթողիկոսին
ի
ՌՄԺԷ
թուոջն
մերում:
Որով
եղեն
երկուք
օգտութիւնք
գլխաւորապէս,
մի՝
զի
ջուր
Քանքանին
յաւելաւ,
որ
յամենայնի
շահարար
է,
երկրորդ՝
զի
յատակ
Եկեղեցւոյն,
եւ
բոլոր
շինուածք
եւ
միաբանից
խուցքն
ցամաքեցան
ի
զիջութենէ:
Քանզի
երանեալ
Փիլիպպոս
կաթողիկոսի
հանեալ
Քանքանի
գլուխն՝
էր
Աթոռոյս
միջի
դրան
դռնապանի
խցի
յառաջն,
զի
անտի
սկսեալ
գնայր
ընդ
յատակաւ
արտաքին
պարսպին
եւ
ի
վայրն
սրբոյ
Գայիանէի
վանիցն
ելանէր,
եւ
ո՛չ
ինչ
օգտէր
միջոյ
պարսպիս
զիջութեանն:
Այլ՝
եւ
Ջուղայեցի
Յակովբ
կաթուղիկոսի
հանեալ
Քանքանն,
որ
ընդ
մէջ
գեղջս
մերոյ
եւ
Աթոռոյս
անցանէ,
վերստին
որպէս
թէ
նոր
ի
նորոյ
նորոգեաց
եւ
ի
լոյս
էած՝
որպէս
ասացեալ
է
ի
գլուխն
ի
ճառս
ջրոցն:
Վերանորոգեալ
շինեաց
նոր
ի
նորոյ
նա
եւ
զբոլոր
տանիսն
սրբոյ
եւ
Աստուածակերտի
Տաճարիս,
գեղեցիկ
եւ
տաշեալ
քարիւք:
Եւ
բացեալ
զառաստաղ
երկուց
խորանացն,
նոր
ի
նորոյ
շինեցոյց
երկտամբ
ի
պիտանաւորութիւնս
յամենայնի,
ի
ՌՄԺԹ
թուոջն
մերում:
Շինեաց
ի
ներս
Հայրապետարանիս
ի
յարեւմտակողմն
ի
վերայ
մեծ
բրքոյն
զդարպաս
մի
գեղեցիկ
ի
հովանոց
ամռան,
եւ
ի
դիտանոց
բոլոր
ի
դաշտիս:
Ի
ներս
Հայրապետարանիս
ի
հիւսիսայ
կուսէ
ի
քեարվանսարայէն
զվեց
գազաչափ
տեղիս
էարկ
ի
ներս՝
եւ
շինեաց
զտասն
տունս
ի
լայնութիւն
եւ
յարձակութիւն
ձմռատանցն
եւ
ի
պիտանաւորութիւն
այլոց
իրաց:
Եւ
յետ
կուսէ
պարսպեալ
ամրացոյց
հաստատնագոյն
պարսպաւ՝
որպէս
տեսանես:
Նոյնպէս
եւ
զՔեարվանսարայն
(որ
յամենայնի
փլփլեալ
եւ
աւերեալ
է,
եւ
կարի
անվայել
եւ
տգեղ,
)
շինեալ
զամենայն
յօտայս
վերանորոգեաց
յամենայնի
պարագայիւք
գեղեցիկ
եւ
պատշաճաւոր
ձեւով:
Շինեաց
ի
Ղռի
այգւոջն
զհնձանն
գեղեցիկ
հանդերձ
կից
շինուածովք
իւրովք:
Նոյնպէս
եւ
մինչ
էառ
զՂեւոնդենց
կոչեցեալ
բաժին
այգին,
եւ
խառնեագ
ի
վերի
այգին
Աթոռոյս,
ապա
եւ
զայգեչափ
տեղի
եւս
ի
յարեւմտեան
կուսէ
ի
ներս
էարկ,
եւ
պարսպեալ
արար
զմեծ
այգի
մի՝
որպէս
զՂռի
այգին
նորապէս
մեծ
Դարվազայի :
Դարձեալ
բարեմիտ
եւ
ազատաբարոյ
Հայրապետս
այս,
որպէս
էր
յամենեցունց
ի
մերազնեայց
եւ
յայլազնեայց
սիրեցեալ
եւ
պատուեցեալ
նոյնպէս
եւ
էր
առ
յամենեսեան
ահարկու
եւ
անուանի,
յորմէ
ամենեքեան
երկնչէին
եւ
ակնածէին:
Յաւուրս
սորա
միաբանք
սրբոյ
Աթոռոյս
էին
որպէս
յաւուրս
Մօրկայ,
յորս
ո՛չ
ոք
ի
տաճկաց
կարող
էր
հպել
եւ
կամ
զբանս
ինչ
ծանունս
խօսիլ,
որպէս
սովոր
էին
ի
յառաջինսն
ի
մէջ
Աթոռոյս
հայհոյել
եւ
գանել,
եւ
տանել
յԵրեւան
բանտել
եւ
տուգանել:
Վասն
որոյ
եւ
արար
սա
զբազում
գործս
արժանի
զարմացման
եւ
արձանագրեցման
վասն
ապագայից:
Յորոց
զհասարակ
եւ
զմանունսն
թողեալ,
զոմանս
գլխաւորս
եւ
զնշանաւորսն
գրեմք
աստ:
Նախապէս
ի
շինելն
զպարիսպ
սրբոյ
Աթոռոյս,
զմերձ
գեօղս
մեր
(որ
կից
եւ
անմիջոց
վայրօք
եւ
խառնիխուռն
շինուածովք
շրջափակեալ
էր
զսուրբ
Աթոռովս,
)
քակեալ
հեռացոյց
ի
պարսպէս
եւ
յԱթոռոյս,
եւ
իւրով
արդեամբքն
վերստին
շինեաց
զտունսն
եւ
զԵկեղեցին
ի
հիւսիսակողմն,
միաժողով
եւ
բնակակից
իրերաց՝
որպէս
տեսանես:
Դարձեալ
զՅօշական
գեօղն
(որ
մուլք
է
սրբոյ
Աթոռոյս)
յամս
քսան
ղաւթեալ
էին
Մուղանլու
կոչեցեալ
ազգն
տաճկաց,
զբնակիչ
Հայսն
աստ
եւ
անդ
տարագիր
արարեալ,
իւրեանք
էին
նստեալ
որպէս
զբնիկ
եւ
զհայրենական
մուլք
համարելով
ինքեանց,
որոյ
զայնքան
այգիսն
եւ
զպարտէզսն
եւ
զշատ
տունս
անապատ
արարեալ,
եւ
զցանեցելոցն
իւրեանց
զմուլք
եւս
ո՛չ
տային
Աթոռոյս,
եւ
դեռ
եւս
զվնասս
բազումս
հասուցանէին,
արիասիրտ
Հայրապետս
այս
յոտին
կացեալ
ի
յամս
քանիս,
ա՛յնքան
ջանաց
մինչեւ
զնոսա
արմատախիլ
արարեալ
ի
բաց
հալածեաց
անտի,
եւ
զբնիկ
զեօղական
Հայսն
եւ
զայս
աստի
եւ
անտի
բերեալ
բնակեցոյց
ի
նմա,
ի
ՌՄԺԷ
թուոջն
մերում:
Դարձեալ
զգեօղօրայսս
զայսոսիկ,
այսինքն
է
զԱշտարակ,
զԵղուարդ,
եւ
Աղունատուն,
զորոց
մուլք
գոլ
սրբոյ
Աթոռոյս,
ո՛չ
ոք
գիտէր
երբէք.
զի
ի
Գրիգոր
կաթուղիկոսէն
մինչեւ
ցայս
վայր
ՅԽԷ
տարի
էր
անցեալ,
զորս
զաւթեալ
էին
Տաճիկք
յա՛յսքան
միջոցի
եւ
իւրացուցեալ
յազգէ
յազգ
հաստատուն
ղաբալայիւք
գնելով
յիրերաց:
Իսկ
սրբազան
Հայրապետս
այս
հանեալ
զվախմնամայսն,
եւ
հաւաստեալ
գոլ
սրբոյ
Աթոռոյս,
յետս
էառ
ի
տաճկաց,
եւ
արար
մուլք
սրբոյ
Աթոռոյս,
եւ
հաստատուն
գրով
եւ
կնքով
Հիւսէյին-Ալի-խանին,
Շխիսլամին
եւ
այլոց
մեծամեծ
տաճկաց
ի
ՌՃՁԲ
թուոջն
տաճկաց
գրեցեալ.
զոր
գտցես
ցուցակաւն:
Նոյնպէս
զՄուղնի
գեօղն,
եւ
զՖռանկանոց
գեօղն,
զորս
ի
ժամանակս
Յակոբ
կաթուղիկոսին
Շամախեցւոյ
յափշտակեալ
էին
Տաճիկք
եւ
իւրացուցեալք,
սոյն
Հայրապետս
յետս
առեալ
ի
տաճկաց,
արար
վերստին
մուլք
սրբոյ
Աթոռոյս:
Բայց
յետոյ
զՖռանկանոց
գեօղն
Հիւսէյին-Ալի-խանն
Երեւանու
էառ,
եւ
զՔիւլթափայ
կոչեցեալ
գեղջ
վեց
ղանկ
մուլքն
ետ
սրբոյ
Աթոռոյս,
հաստատուն
գրովք՝
զորոց
զորպէսն
տես
ի
ճառն
սոյն
գիւղօրէիցս:
Դարձեալ
ի
բառնիլ
միահեծան
տէրութեանն
Պարսից,
եւ
ի
մուտ
եւ
ել
առնելն
անիծեալ
ազգին
Լափլիզաց
յերկիրս
մեր
ի
գերել
եւ
յաւերել,
ընդ
նոսին
եւ
երկրաբնակ
Պարսիկքն
իսկ
եղեալ
ելուզակք
եւ
սրիկայք,
վասն
որոյ
բազում
գեօղք
եւ
վանօրայք
իսկ
ամայացան
եւ
աւեր
դարձան
որպէս
եւ
են
մինչեւ
ցայսօր:
Իսկ
Բայատ
կոչեցեալ
Տաճիկ
ազգ
մի
եկեալ
բնակեալ
էին
ի
ներքոյ
Խորվիրապայ
սրբոյ
վանիցն
ի
բաղչատեղն
նորին,
եւ
զվանքն
եւ
զեկեղեցիսն
արարեալ
էին
տեղիք
անասնոց
եւ
ամբարք
գարշելեաց
իւրեանց:
Իսկ
բարենախանձ
Հայրապետս
այս
զԲայատ
կոչեցեալ
Տաճիկսն
ի
սրբոյն
Վիրապայ
վանիցն
ի
բաց
մերժեաց՝
եւ
էհան
զոտս
նոցա
ի
վանից
անտի:
Եւ
եդ
զառաջնորդս,
եւ
հոգացեալ
զամենայն
պակասութիւնսն՝
արար
վանք
միաբանակեցաց՝
որպէս
յառաջն:
Որ
եւ
է
ի
ներկայումս
շէն
եւ
հաստատուն
ի
փառս
Աստուծոյ
եւ
ի
պատիւ
սրբոց
նորա,
որպէս
ասացեալ
է
ի
ճառս
սոյն
վանից:
Դարձեալ
ի
հարաւակոյսն
գեղջս
ի
վայրն
Քիւլթափայ
անուն
փոքր
Բլուր
գոյ,
որ
սահմանն
է
գեղջս
մերում
ի
հարաւակուսէ:
Այրըմլու
կոչեցեալ
ազգ
մի
տաճիկք
եկեալ
յայնկոյս
յերեսն
սոյն
բլրիս
կամեցան
գեօղ
շինել
եւ
բնակութիւն
ինքեանց:
Նոյնպէս
եւ
աստի
ի
յարեւելակողմն
կից
Ղօռուղ
կոչեցեալ
տեղւոյն
աւեր
գեօղատեղ
մի
գոյ,
որ
Իլխճի
կոչի,
(քանզի
յառաջին
ժամանակսն
խանլխ
իլխճիքըն՝
որք
են
գրաստապանքն՝
յամռան
եղանակին
ի
լերինսն
մնային՝
եւ
ի
ձմռան
եղանակին
եկեալ
աստ
բնակէին
վասն
արօտից
անասնոց,
որք
զքանի
մի
տունս
շինեալ
բնակէին
ի
նոսա:
Վասն
այնորիկ
կոչեցաւ
տեղին
այն
Իլխըճի
քեանտ):
Եւ
յայս
գեօղս
եւս
եկեալ
ազգ
մի
տաճկաց
Քեօլանի
կոչեցեալ՝
կամեցան
բնակութիւն
առնել
ինքեանց՝
հրամանաւ
Հիւսէյին-Ալի-խանին
Երեւանու:
Որք
երկուքն
եւս
թէ
վասն
ջրոց
եւ
թէ
անասնոց
արօտատեղից.
որքան
իցէին
ցաւեցուցանելոց
զաթոռայինսն
եւ
զգեօղականսն
մեր,
փորձողացն
է
յայտնի:
Իսկ
բազմերախտ
Հայրապետս
այս,
ընդդէմ
կացեալ
երկոցունցն
եւս,
վարեաց
զնոսա
եւ
ո՛չ
եթող
զետեղիլ
անդ:
Դարձեալ՝
սոյն
Հայրապետս
բազմահանճար
ի
վերայ
առաջնորդին
Կարսայ
բարկացեալ
վասն
ոմանց
պատճառաց,
բանիւ
արար
զնա,
եւ
ի
Պօլսոյ
յատուկ
զֆարման
բերել
ետ
ի
թագաւորէն
յիւր
անուն
(որ
գոյ
ի
սուրբ
Աթոռոջս,
)
եւ
զառաջնորդն
այն
հանեալ
անտի,
եբեր
ի
սուրբ
Աթոռս,
եւ
զԿարս
քաղաքն
հանդերձ
իւրովք
շրջակայիւքն
զաւթեալ
տէրունի
վիճակ
արար
սրբոյ
Աթոռոյս,
եւ
զվանքն
Ղօշավանից
(որ
քսան
ամաւ
յառաջ
ամայի
կայր,
)
ի
շինութիւն
բերեալ՝
զառաջնորդ
կարգեաց
եւ
հաստատեաց
միաբանիւք
եւ
ամենայնիւք
պարագայիւքն,
տալով
եւ
զհին
պարտսն՝
որք
դիզացեալք
կային
ի
վերայ
վանքին
ի
յառաջնորդաց,
որովք
եւ
եւս
փառաւորեցաւ
եւ
հռչակեցաւ
անուն
սրբազան
Հայրապետիս
ի
յայլազգիս
եւ
ի
մերազնեայս:
Եւ
հաստատեաց
ի
վանքն
զյատուկ
գութան
մի
յանուն
սրբոյ
Աթոռոյս
ամենիւք
պարագայիւքն,
յորմէ
ո՛չ
սակաւ
արգասիք
մտանէին
ի
սուրբ
Աթոռս:
Եղեւ
այս
ի
ՌՄԺԴ
թուոջն
մերում:
Դարձեալ
ի
Հաշտարխան,
եւ
ի
բոլոր
երկիրն
Ռուսաց,
բնակեալ
հայքն
Տէրունի
գոլով,
ի
սրբոյ
Աթոռոյս
գնայր
նոցա
առաջնորդ
եւ
եպիսկոպոս,
որ
ընդ
առաջնորդութեանն,
եւ
զնուիրակական
գործն
եւս
կատարէր:
Ապա
ի
ժամանակս
Ղազար
կաթուղիկոսին
Ճահկեցւոյ,
ի
ՌՃՂԸ
թուոջն
մերում,
ապստամբեցան
յԱթոռոյս,
եւ
եդին
իւրեանց
յատուկ
առաջնորդ
հրամանաւ
թագաւորին
Ռուսաց
զՍտեփաննոս
եպիսկոպոս
ոմն
ի
վիճակէն
Գանձասարու
վասն
դժնեայ
բարոյութեան
Բարսեղ
եպիսկոպոսին
Փառակեցւոյ,
որ
յայնմ
միջոցի
առաջնորդ
էր
տեղւոյն
ի
Ղազար
կաթողիկոսէն
կարգեցեալ:
Եւ
յայնմ
հետէ
ի
յԱթոռոյս
եպիսկոպոս
ո՛չ
եմուտ
յայն
երկիրն.
զի
հրամանաւ
թագաւորին
արգելեցաւ,
այլ
մասնաւոր
վարդապետ
մի
գնայր
նուիրակ
անուամբ
միայն,
եւ
ընդ
բռամբ
առաջնորդին
լինելով՝
որպէս
զժողովարար
մի՝
կամաւորապէս
ժողովէր
զնուիրակութիւնն
ի
բոլորէն
զմասն
հաղիւ
առնլով
գայր
յԱթոռս:
Յայլուստ
եպիսկոպոսք
մտանէին
յերկիրն
անարգել,
եւ
յաթոռոյս
միայն
ոչ
կարէր
մտանել:
Վասն
որոյ
եւ
Գանձասարու
Ներսէս
կաթողիկոսն
ժամ
գտեալ
(եւ
մանաւանդ
զի
տեղւոյ
առաջնորդն
յիւր
վիճակէն
էր,
եւ
յինքենէ
եպիսկոպոս
ձեռնադրեցեալ)
եւ
յերկիրն
եւս
գլխաւոր
իշխանք
ոմանք
ի
Շամախու
եւ
ի
յայլ
վիճակէ
նորին
էին,
սկսաւ
յոտն
ածել
յայն
յերկիրն,
եպիսկոպոս
եւ
նուիրակ
առաքել,
զգանձանակ
հաստատել,
եւ
զանուն
իւր
յիշեցուցանել
յԵկեղեցւոջն,
նոյնպէս
եւ
նուիրակն
նորին
եւս
խրոխտալ
ի
վերայ
նուիրակացն
սրբոյ
Աթոռոյս,
եւ
համարձակ
վատաբանել
եւ
դաս
քարշել
զԱթոռայինս,
ասելով
թէ՝
մեր
է
այս
վիճակ,
դուք
զի՞
մտանէք
յայսր.
եւ
զայլս
այսպիսիս:
Տեւեաց
այս
դիպուած
ի
ժամանակս
Ղազարու,
Մինասայ,
Աղէքսանդրի,
եւ
Յակոբայ
կաթողիկոսացն,
մինչեւ
ի
Սիմէօն
կաթողիկոսս
յայս
յամս
քսան:
Ապա
ի
ժամանակս
սոյնոյ
Հայրապետիս,
մինչ
մեռաւ
Գանձասարու
Ներսէս
կաթողիկոսն,
եւ
անկաւ
երկճղի
կաթուղիկոսութիւն
ի
յԱղուանս,
(որպէս
ասացեալ
է
երկարապէս
ի
ճառս,
եւ
ի
ճնշելն
սորա
զլրբութիւնս
Իսրայէլին
եւ
նորայնոցն,
եւս
սկսան
չարանալ
եւ
ի
տիրել
երկրին
այնմիկ
եւ
Գանձասարու
վիճակ
առնել
զնա
իսպառ,
եւ
զնուիրակն
սրբոյ
Աթոռոյս
(որ
էր
Քանաքեռցի
Յովհաննէս
վարդապետն
ի
սոյնոյ
Հայրապետէս
առաքեցեալ,
)
ի
յանարգանս
եւ
յանպատիւս
ունիլ,
եւ
զայլս
այսպիսիս:
Ապա
բարենախանձ
Հայրապետս
այս
գրեաց
առ
Եկատարինէ
թագաւորն
Ալէքսիովնայ
Ռուսաց
երկարապէս
զորպիսութենէ
Աթոռոյս,
եւ
զհնազանդութենէ
յամենայն
յիշխանութիւնս
եղելոց
Հայոց՝
Սմա,
եւ
զապստամբութենէ
միայն
յայն
յերկիրն
եղեալ
Հայոցն,
եւ
զայլս
այսպիսիս
(որոյ
մուսավատայն
գոյ
ի
սոյնոյ
Հայրապետէն
արարեցեալ,
)
ընդ
գրոյն
նա
եւ
զմասունս
ի
Նոյեան
Տապանէն,
ի
սրբոյն
Յօհաննու
Կարապետէն,
ի
սրբոյն
Գէորգեայ,
եւ
ի
սրբոց
Հռիփսիմեանց
նշխարացն,
միով
քառաչեայ
արծաթեայ
ոսկեջրեալ
տփով
կքեցելով
ձեռամբ
Թիֆլիզեցի
Դաւիթ
վարդապետին
առաքեաց
ի
ՌՄԺԵ
թուոջն
մերում:
Իսկ
ողորմութեամբն
Աստուծոյ
(որ
ունի
ի
ձեռին
զսիրտ
թագաւորաց)
սիրով
ընկալնու
թագաւորն
զգիրն
եւ
զընծայն,
եւ
լիովին
եւ
քան
զխնդրեալն
առաւել
կատարէ
զխնդիրն:
Զի
հրամայէ
գրել
զհրովարտակ
առ
յամենայն
տէրութիւնս
իւր
եւ
առ
յամենայն
յազգս
Հայոց,
ծանուցանելով
զմիտ
գրոյն
եւ
զորպիսութիւնս
ընծայից
սրբազան
Հայրապետիս
մերոյ,
եւ
զընդունումն
իւր
մեծաւ
սիրով
եւ
շնորհակալութեամբ,
եւ
տալն
զկատարումն
խնդրանացն,
եւ
զվճիռն
թէ՝
թարց
հրամանի
Հայրապետին
Էջմիածնի՝
եպիսկոպոս
եւ
կարգաւոր
ոք
մի՛
մտցէ
յերկիրս
յայս,
եւ
զայլս
սիրացոյց
բանս:
Զորս
գրեցուցանէ
ի
վերայ
մագաղաթի
ոսկեայ
գրով,
եւ
զնոյնն
հրամայէ
թարգմանել
ի
Հայ
լեզուս,
եւ
նոյնպէս
գրել
ի
վերա
մագաղաթի:
Եւ
ապա
զերկոսեանն
այս
ինքն
զՌուսերէնն
եւ
զՀայերէնն
ի
մի
յարկեցեալ,
եւ
կապեալ
թելիւ՝
ուր
վերջանայ
բանն,
եւ
ի
վերայ
կապին
դնէ
զմեծագոյն
կնիկքն
Կայսերական
ի
վերայ
զմռոյ՝
որպէս
տեսանես,
որ
գոյ
յԱթոռոջս
ի
միում
յատուկ
արկղոջ
ի
ներքոյ
փականաց:
Եւ
ընդ
սոյնոյ
հրովարտակիս
զթօփ
մի
ոսկեհուռն
դիպայ
նորագործ
եւ
գեղեցիկ,
եւ
զերկուս
թօփս
ոսկեայ
գործ
հաշիայս
(իբր
յատկապէս
ընծայ
Հայրապետին)
առաքէ
ձեռամբ
նոյնոյ
Թաւիթ
վարդապետին
ի
սուրբ
Աթոռս
ի
ՌՉԿԸ
թուոջ
փրկչին,
եւ
ի
մերում
ՌՄԺԷ
թուոջն:
Եւ
այսպէս
արար
զբոլոր
երկիրն
զայն
հաստատապէս
վիճակ
Տէրունի
սրբոյ
Աթոռոյս՝
արքունական
հրամանագրով:
Ապա
ի
սոյն
թուոջս՝
սոյն
հայրապետս
զՄինաս
եպիսկոպոսն
նուիրակ
եւ
առաջնորդ
կարգեալ
առաքէ
յերկիրն
յայն
փառաւորապէս
որպէս
յիշեցաւ
ի
Զ
գլուխն
ի
ճառս
սոյնոյ
երկրիս:
Իսկ
զվերոյիշեցեալ
դիպայն՝
սոյն
Հայրապետս
կտրէ,
եւ
տայ
կարել
զՇուրջառ
մի
հայրապետավայել,
(որոյ
աստառն
է
կապտագոյն
գէղէթ
ծաղկեայ,
եւ
քեօպայն՝
կարմիր
աթլաղ)
եւ
զվարագոյր
մի
սրբոյ
Իջման
տեղւոյն՝
կարմիր
աստառով
կերպասեայ:
Իսկ
զվերոյիշեալ
ոսկեհուռն
հաշիայն
դնէ
ի
վերայ
երկուցն
եւս
շուրջառին
եւ
վարագուրին,
յերեսոյ
կուսէ
ի
քղանցսն
շուրջանակի:
Որք
երկուքն
եւս
են
ազնիւք
յատկացեալք
եւ
աննմանք
այլոց,
յորոյ
վերայ
գրեալք
գոն
եւ
յիշատակարանքն՝
որպէս
տեսանես:
Եւ
յայնմ
հետէ
եղեւ
ընտանութիւն
եւ
մեծ
սէր
թագաւորին
ռուսաց
եւ
նախարարաց
նորին՝
եւ
եպիսկոպոսացն,
առ
սուրբ
Աթոռս,
եւ
առ
յազգս
մեր
որպէս
տեսանես
զգրեանսն
նոցին:
Դարձեալ
ի
Կարնոյ
Կարմիր
վանք
կոչեցելումն
սեւագլուխ
մի
կայր
թօխաթցի՝
Գէորգ
անուն.
այս
չի՛ք
Գէորգ
ո՛չ
վարդապետս,
միջնորդութեամբ
նոյնոյ
վանից
առաջնորդ
Մշեցի
Յակոբ
վարդապետին
գայ
յԱթոռս
եւ
եպիսկոպոս
ձեռնագրի
ի
շամախեցի
Յակոբ
կաթողիկոսէն
ի
միաբանութիւն
նոյնոյ
Կարմիր
վանիցն,
ի
ՌՄԹ
թուոջս
մերում:
Եւ
յետոյ
ի
ՌՄԺԳ
թուոջն
մերում,
ի
ժամանակս
սոյն
Սիմէօն
կաթուղիկոսիս՝
նոյն
չԳէորգ
վարդապետն
նոյնոյ
Յակոբ
վարդապետ
առաջնորդի
հրամանաւն
գնայ
յԱխլցխա
քաղաքն
սակս
պտղե
եւ
իրաւանց
նոյնոյ
վանիցն
(զի
յառաջ
Ախլցխա
վիճակ
էր
այն
վանիցն):
Ապա
ի
գնալն
չԳէորգեն
յայն
քաղաքն,
սկսանի
յայտնել
զչարութեան
խմորն՝
զոր
ունէր
յառաջմէ
ծրարեալ
ի
յինքն,
այս
ինքն
զաղանդն
Ախթարմայութեան:
Քանզի
եւ
Ախլցխա
քաղաքն
եւս
յիսուն
ամաւ
յառաջ
ապականեցեալ
էր
նոյն
աղանդովն
ըստ
մեծի
մասին:
Ուստի
եւ
չԳէորգն
այն
այնքան
համարձակութիւն
գտանէ
անդ,
մինչեւ
զհայոց
ազգն
եւ
զԵկեղեցին
դաս
քարշէ
յԱտեանն
եւ
վատաբանէ,
զանուն
փափին
յիշէ
յԵկեղեցին,
եւ
զայլս
այսպիսիս:
Որոյ
բողոքն
հասանի
ի
Կարին,
եւ
Կարնեցիքն
եւս
բազմակնիք
թղթով
ծանուցանեն
Սիմէօն
կաթուղիկոսիս:
Ապա
արիասիրտ
Հայրապետս
այս
(որ
մանաւանդ
նախանձախնդիր
էր
վասն
ուղղափառի
հաւատոյս
Հայաստանեայց)
գրէ
ի
Պօլիս
եւ
զերիս
ֆարմանս
բերել
տայ
ի
Սուլթան
Մուստաֆայէն
ի
ՌՃՀԹ
եւ
ի
ՌՃՁԱ
թուոջն
տաճկաց,
երկուքն
յատուկ
ի
վերայ
Ախլցխայու,
եւ
մինն
ի
վերայ
ամենայն
տեղեաց՝
սաստիկ
հրամանաւ
եւ
պէսպէս
սպառնալեօք:
Իբր
(զի)
ո՛ւր
ուրեք
Ֆռանկ
փաթրիք
իցեն՝
վարեսցեն
յերկիրն
իւրեանց.
եւ
ուր
ուրեք
հայ
ֆռանկացեալ
իցէ՝
կրեսցեն
մեծամեծ
տուգանք,
տանջանք,
եւ
այլք
այսպիսիք,
զի
հնազանդեսցին
իւրեանց
օրինաց՝
եւ
մի՛
եւս
արասցեն
զՖռանկութիւն:
Զայս
պատուէրս
փաշայից՝
դատաւորաց՝
եւ
այլոց
մեծամեծաց
իւրոց
գրէ:
Իսկ
յերկուս
ֆարմանսն
Ախլցխայու՝
յետ
այսպէս
սպառնական
պատուիրանացըն՝
գրէ
թէ՛
Պօղոս,
Ստեփան
եւ
Յովհաննէս
սեւագլուխքն
(որք
էին
ախթարմայք
բնակեալք
յԱխլցխայ՝
հոտեցուցիչք
երկրին)
եւ
Յակոբ
չերէցն,
ի
յԷջմիածին
աքսորեսցին,
եւ
Գ.
Եկեղեցիքն՝
Հայոց
յանձնեսցին:
Եւ
զի
մինչ
այս
ֆարմանաց
գալն՝
վերոյ
յիշեալ
Հայրապետս
մեր
զչիք
Գէորգն
բանադրեաց,
եւ
նա
լսելով
մանաւանդ
զֆարմանաց
հանելն
փախեաւ
գաղտ
յԱխլցխու
ի
Պօլիս
ի
Բեկօղլեն
առ
ֆռանկսն,
եւ
անդսատակեցաւ
ի
նոյն
ամին:
Իսկ
ի
գալ
ֆարմանացն՝
Հայրապետս
մեր
զմին
առաքէ
յԱխլցխա
առ
Նոման
փաշայն,
(որ
փաշայ
էր
նոյնոյ
երկրին)
եւ
ինքն
եւս
գրէ
փաշային
զորպիսութիւնս
ախթարմայիցն.
ապա
փաշայն
ի
տեսանելն
զֆարման
թագաւորին
իւրոյ,
կատարէ
զհրամանն,
զի
զեօթն
փաթրիք
ֆռանկսն
(որք
յորջացեալ
էին
անդ)
աքսորէ
յերկիրն
իւրեանց,
եւ
զեկեղեցիսն
յանձնէ
հայոց
ժողովրդեանն,
զթիւրեալսն
բազմաւ
տանջանօք
եւ
տուգանօք
խոշտանգէ,
եւ
զվերոյիշեալ
չորեսին
չկարգաւուրսն՝
կապանօք
ընդ
միոյ
գլխաւ
որ
մարդոյն
իւրոյ
առաքէ
յԱթոռս
ի
ՌՄԺԸ
թուոջն
մերում:
Որք
մնացին
յԱթոռս
յամս
երիս,
կրեցին
զշատ
նեղութիւնս,
ի
բանտս,
ի
կապանս,
ի
գանս
եւ
յայլս
պատիժս՝
մինչեւ
երկիցս
անգամ
հայերէն
գիր
ետուն
դաւանութեան
մերոյ
վճռապէս
եւ
նզովիւք,
զի
մի՛
եւս
դարձցին
ի
նոյն
աղանդն:
Յետոյ
ախլցխացիքն
անկան
առ
մեծ
Մուսթաֆայ
փաշայն
(որ
յայնմ
ժամանակի
ի
Կարս
սարասկեար
նստիւր
վասն
պատերազմին
ընդ
ռուսաց
ազգին,
որ
յայնմ
միջոցին
գոյր
սաստկապէս).
եւ
նա
գրեաց
առ
Հայրապետս
մեր,
զի
արձակեսցէ
զկապեալսն:
Եւ
Հայրապետս
մեր
եւս
գրեաց
սարասկեարին
զորպէսն.
եւ
նորին
ձեռամբն
ի
Կարս
դատաւորօք
եւ
մեծամեծ
իշխօղօքն
Կարսայ
վերստին
էառ
գիր
ի
բերանոց
հեստելոցն
տաճկեվար,
զի
մի՛
եւս
երեւեցուսցեն
ի
յինքեանս
զնշան
ախթարմայութեան:
Ապա
գրեաց
վերստին
ի
Պօլիս,
եւ
ետ
բերել
զարձակման
ֆարմանն,
եւ
դարձոյց
զնոսա
յԱխլցխայ
ի
ՌՄԻ
թուոջն
մերում:
Սոյնպէս
եւ
զմիւս
հասարակ
ֆարմանն
առաքեաց
սոյն
Հայրապետս
մեր
ի
Բայազիտ
եւ
յԱլաշկերտ
առ
Ապտի
փաշայն
Բայազիտու,
եւ
առ
այլ
իշխօղսն
երկրին,
գրելով
եւ
ինքն
զորպիսութենէ
հեստելոցն,
(զի
եւ
ի
յԱլաշկերտ
ուրեք
ուրեք
գոյին),
եւ
խնդրեաց
զգլխաւորսն
նոցա:
Իսկ
փաշայն
եւ
այլ
իշխօղք
երկրին
նոյնպէս
առաքեցին
կապանօք
ըստ
ոճոյ
ֆէրմանին,
եւ
ըստ
խնդրոյ
Հայրապետիս
մերոյ,
յԱլաշկերտու
յերկրէ
զեօթն
անձինս
չարագլուխս,
զհինգ
չքահանայս,
եւ
զմի
չտիրացու՝
զոր
Բրնձիք
կոչէին,
որ
էր
ի
Գարսան
գեղջէն,
եւ
զմի
աշխարհական
Մաթոյ
անուամբ
ի ....
գեղջէն,
եւ
չքահանայքն՝
Տէր
Պօղոսն
ի
Ղարասու
գեղջէն,
Տէր
Գրիգորն
ի
Նաւկայ
գեղջէն,
Տէր
Խաչատուրն
ի
Մոլլասուլէ
լման
գեղջէն,
Տէր
Յարութիւնն
ի
Միրանկ
գեղջէն,
եւ
Տէր
Ղազարն
եւս
ի
Գարսան
գեղջէն.
որք
էին
գլխաւորք
հեստելոցն,
զորս
եւ
Հայրապետս
մեր
նոյնպէս
եւ
զանազան
կերպիւ
խոշտանգեաց
գանիւ,
բանտիւ,
եւ
բանիւք,
վերջապէս
ի
բերանոցն
էառ
գիր
Հայերէն՝
նզովիւք
եւ
հաստատուն
ուխտիւք,
եւ
ի
Բայազիտ
եւս
ի
դատարանումն
տաճկաց
էառ
զգիր
հաստատուն
կնքով
եւ
վկայութեամբ
բազմաց,
զի
մի՛
եւս
երեւեցուսցեն
յինքեանս
զնշան
աղթարմայութեան,
եւ
զայլս
ապականեալսն
եւս
յինքեանց՝
վերադարձուսցեն
ի
մերս
յԵկեղեցին:
Այսպէս
արարեալ
եւ
զսոսա
առաքեաց
ի
տեղիս
իւրեանց:
Արդ
Ախլցխայու
անուամբ
ֆէրմանն
երկու
էր,
մինն
առ
Նոման
փաշայն
մնաց,
եւ
միւսն
յԱթոռս
է:
Նոյնպէս
եւ
միւս
հասարակ
ֆէրմանն
իւրեանց
քանեօք
սուրաթօքն:
Նոյնպէս
եւ
իթլախի
ֆերմանն
զոր
վերստին
ետ
բերել
վասն
արձակմանն
Ախլցխայեցւոցն:
Այլ
եւ
հեստելոց
տուեալ
Հայերէն
եւ
Տաճկերէն
ձեռագիրքն,
փաշայից
եւ
այլոց
մեծամեծաց
գրեանքն,
եւ
այլ
թուղթք
վասն
անցիցս
այսոցիկ,
բոլորքն
համաժողով
գոն
յԱթոռս:
Զորս
գտցես
յերեսսն
գրեցեալ
ցուցակօքն,
որք
պահելիք
են
ի
պիտանաւորութիւն
ըստ
ժամանակին:
Եւ
այս
եւս
ոչ
է
զանգ
առնելի,
զի
Հերակլ
արքայն
Վրաց
երկիցս
անգամ
բազմօք
զօրօք
եկն
ի
վերայ
Երեւանու,
եւ
Երեւանցի
Հիւսէին-Ալի-խանն
ինքն
իւրայնօքն՝
բերդափակ
եղեալ
ամրացաւ,
եւ
զերկրայինսն
բոլոր
քոչեցուցեալ
յԵրեւան՝
ելից
զխանդակ
բերդին,
եւ
ապա
ինքն
իւրովք
մեծամեծօքն
գրեալ
աղաչանօք
Հայրապետիս
մերոյ՝
զի
միջնորդեսցէ
ի
խաղաղութիւն:
Եւ
Հայրապետս
մեր
գնացեալ
առ
Հերակլ
արքայն,
յորմէ
եւ
սիրով
ընդունեցեալ
մեծարի,
եւ
հրաւիրէ
զնա
յաթոռս
ի
յուխտ
եւ
ի
պատիւ.
եւ
ապա
համոզեալ
զնա
ի
սէր
եւ
ի
խաղաղութիւն
ընդ
Երեւանցւոցն,
առանց
յամենայնի
վնասատուութեան
ուղարկէ
զնա
խաղաղութեամբ
յերկիրն
իւր:
Քանզի
կարի
սիրով
էին
ընդ
միմեանս
Հայրապետն
մեր
եւ
Հերակլ
արքայն:
Լինին
այս
եղելութիւնք
ի
ՌՄԺԴ
եւ
ի
ՌՄԺԸ
թիւսն
մեր:
Դարձեալ՝
յառաջ
քան
զքանի
ամս
վնէժաբնակ
ի
մէնջ
հեստեալ
լոթերականքն՝
(որք
կոչին
Արբայեանք,
)
հնարեցին
զտետրակ
մի
Օրացոյց
անուն,
զոր
շինէին
յամի
յամի
ի
վերայ
Տարեգրոյն,
յորում
դնէին
զտարւոյ
տօնսն,
տեղաւորելով
զշարժական
միջոցից
տօնսն,
ցուցանելով
եւ
ղաւուր
ձայնն,
զամսաթիւն,
զլուսնաթիւն,
եւ
զայլս
այսպիսիս.
ընդ
սոցին
դնէին
նա
եւ
զտօնն
Յունաց
եւ
Լաթինացւոց
ըստ
մերոյ
խառն:
Եւ
այսպէս
յամենայն
ամի
տպեալ
յաղգս
մեր
սփռէին,
իբր
մեծ
երախտաւոր
իմն
ցուցանելով
զինքեանս
ազգիս
մերոյ:
Եւ
ազգս
մեր
եւս
առնոյր
ամենայն
ոք
(մանաւանդ
յերկիրն
Օսմանցւոց)
եւ
կրէր
ի
ծոցի
իւրում
իբրեւ
զհազուագիւտ
եւ
պիտանի
գիրք
մի:
Եւ
զայս
տեսանելով
բարենախանձ
Հայրապետիս
մերոյ՝
ո՛չ
սակաւ
ցաւիւր
եւ
յոգւոց
հանէր,
իբր
զի
ազգն
հայոց
այնքան
իցէ
տկարացեալ՝
մինչ
զի
այնպիսեաց
լոթրանացն
կարօտիցի
եւ
նոքօք
կարգաւորիցէ
զտօնս
Եկեղեցւոյ
իւոյ:
Ուստի
ի
խափանել
եւ
ի
ջրել
զթիւնալի
օրացոյցն
նոցին,
վերանորոգեաց
զտօնացոյցս
մեր
երկոքումբք
հատորօք՝
(որպէս
ի
վերն
ասացաւ.
)
որ
քան
զՕրացոյցն
նոցին
գեղեցիկ
ոճով
եւ
մշտադէպ
ճանապարհաւ
ցուցանէ
զամենայն
վերոյգրեցեալսն
որպէս
տեսանես
ի
Տօնացոյցն:
Եւ
այսպէս
ի
կարգաւորելն
զՏօնացոյցս
մեր
որպէս
ասացաք,
ապա
ետես
թէ՝
գրչագրովք
ո՛չ
էր
հնար
տարածել
յամենայն
Եկեղեցիս,
վասն
որոյ
գուն
գործեաց
խնդրելով
զհնար,
զի
եւ
զտպագրատուն
եւս
հաստատիցէ
յԱթոռոջս.
զոր
եւ
հաստատեաց
իսկ
յաջողմամբն
Աստուծոյ
ի
ՌՄԺԹ
թուոջն
մերում:
Յորում
եւ
եա
տպել
նախապէս
զՍաղմոսս,
զիւրակերտ
տաղարանս,
եւ
զգիրքն
աղօթից
Զբօսարան,
կոչեցեալն,
ի
փորձել
զամենայն
պարագայս
գործոյն,
ի
ՌՄԻ
եւ
ի
ՌՄԻԱ
թիւսն:
Եւ
ապա
ի
ՌՄԻԳ
թուոջն
ետ
տպել
զիւրակերտ
Տօնացոյցն.
զոր
եւ
սփռեաց
յամենայն
ազգս
մեր
ըստ
մեծի
մասին
ձրիապէս,
գրելով
եւ
զպատուիրական
կոնդակունս
յամենայն
երկիր,
զի
զթոյնացոյցն
լոթրանաց
խոտիցեն
եւ
զիւր
Տօնացոյցն
ի
գործ
ածիցեն,
ի
ՌՄԻԴ
թուոջն
մերում:
Եւ
մինչ
զտպագրատունն
եւս
հաստատեաց
Աստուծով,
ապա
ետես
թէ՝
ի
հեռուստ
եւ
բեռամբ,
եւ
մանաւանդ
մեծաւ
ծախիւք
բերելով
զթուղթն՝
կարի
դժուարաւ
լինիւր
եւ
անձեռնտու
այսմ
գործոյ:
Վասն
որոյ
հետամուտ
լեալ
այնուհետեւ,
զի
եւ
զթղթաշինութեան
արհեստն
եւս
մուծցէ
յԱթոռս,
զի
յաջողակ
լիցի
գործն
տպագրութեան.
զոր
եւ
եմոյծ
իսկ
եւ
հաստատեաց
յաջողմամբն
Աստուծոյ: