Ջամբռ, Գիրք,որ կոչի յիշատակարան

Ի բնէ անտի ի սրբոյ Լուսաւորչէն մերմէ, ի ժամանակիս իշխանութեան Հայոց, սրբոյ Աթոռոյս ազատ լինելն յամենից հարկաց է անտարակոյս: Յետոյ ի բառնիլ իշխանութեան Հայոց, եւ ի փոխիլն Հայրապետութեան ի Սիս, զայնքանեաց միջոցացն (յորս յամայութեան գոյր սուրբ Աթոռս) զոչինչ ունիմք ասել: Իսկ ի նորոգիլն վերստին (որպէս ասացաւ ի վերն, ) սկսաւ ապա յաջողմամբն Աստուծոյ վերստին ստանալ զառաջին կարգն իւր եւ կեալ ազատ յամենից հարկաց, այս ինքն Հայրապետն եւ միաբանքն ոչ տայցեն զկերպիւ իւիք հարկս մարմնաւոր տերանց՝ որպէս տան աշխարհականք: Անդք, այգիք, եւ կալք սորին ոչ չափիցին, անասունք եւ դրաստքն ո՛չ ի թիւ արկցին, ջրաղացք եւ այլք այսպիսիք ո՛չ գրիցին. մուտք եւ ելք սորին ոչ տայցին զմաքս, եւ ո՛չ տալ զգլխահարկս, զհնգորդս, զտասանորդս, զտնախարճս, զանասնախարճս եւ զմլքախարճս, եւ զայլս այսպիսիս՝ որպէս սովորութիւն է աշխարհի, այլ յամենայնի ազատ լինիլ իւրայնովքն՝ որպէս եւ է այսպէս մինչեւ ցայսօր: Եւ թէ ո՞րպէս, ծանի՛ր. զի նախապէս ի ժամանակս Մելքիսէդ կաթուղիկոսին, որ մեծ Շահ-Ապաս թագաւորն Պարսից զհարիւր թուման մուխաթթայն՝ զոր հարկ էր եղեալ ի վերայ սրբոյ Աթոռոյս ի տալ ամի ամի, զայն եբարձ երանելին Մովսէս կաթողիկոսն ի ժամանակս Շահ-Սեֆի թագաւորին Պարսից, եւ ամենեւին հանեալ ի ջամբռէն՝ անհետ արար հաստատուն հրամանաւ նոյնոյ թագաւորին՝ (որպէս ասացաւ ի վերդ ի պատմութեան գեղջս մերոյ՝) ի թուին տաճկաց ՌԼԸ. բայց ռաղամս այս ո՛չ տեսաք մեք՝ այլ զսուրէթն ....... զոր գտցես ցուցակաւն եւ ....... նշանագրով: Ապա երանելիս այս որպէս թէ յանշնչութենէ ի շնչաւորութիւն հազիւ բերեալ զսուրբ Աթոռս, վերանորոգութեան եւ շինութեան միայն պարապելով՝ փոխի առ Տէր, չունելով ժամանակ եւ զայլոց հարկաւորացն հոգալոյ: Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: Իսկ զկնի երանելւոյս այսորիկ մինչ յաջորդէ համանմանն իւր յոգներախտն՝ եւ բազմաշխատն՝ եւ նոր ի նորոյ նորոգողն յամենայնի ազգիս մերոյ եւ սրբոյ Աթոռոյս՝ Տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն սկսանի յամենայնի ի կատարելութիւն ածել կուռն ջանիւ հոգալով զհարկաւորացն սրբոյ Աթոռոյս, զներքսականաց շինելով եւ զարտաքսականացն արքունական եւ դատաւորական հաստատուն գրովք: Քանզի ի բազմացուցանելն զմիաբանսն սրբոյ Աթոռոյս, զանդս եւ զարտորայս եւ վասն սերմանելոյ՝ որպէս ասացաք յառաջ, սկսաւ եւ զյատուկ գութան մի ի կիր արկանել (որ չգոյր յառաջ): Իսկ չարն Մահմատ-Ղուլի որ խան էր երկրիս Երեւանու, կամեցաւ հնգորդ առնուլ (այս ինքն զպահրա) ի ցանեցելոց հասիցն սրբոյ Աթոռոյս: Վասն որոյ եւ նոյն երանելին արզ առնէ երկրորդ Շահ-ապասին՝ թէ՝ սուրբ Աթոռս ի բնէ անտի մաղաֆ է լեալ, այս ինքն ազատ յամենայնէ, այժմ ի յաղքատութենէ՝ մէկ գութանի վարելոյ չափ տեղ հազիւ կարեմք զսերմն արկանել յերկիր, Մահմատ-Ղուլի խանն կամի ի նմանէ եւս զպահրա առնուլ: Եւ Շահն ռաղամ տայ սաստիկ թամպէհով ՝ զի մի՛ ձեռնամխիցին թէ Մահմատ-Ղուլի խանն եւ թէ այլք ի խնդրել զպահրա ի սրբոյ Աթոռոյս սերմանցն: Գիտ զայս ռաղամս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն, որ գրի ի տաճկաց թուոջն ՌԾԵ: Բայց զայս իմա՛. զի որովհետեւ յարզայումն մէկ գութան միայն գրի, վասն որոյ եւ շահն եւս ի ռաղամումն զմէկ գութան միայն մաղաֆ առնէ, ուստի ո՛չ պարտիս զայս ռաղամս ցուցանել՝ յորժամ գութանի աղագաւ զրոյց լինիցի, եւ դու աւելի ունիցիս զգութան: Բայց յառաջ քան զայս՝ ի ՌԽԸ թուին տաճկաց՝ սոյն երանելիս՝ Սեֆի Շահին եւս արզ արարեալ, զմէկ գութանի մաղաֆութեան ռաղամ առնու: Որոյ զսուրէթն գի՛տ ցուցակաւն:

Դարձեալ սոյն երանելիս յետ հնգից ամաց վերստին արզ առնէ նոյնոյ Շահ-ապասին, թէ մեք յամենայն ժամ օրհնօղ եմք քեզ: Մուրթուզայ փաշայն կամէր զերկիրս զայս աւերել, ես ԲՃ թուման ետու, հազիւ յետս դարձուցի: Եւ զԳօղալ-դարայի ջուրն բերի յայս դաշտ մինչեւ ութն ջրաղացի ջուր եւ զայլս այսպիսիս: Ապա գրէ թէ՝ այս Աթոռոյս այգիքն, ջրաղացքն, վարելահողքն, ոչխարքն, եւ զայլս այսպիսիս՝ զորս ունի սուրբ Աթոռս, Խոսրով խան Բէկլար-բէկին երկրիս գիտելով զմաղաֆութիւն ինքն եւս մաղաֆ պահէ. խնդրեմ ի քէն, զի եւ դու մաղաֆ արասցես. զի մեք վայելեալ աղօթեսցո՛ւք վասն կենաց քոց:

Եւ Շահն ռաղամ առնէ ի գլուխ նոյնոյ արզային, զի մաղաֆ լիցին վերոյ յիշեցեալքդ: Քանզի երանելիս այս նախապէս ի ՌԾԴ թուոջն տաճկաց Շխիսլամին կնքով եւ վկայութեամբ արզ առնէ սոյնոյ Շահ-ապասիս յատկացուցանելով յանուանէ զվարելահողսն սրբոյ Աթոռոյս. որոց աղագաւ եւ առնէ զռաղամ գրեցեալ ի միւս երեսն ի նոյն թղթոյն, որով եւ հաստատէ զայնոսիկ յիշեցեալ հողսն գոլ սրբոյ Աթոռոյս՝ որպէս ի ..... գլուխն ասացաւ՝ զոր գտցես ցուցակաւն՝ եւ ( ) նշան համարով: Որոյ համաձայն ռաղամ մի եւս գոյ ի մեծէ Շահ-Ապասէն՝ ի ՌԻԲ թուոջն տաճկաց գրեցեալ, որպէս անդ ցուցանի: Սոյնպէս եւ յետ վեց ամի կրկին արզ առնէ նոյնոյ Շահին՝ վկայութեամբ խանին, եւ յատկացուցանէ յանուանէ զայգիս եւ զջրաղացս եւ զայլս այսպիսիս, եւ զորքանութենէ եւ զո՛ւր գոլն նոցին: Եւ առնէ զռաղամ հաստատուն եւ սաստիկ թամպիհով, զի մի՛ ոք ի յայնս ձեռնամխիցի: Որով եւ զայնս հաստատէ գոլ սրբոյ Աթոռոյս, որպէս ասացաք ի ( ) գլուխն, զոր գտցես ցուցակաւն եւ նշան համարով, որ գրի ի տաճկաց թիւն ՌԿ: Ապա եւ երրորդապէս զայս արզս գրէ անորոշապէս եւ թարց յատկացուցման տեղեացն եւ ունեցելոցն՝ գրով միայն թէ՝ ունի սուրբ Աթոռս զայգիս, զհողս, զջրաղացս, զանասունս, եւ զայլս այսպիսիս, զորս մաղաֆ արասցես. եւ այսու արզայովս եւ ռաղամովս զայնս ամենայն վերոյիշեցեալսն ի մէջ երկուց ռաղամիցն մաղաֆ առնել տայ այսպիսի խոհեմութեամբ:

Դարձեալ ի սոյն թղթոջ երկրորդ արզ առնէ թէ, այս Աթոռոյս ի Քրիստոսէ ... մինչեւ ցայժմ գոն վախուպտեղիք եւ մուլք այժմ ոմանք ձեռնամուխ լինին եւ զաւթեն: Նոյն շահն եւս կրկին ռաղամ արարեալ ի կից նորին, կնքէ երկրորդապէս եւ հրամայէ՝ (զի) մի՛ ոք ձեռնամուխ լինի ի վախուպ տեղիսն Աթոռոյս:

Դարձեալ ի սոյն թղթոջ երրորդապէս արզ առնէ թէ՝ ես յԵրուսաղեմ պարտիմ գնալ, հրաման տուր՝ զի զոմն վէքիլ եդից ի տեղի իմ, եւ մի՛ ոք նեղացուսցէ զնա: Եւ շահն երրորդապէս ռաղամ արարեալ ի կից նորին կնքէ, եւ հրամայէ առնել այնպէս: Զայս եռամիտ արզայիս եւ ռաղամիս թուղթն գի՛տ ցուցակաւն եւ նշան համարովն, որ գրի ի տաճկաց թիւն ՌԿ, որ է շատ պիտանի զօրեղամիտ վասն մաղաֆութեան եւ վասն մլքիցն սրբոյ Աթոռոյս. քանզի յառաջ քան զայս ի Խոսրով խանէն (որ յԵրեւան նստիւր) երկիցս զթալղա առնու եւ մաղաֆ առնէ զմուլքսն սրբոյ Աթոռոյս ի ՌԾԷ եւ ի ՌԾԹ թուոջն տաճկաց. յորս գրին ինն այգի եւ ինն ջրաղաց, եւ հազար ութ հարիւր յիսուն ոչխար մաղաֆ, զորոց զգիրսն գտցես յերեսն գրեցեալ ցուցակօքն:

Յետ այսորիկ եւ Յակոբ կաթուղիկոսն Ջուղայեցի արզ առնէ առ նոյն երկրորդ Շահ Ապասն վասն մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս, եւ թէ՝ մէկ գութանի տեղ հազիւ կարեմք սերմանել, ի նմանէ եւս կամին զհարկս առնուլ: Վասն որոյ եւ շահն Ռաղամ գրէ սաստիկ թամբեհով առ իշխօղն երկրիս Նաճաֆ-խանն, զի մի՛ ոք ձեռնամխիցի յԱթոռս, զի մաղաֆ է. սակայն եւ այս ռաղամ յայնժամ լինի օգուտ ի ցուցանելն՝ յորժամ զմի գութան միայն ի կիր արկանիցէ Աթոռս, որպէս եւ ի վերդ ասացաւ: Գի՛տ զայս ռաղամս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն, եւ ( ) նշան համարովն, որ գրի ի տաճկաց թիւն ՌԿԹ:

Դարձեալ ի ժամանակս Աղէքսանդր կաթուղիկոսին Ջուղայեցւոյ զերկուս գութանս սկսանի ի կիր արկանել սուրբ Աթոռս, բայց որովհետեւ ի մէջ երկուց ռաղամից Շահ-Ապասին եւս մի գութան յիշի մաղաֆ եղեալ արզայով Փիլիպպոս եւ Յակոբ կաթուղիկոսացն, որպէս ասացաք ի վերդ, եւ հռչակի թէ Աթոռոյս մէկ գութանն է մաղաֆ, վասն որոյ եւ իշխօղք երկրիս կամին զմիոյ գութանի բահրայն առնուլ. յԱթոռոյս, ասելով թէ՝ միոյ գութանի ունիք մաղաֆութիւն: Սոյնպէս եւ վասն ոչխարաց առնեն վէճ, ասելով թէ՝ շատ պահէք: Ապա եւ Ազէքսանդր կաթուղիկոսն արզ առնէ Շահ-Հիւսէյինին, եւ զռաղամ առնու՝ զերկուս գութանս եւ զԵՃ ոչխարս մաղաֆ առնելով: Գի՛տ զայս ռաղամս ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն, որ գրի ի ՌՃԻԴ թիւն տաճկաց: Արդ եւ զայս ռաղամ յայնժամ պարտիս ցուցանել՝ յորժամ քան զերկուս գութանս, եւ քան զԵՃ ոչխարս ո՛չ ունիցիս աւելի, որպէս ի վերդ եւս ասացաւ:

Դարձեալ սոյն Աղէքսանդր կաթուղիկոսս՝ յառաջին թագաւորացն զվեց հատ զայլ եւ այլ մտօք ռաղամս ցուցանէ նոյն Շահ-Հիւսէինին եւ խնդրէ, զի եւ ինքն տայցէ զռաղամ մի ի վերահաստատութիւն նոցա: Եւ Շահն եւս վերայիշելով յատուկ յատուկ զեղեալ խնդիրսն ի մէջ ռաղամիցն այնոցիկ՝ ի մէջ իւրոյ ռաղամին գրէ եւ ինքն թէ, որովհետեւ նախնիքն մեր այսպէս ռաղամ են տուեալ, եւ ես ետու: Զվեց խնդիրսն ի յիւրաքանչիւր տեղւոջն ասասցուք: Յորոց երրորդն է, թէ Էջմիածնի Աթոռոյ մլքին եւ մաղաֆութեան մի՛ ոք ձեռնամուխ լիցի: Զայսմանէ ի պատմութիւնս գեղջս մերոյ եւս յիշեցաք, որ գրի ի տաճկաց ՌՃԻԴ թիւն: Զոր գտցես ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն:

Դարձեալ Աստուածատուր կաթուղիկոսն Համատանցի առնէ արզ Շահ-Թահմազին թէ, քան զիս յառաջ եղեալ խալիֆայքն զո՛րքան զվարս եւ զցանքս արարեալ են՝ ո՛չ երբէք են տուեալ ումեք զբահրայ եւ զայլ հարկս, զի Աթոռս այս ի բնէ մաղաֆ է լեալ, այժմ տիրողք երկրիս եւ այլ ոմանք նեղացուցանեն զմեզ եւ զպէս պէս շիլթախս առնեն՝ չտալով մեզ զհանգիստ: Եւ Շահն գրէ ռաղամ սաստիկ թամբէհով, զի մի՛ ոք ձեռնամուխ լիցի ի մաղաֆութիւն Աթոռոյս: Որ գրի ի թիւն տաճկաց ՌՃԼԶ. զոր գտցես ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն:

Դարձեալ ի ՌՃԼԷ թուին տաճկաց՝ մինչ երկիրս մեր անկանի ընդ իշխանութեամբ Օսմանցւոց, եւ նստի յԵրեւան Ռաճապ կոչեցեալ փաշայն՝ ծանուցանէ նմա Աստուածատուր կաթուղիկոսն զմաղաֆութենէ սրբոյ Աթոռոյս: Եւ նոյն փաշայն գրեցուցանէ ի դատարանի իւրում զերկար գրքաձեւ դէֆթէր մի, որոյ զգլուխն ինքն կնքէ՝ եւ զվերջն Շխ-իսլամն: Յորում գրեցուցանէ զմլքատու գեօղօրայսն սրբոյ Աթոռոյս, որք են այսոքիկ: Այս մեր գեօղս, Մաստարայ, Օշական, Ֆռանկանոց, եւ Քիրաշլու: Այլ եւ մաղաֆ եղեալ մուլքն Աթոռոյս ի սմա գրեցեալ են այսոքիկ: Ի մեր գեօղս վեց շէն ջրաղաց, երկու աւեր՝ մէկ շէն դինկ, երկու ձիթահանք, քսան եւ ինն արտ, ցանելի երեք եօնջալուղ, երեք այգի. ի Յօշական երկու այգի, մի եւս աւեր. ի Փարաքար երկու այգի. յԵրեւան երկու այգի, երկու ջրաղաց. ի Քեալարայ երկու ջրաղաց. մէկ դինկ. երեք ջրաղացի ջուր ածեալ ի Զանկի գետոյն՝ որ է Նահապետ կաթուղիկոսի հանեալ մեծ առուն, որ Դալմա ասի. որոյ ակն է մերձ Սարվանլար կոչեցեալ գեղջն որ յԵրեւան՝ ի ներքոյ բերդին. եւ վեց հարիւր ոչխար. եւ սեւագլուխք եւ միաբանքն մաղաֆ եւ մի՛ տայցեն զխարաճ. եւ այսքան վանօրայք եւս ընդ ձեռամբ խալիֆային հաշուեալ մաղաֆ լիցին. սուրբ Հռիփսիմէն, Շողակաթն, Գայիանէն, Երեւանու սուրբ Անանիա առաքելոյ եւ Ձորագեղոյ անապատքն: Բայց միայն խալիֆայն ի տարւոջն զվեց հազար ութն հարիւր ստակ տայցէ յարքունիս, եւ ոչ այլ ինչ: Գի՛տ զայս գիրս ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն: Թիւն տաճկաց ՌՃԼԷ: Այսպիսի օրինակաւ գիր Թ հատ եւս գոն ի յայլոց փաշայից տրեցեալք, զորս գտցես ցուցակօքն:

Իսկ յետ այսորիկ ի ՌՃԽ թուոջն տաճկաց եւ ի ՌՃՀԶ թուոջն մերում՝ յաւուրս Կարապետ կաթուղիկոսին ձեռամբ փաշային Երեւանու՝ արզ առնեն Սուլթան-Ահմէտ թագաւորին Օսմանցւոց, եւ գրեն ղդէֆտէր մի տաճկերէն, յորում յանուանէ եւ ուրոյն ուրոյն յատկացուցանեն զքանի տուն լինելն գեօղիս, զքանի այգիս, զջրաղացս զպարտէզս, զսերմանելի տեղիսն, եւ զայլս այսպիսիս: Այլ եւ գրեն ի նմա յատկապէս զորպիսութիւնս սրբոյ Աթոռոյս թէ՝ ունի զայգիս, զջրաղացս, զդինկս, զհամամս, զքարվանսարայս, եւ զայլ ամենայն մուլքսն առանց յատկացեալ թուոյ: Այլ եւ երկու գութան, հազար հինգ հարիւր սոմար սերմանելիս, զվեց հարիւր ոչխարս: Եւ զաթոռս, զերիս վանսն՝ իւրեանց միաբանիւքն՝ զորս զամենեսեան մաղաֆ առնէ ի բնաւից հարկաց: Յորում գրի վերջապէս թէ՝ կաթուղիկոսն յամէ յամ թագաւորին զԳՃԾ ղուռուշ տայ միայն, եւ յայլ յամենից կողմանց մաղաֆ լիցին, ոչ խարաճ, ո՛չ իսպանջ ֊ ո՛չ այլ ինչ խարճ. այլ եւ գրեն թէ Էջմիածնի գեօղս, Օշական, եւ Մաստարայ՝ մուլք են սրբոյ Աթոռոյս, որք յամենայնէ զտասանորդս պարտին տալ: Զայս ամենայն գրէ Շխիսլամն, եւ կնքէ զվերջ բանին, եւ մատուցանեն թագաւորին: Եւ թագաւորն եւս ի գլուխ դէֆտէրին դնէ զարմն իւր, այսինքն զԹուրէն: Զսոյնանման թուղթ մի եւս ի ժամանակս Աբրահամ կաթուղիկոսին Մշեցւոյ շինեն՝ յետ երից ամաց, նոյնպէս եւ գրեցուցանեն որ ինչ ի վերնումն գրեցաւ. նմանապէս Սուլթան-Մահմուտ թագաւորն Օսմանցւոց դնէ զթուրէն ի գլուխ դէֆթէրին, նոյնպէս եւ հրամայէ՝ զի Աթոռոյս տայցեն զմուլքն անխափան վերոգրեալ գեօղքն, եւ Աթոռս մաղաֆ լիցի յամենից հարկաց, եւ կնքէ շխիսլամն զկիցս թղթոցն, եւ ի վերջն, ի ՌՃԽԳ թուոջն տաճկաց: Որք ել կուքն եւս շատ հարկաւորք են եւ պահելիք, եւ են երկար գրքաձեւք. մին չորս թուղթք, եւ միւսն հինգ թուղթք որք երկուքն եւս գոն ի սուրբ Աթոռս, ունելով զծաղկեայ պահարան յատուկ յատուկ, եւ են ի միում ջղտանաձեւ թղթեալ պահարանում, եւ յերեսսն գրեցեալ ցուցակքն եւս ցուցանեն:

Դարձեալ յաւուրս Թէքիրտաղցի Աբրահամ կաթուղիկոսին մերոյ՝ յորում այլայլեցաւ իշխանութիւն երկրիս Պարսից՝ եւ զօրացաւ Նատր կոչեցեալ բռնաւորն, եւ էառ զերկիրս մեր ի յՕսմանցւոց, եւ ինքն տիրեալ թագաւորեաց. իսկ յետոյ առ սա արզ գրէ վերոյիշեցեալ կաթուղիկոսն թէ. Աթոռս այս այսպէս յայտնի եւ հռչակաւոր օճաղ 1) իմն է, յորում հինգ հարիւր մարդ աւելի հաց ուտեն, եւ ի Պարսից եւ յՕսմանցւոց թագաւորաց եւս գիր ունիմք, որք մաղաֆ են արարեալ զԱթոռս ի հասարակ հարկաց, որոյ կալն ո՛չ չափի, եւ մասիլն 2) ոչ գրի, վասն որոյ եւ ի քէն խնդրեմ զայսպիսի գիր մի, որ խանք եւ դիւանագիրք ի յԱթոռս ոչ ձեռնամխիցին, եւ զկալս սորին մի՛ չափիցեն: Եւ Նատր-Շահ կոչեցեալն եւս ի գլուխ արզային ռաղամ գրէ սաստիկ թամբէհով իւրոց գործակալացն, զի ի կալս եւ ի մասիլս Աթոռոյս մի՛ մերձեսցին, եւ մի՛ ի չափս եւ ի համարս արկցեն: Ի լուսանցն սոյնոյ ռաղամիս կրկին գրէ եւ կնքէ սաստիկ թէմպէհով, ի ՌՃԽԸ թիւն տաճկաց, եւ ի մեր թուոջն ՌՃՁԴ, զոր գտցես ցուցակաւն եւ ...... նշան համարով:

Ի սոյն թուոջս երկու անգամ եւս արզ առնէ սոյն Աբրահամ կաթուղիկոսս այս Նատր-Շահիս վասն մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս եւ այլոց վանօրէից երկրիս, թէ եւ ի բնէ յամենայն հարկաց ազատք են եղեալք թէ՛ վանք, թէ՛ սեւագլուխք, թէ՛ եկեղեցիք եւ թէ՛ եկեղեցականք երկրիս մերոյ, եւ ամենեքեան ընդ իշխանութեամբ Էջմիածնի են, խնդրեմ զի եւ դու մաղաֆ արասցես: Եւ Նատր-Շահն եւս ՝ ի գլուխ արզայիցն եւս ռաղամ գրէ մաղաֆութեան եւ սաստիկ թամպէհ իւրոց գործակալացն, զի մի՛ երբէք շարժիցին ընդ դէմ հրամանին իւրոյ: Բայց զսոցին սուրէթսն տեսաք մեք կնքեցեալ ի Շխիսլամէ, եւ զասլն 3) ոչ գտաք. զորս գտցես ցուցակօքն եւ ( ) նշանօք:

Նոյնպէս եւ յետ Նատր-Շահին, մինչ թագաւորեաց եղբօրորդի նորին Իպրահիմ-Շահն, եւ սա ռաղամ տայ ըստ խնդրոյ Ղազար կաթուղիկոսին ճահկեցւոյ, յորում եւ գրէ թէ՝ որովհետեւ ի բնէ անտի Էջմիածին եւ նորին մուլքն եւ ամալէքն4) մաղաֆ են լեալ, եւ թագաւորքն, եւ մանաւանդ իմ հօրեղբայրն եւս մաղաֆութեան ռաղամ են տուեալ, եւ ես ետու ռաղամ, զի այգիք, ջրաղացք, ղինկք, քրքրայք, ձիթահանք, համամ, ցանքն, եւ թէ ի նաղտից1) թէ ի ջնսից2) ի բաղաթէ3) , ի մալուջհաթից4) , եւ յայլ ամենից հարկաց ազատ եւ մաղաֆ լիցին, եւ սաստիկ թամպէհ իւրոց գործակալացն, զի մի՛ մերձեսցին բնաւին յԱթոռս: Գի՛տ զայս ռաղամս ցուցակաւն եւ ( ) նշան համարովն: Որ գրի ի տաճկաց թիւն ՌՃԿԱ:

Յետ Իպրահիմ շահին՝ մինչ վերջացաւ թագաւորութիւն Պարսից, եւ Աղուան Ազատ խանն տիրեաց յամս քանիս երկրիս, եւ սա տայ զռաղամս հինգ ըստ խնդրոյ Մինաս եւ Աղէքսանդր կաթուղիկոսացն, վերոյ գրեցեալ ռաղամի ոճովն գրելով զամենայն մուլքսն Աթոռոյս, եւ մաղաֆ առնէ յամենայնէ զորս գտցես ցուցակօքն եւ .... նշան համարօքն: Որ գրին ի ՌՃԿԴ, ի ՌՃԿԵ, ի ՌՃԿԶ, ի ՌՃԿԷ, եւ ի ՌՃԿԸ թիւն տաճկաց: Յորոց ի միումն եւ զերկրիս վանօրէից հարկսն եւս բաշխէ, որ էր ԺԷ թուման, որք յամի յամի տային յարքունիս: Յետոյ մինչ աւերեցան վանօրայքն, յԱթոռոյս առնուին զայն հարկն: Զոր Ազատ խանն բաշխեաց ըստ խնդրոյ Աղէքսանդր կաթուղիկոսին: Ըստ սմին օրինակի եւ Խալիլ խան Օղբէկն՝ որ հրամանաւ Ազատ խանին իշխօղ էր երկրիս, երկիցս անգամ եւ սա գիր տայ սրբոյ Աթոռոյս՝ վկայութեամբ իւրոց գործակալացն՝ վասն մաղաֆութեան, եւ ինքն մաղաֆ առնէ յամենից հարկաց: Որք գրին ի թիւն տաճկաց ՌՃԿԵ: Զոր գտցես ցուցակօքն:

Դարձեալ ի սոյն ՌՃԿԸ թուոջս տաճկաց, եւ ի մեր թուոջն ՌՄԴ, մինչ յԵրեւան նստէր խան Ղաճար-Հասան-ալի խանն, Պօլսեցի Աղէքսանդր կաթուղիկոսն արզ առնէ վերոյիշեալ խանին թէ՝ դու գիտես որ՛ սուրբ Աթոռս ի բնէ անտի մաղաֆ է յամենից հարկաց, այլ եւ վանօրայքն մեր մինչ աւերեցան, նոցին հարկն բաշխեաց Ազատ խանն: Վասն որոյ դու եւս յիշխանութեան քում զգիր մի տո՛ւր մեզ ի յիշատակ քեզ: Եւ խանն նոյն արզայի գլուխն գրէ, թէ Էջմիածին մաղաֆ է յամենից հարկաց ի բնէ անտի, եւ մինչ վանօրայքն աւեր են, ո՛չ ոք պարտի ի կողմանէ նոցա զիր ինչ պահանջել յԷջմիածնէ: Այսպէս գրեալ խանն կնքէ ինքն ի վերջ իւրոյ բանին, եւ յետ կոյս սոյնոյ թղթոյս բոլոր երկրիս դիւանագիրք Շխիսլամ եւ գլախաւոր աղայք տաճկաց կնքեն եւ վկայեն սոյն եղելութեանս: Որ է կարի հարկաւոր եւ շատ պիտանի, զի բոլոր երկրիս վկայութիւնն է վասն մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս: Ունի եւս զսաւաթ մի զոր գտցես ցուցակօքն եւ ..... նշանաւ:

Դարձեալ ի ՌՃՀԲ թուին տաճկաց, եւ ի մերս ՌՄԸ Յակովբ կաթողիկոսն Շամախեցի՝ զոմանս հարկաւոր խնդրիս ԺԴ գլխով, զորս ի ռաղամիցն հնոց, եւ զորս յինքենէ ժողովէ ի մի վայր, եւ գրէ ի միում թղթի, եւ արզ առնէ Հիւսէին-ալի խանին Երեւանու (որ էր եղբայր վերոյիշեալ Հասան-ալի խանին, ) թէ՝ զայսոսիկ խնդիրս ի թագաւորացն արարեալ են յառաջին կաթուղիկոսքն, եւ թագաւորքն ռաղամ են տուեալ իւրաքանչիւրոցն յատուկ. արդ դու եւս ձեռնագրեա՛ զթուղթս զայս ի վերահաստատութիւն հրամանաց թագաւորացն, եւ ի յիշատակ քեզ: Եւ խանն եւս ի գլուխ նոյնոյ թղթոյն գրելով կնքէ եւ հրամայէ թէ՝ որպէս առաջին թագաւորքն մեր ռաղամ են տուեալ վասն այս խնդրոյս, եւ ես գրեալ հրամայեցի՝ զի այսպէս լիցի: Եւ թէ զի՞նչ են այսոքիկ ԺԴ խնդիրքս, եւ կամ թագաւորաց հրամանքն, յիւրում տեղւոջն տեսցես ի յորպիսութեան իւրաքանչիւրոց ռաղամից եւ հրամանագրացն: Բայց աստանօր զայս միայն գիտեա՛, զի ի տասն եւ չորիցն գլխոց առաջին եւ վերջինն են յատկապէս վասն մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս եւ Աթոռայնոցս: Յորս գրի թէ, որպէս յառաջնոց թագաւորաց հաստատեցեալ է ռաղամօք, զի ի բնէ անտի Էջմիածնի խալիֆայն, վարդապետքն, միաբանքն, եւ ամենայն ամալէքն յամենայնի մաղաֆ լիցին, եւ ո՛չ ոք իշխեսցէ պահանջել զդինար մի ի նոցանէ, եւ արտորայք եւ բովանդակք մահսուլք եւ մուլք նոցին ոչ չափիցին, եւ ոչ ի գիր արկցին, զի ազատք են յամենայնի, նոյնպէս եւ ես հրամայեցի զի այսպէս լիցի: Զայս թուղթ առնու Յակոբ կաթուղիկոսն ի Հիւսէին-Ալի խանէն՝ զոր գտցես ցուցակաւն եւ .... նշանաւ:

Եւ յետ Յակովբ կաթուղիկոսին ի յաջորդելն մերս նուաստութեան, եւ մեք խնդրեցաք զայսպիսի թուղթ ի նոյնոյ Հիւսէին-ալի խանէն, զոր եւ առաք իսկ նոյնոյ օրինակաւն՝ ի ՌՄԺԲ թուոջն մերում եւ ի տաճկաց ՌՃՀԶ: Զորս գտցես ցուցակաւն եւ նշանաւ:

Եւ ի սոյն թուոջս՝ մինչ բռնացաւ վէքիլ կոչեցեալ Քեարիմ խանն, եւ որպէս թէ տիրեաց բոլոր երկրիս Պարսից, եւ հնազանդեցոյց ինքեան զամենայն իշխօղսն Արաղստանու եւ Հատրպէճանու, զմարդ առաքեցաք առ նա ի Դաւրէժ ընծայիւք, եւ առաքեցաք եւս զվերոյիշեցեալ ԺԴ գլխով թղթոյ սուրէթն՝ խնդրելով ի նմանէ, զի որպէս նախնի թագաւորքն տուեալ են սրբոյ Աթոռոյս զայսպիսի ռաղամ, ինքն եւս տայցէ: Որ եւ ընկալեալ սիրով զընծայն մեր, տուեալ էր զռաղամ մի կաթուղիկոսութեանս մերոյ: Այլ եւ նոյն թղթոյ օրինակաւն գրեցուցեալ ինքն իւրոց դիւանագրացն զթուղթ մի, կնքէ ինքն, կնքեցուցանէ եւս նոցա, եւ ենթ ԺԴ ից գլխոցն եւս յատուկ յատուկ սաստիկ պատուէր եւ թամպէհ գրէ ի վերոյ երկրիս խանին, եւ այլոց գործակալացն, զի մի՛ ոք իշխեսցէ ընդդէմ գրեցելոցն շարժել, գրելով թէ՝ ո՛րպէս նախնի թագաւորքն մեր տուեալ են զայսպիսի ռաղամ, եւ ես ետու: Եւ մանաւանդ նոյնպէս ի յառաջին եւ ի վերջին գլուխսն վասն մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս, զի մի՛ ոք իշխեսցէ ձեռնամխիլ ի մուլքս, ի մահսուլս, ի միաբանս, եւ յայլ յամենայն ինչս սրբոյ Աթոռոյս: Զի որպէս մաղաֆ են ի բնէ անտի ռաղամօք թագաւորաց, նոյնպէս եւ ես մաղաֆ արարի: Արդ այս երեքկին վերոյիշեցեալ թուղթքս, այս ինքն՝ երկուքն ի Հիւսէին-Ալի խանէն, եւ միւսն ի Քեարիմ խանէն տուեցեալք, են շատ պիտանի եւ լաւ եւ հարկաւորք, եւ շատ զգուշութեամբ պահելիք: Զի որքան ռաղամք գոն յԱթոռոջս ի թագաւորաց եւ յայլոց տիրողաց, ի միջի նոցին եղեալքն լիապէս եւ աւելորդովք եւս գոն ի մէջ այս թղթոցս, եւ վերահաստատօղ վկայութիւնք եւս են նախնեաց ռաղամիցն: Զորս գտցես ցուցակօքն, եւ .... նշանօքն:

Արդ մինչեւ ցայս վայր ճառեցաք անորոշապէս զմաղաֆութենէ, այս ինքն զազատութենէ սրբոյ Աթոռոյս ի բնէ անտի մինչեւ ցառ մեզ, այժմ ասասցուք բացապէս եւ որոշակօրէն, թէ որո՞վ կերպիւ եւ որքանեօք է մաղաֆ, եւ ըստ որո՛ւմ մասին ո՛չ է մաղաֆ, եւ տայ զհարկս:

Արդ երկու գութանի եւ հինգ հարիւր ոչխարի մաղաֆութիւնն սորին է յայտնի եւ բացորոշեալ, որոց յաղագաւ յատուկ ռաղամք գոն, զի նախապէս զմիոյ գութանի մաղաֆութեան ռաղամն Փիլիպպոս կաթուղիկոսն առնու ի յերկրորդ Շահ-Ապասէն, եւ Յակովբ կաթուղիկոսն եւս կրկին առնու զնոյնապէս ռաղամ մի ինոյնոյ Շահ-Ապասէն: Իսկ երկրորդ գութանի՝ եւ հինգ հարիւր ոչխարի մաղաֆութեան ռաղամն Ջուղայեցի Աղէքսանդր կաթուղիկոսն առնու ի Շահ-հիւսէինէն: Իսկ ի տիրելն Օսմանցւոց Սուլթան-Ահմէտն գրելով զֆէրմանն մաղաֆութեան Աթոռոյս, զերկուս գութանս, զհազար հինգ հարիւր սօմար ցանելիս, եւ զվեց հարիւր ոչխարս միայն յատկացուցանէ թուով: Նոյպէս եւ զկնի սուլթան Մահմուտն տայ ֆէրման՝ այսու ոճով: Իսկ զայլսն ո՛չ յատկացուցանեն. այլ գրեն թէ՝ Էջմիածին երիւք վանիւքն մաղաֆ է ի բնաւից հարկաց. որ ոչ ինչ ունի տալոյ, բայց միայն ի տարին ԳՃԾ ղուռուշ դրամ, որպէս ասացաք ի վերդ: Քանզի այգեաց, ջրաղացաց, դնկից, եւ այլոց այսպիսեաց յաղագաւ ո՛չ է յատկացուցեալ ռաղամօք թէ՝ որքան այգի կամ ջրաղաց, եւ այլքն են մաղաֆք: Արդ այսպիսեաց մաղաֆութիւնն այնպէս է լեալ՝ որպէս ասացաք ի վերդ: Զի Փիլիպպոս կաթուղիկոսն անգամ մի արզ առնէ երկրորդ Շահ-Ապասին թէ՝ այս Աթոռս զայսքան վարելահողս ունի (գրելով յանուանէ յատուկ յատուկ), ռաղամ մի տուր՝ զի ոչ ոք ձեռնամխիցի ի նոսա: Որոյ յաղագաւ առնու ռաղամ՝ ի ՌԾԴ թուոջն տաճկաց: Եւ երկրորդ անգամ արզ առնէ նոյնոյ Շահին թէ՝ Աթոռս այս զայս քան այգիս եւ ջրաղացս եւ զայլս այսպիսիս վախուպ մուլքս ունի, ոմանք երբեմն ձեռն ածեալ ի նոսա կամին հանել իմէնջ. ռաղամ մի տո՛ւր զի ոչ ոք ձեռնամխեսցի ի մուլքսն աթոռոյս: Որոյ աղագաւ եւ շահն ռաղամ տայ ի ՌԿ թուոջն տաճկաց: Յորում ինն այգի եւ ինն ջրաղաց գրի, որպէս ի վերդ ցուցաք: Սոյնպէս եւ յայլս ռաղամս յիշեն միով, երկոքումբք, եւ այլովք որքանութեամբք, աւելի եւ պակաս այգի, ջրաղացք, եւ այլք այսպիսիք, զորս տեսցես ի յորպիսութիւնսն ռաղամաց: Արդ այս երանելիս յորժամ այսպիսեօք արզայիւք եւ ռաղամօք հաստատէ այսքան մուլք գոլն Աթոռոյս, ապա եւ արզայ մի եւս գրէ նոյնոյ Շահ-ապասին թէ՝ այս Աթոռս ունի զայգիս, զջրաղացս, զվարելահողս, զոչխարս, եւ զայլս այսպիսիս (որպէս ի վերդ ասացաք), զայսոսիկ մաղաֆ արա, զի կերեալ աղօթեսցուք վասն քո: Եւ շահն ռաղամ գրէ ի վերայ նոյնոյ թղթոյն՝ եւ մաղաֆ առնէ անորոշապէս զամենայն մուլքսն Աթոռոյս ի ՌԿ թուին տաճկաց: Եւ մինչ երանելիս այս՝ այսու կերպիւ մաղաֆութեան ռաղամ առնու ի Շահապասէն, ապա այնուհետեւ զկնի եկեալ կաթուղիկոսքն յիւրաքանչիւր ժամանակս արզ առնեն տիրողաց երկրիս թէ՝ Աթոռս մաղաֆ է իւրայնովքն, դու եւս մաղաֆ արա, որպէս ասացաք իվերդ: Ապա եւ ի գալ դիւանագրաց ի թագաւորաց յերկիրս յայս ի գիր արկանել զմուլքսն եւ զբերսն երկրիս, եւ ի կամիլն ի գրել զմուլքսն աթոռոյս՝ եւ ի ցուցանելն կաթուղիկոսաց զմաղաֆութեան ռաղամսն ասելով թէ Աթոռս մաղաֆ է, վասն որոյ եւ դիւանագիրքն զամենայն մուլքսն Աթոռոյս ի գիր արկեալ յատուկ յատուկ եւ յանուանէ գրէին եւ կնքէին թէ՝ այսքան այգի, այսքան ջրաղաց, այսքան դինկ, այսքան ձիթահանք, (եւ այլք այսպիսիք, զորքանս ունեցեալ լինէր Աթոռս ըստ ժամանակին, ) Էջմիածնի էին. որք մաղաֆ գոլով հրամանաւ թագաւորաց, եւ մեք մաղաֆ գրեցեաք: Այսու ոճով շարդ նամա 1) մի գրեալ եւ կնքեալ տային Աթոռոյս, եւ զերեսսն ի յարքունի Ջամբրն գրէին, զի ի հաշուատրութեան՝ ցուցցեն թագաւորին: Եւ ոչ միայն զսրբոյ Աթոռոյս մուլքսն, այլ եւ բոլոր վանորէից երկրիս մուլքսն այսպէս մաղաֆ գրէին ընդ սրբոյ Աթոռոյս: Որպէս ի ՌՂԸ թուին տաճկաց, իժամանակս Շահ-Սուլէյմանին եւ Եղիազար կաթուղիկոսին մերոյ, եկեալ դիւանագիրք արքունուստ յերկիրս յայս, գրեն զթուղթ մի եւ կնքեն, թէ այսքան մուլք Էջմիածնի եւ վանօրէից նորին մաղաֆք են: Յորում գրի սրբոյ Աթոռոյս ԺԲ այգի, երեքն յայս մեր գեօղս, երեքն յՕշական, երեքն ի Փարաքար, եւ երեքն յԵրեւան. ջրաղաց ութն, երեքն յայս գեօղս, երեքն յԵրեւան, մի ի Փարաքար, եւ մին ի Դոխս. դինկ հինգ, երկուքն յայս գեօղս, մին ի Քեալարայ, մին ի Ֆռանկանոց, եւ մին ի Փարաքար. երեք եւս քրքրայ, մին ի Քեալարայ, մին ի Ֆռանկանոց եւ մին ի Փարաքար: Այլ եւ Մողնու վանիցն Բ այգի, մին ի յիւր գեօղն, եւ մին ի Փարաքար, եւ երկու ջրաղաց, Կօշավանքին՝ մի այգի եւ Ա. ջրաղաց. Սաղմոսավանքին Ա. այգի յԱշտարակ, եւ երկու ջրաղաց յիւր մօտն. Գեղարդին՝ չորս այգի, մին ի Նորք, երկու յԵրեւան, եւ մին ի Նորագաւիթ, եւ մի ջրաղաց յիւր մօտն: Գետարգելին՝ Գ. այգի, երկուքն յԵրեւան, եւ մին յԱռինջ, եւ Բ. ջրաղաց. Բջնու վանքին՝ մի այգի յԵրեւան, եւ Ե. ջրաղաց. Սեւանի՝ մի այգի յԵրեւան, եւ մի ջրաղաց յիւր մերձ: Տեղեր՝ մի այգի ի Բիրական եւ մի ի Նորագեղ: Յովհաննավանքին երկու այգի ի Կարբի, եւ մի ջրաղաց. սուրբ Սարգսի՝ մի այգի Յօշական, եւ երեք ջրաղաց իՅուշի: Վիրապի՝ չորս, այգի մին ի Նորք, մին յԵրեւան, մին ի Փարաքար, մին յԵղուարդ, եւ երեք ջրաղաց: Ղզլվանք որ է Ամենափրկիչն՝ Ա. այգի յԵրեւան, եւ Ա. ջրաղաց իԳառնի: Աղջոց վանքին՝ Ա. այգի ի Շնգաւիթ, եւ մի ջրաղաց յիւր մերձ: Ղփչաղ՝ Ա. ջրաղաց ի Կարենիս, Ա. այգի Յօշական, եւ Բ. ջրաղաց: Զայս ամենայն վերոգրեցեալքս գրեն յանուանէ մաղաֆ՝ եւ տան մեզ՝ ի թուին տաճկաց ՌՂԸ: Զոր գտցես յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն:

Սոյնանման թուղթ մի եւ ի ժամանակս Շահ-հիւսէին թագաւորին եւ Աստուածատուր կաթուղիկոսին մերոյ տան մեզ դիւանագիրք արքունի: Յորում երեսուն եւ չորս այգի գրեն մաղաֆ, տասն եւ մէկն սրբոյ Աթոռոյս՝ եւ քսան եւ երեքն վանօրէից. երեսուն եւ ինն ջրաղաց գրեն մաղաֆ, տասն եւ երկուսն Աթոռոյս եւ քսան եւ եօթն վանօրէից: Քսան ձիթահանք գրեն մաղաֆ, երկուքն Աթոռոյս եւ տասն եւ ութն՝ վանորէից. ինն դինկ գրեն մաղաֆ, հինգն Աթոռոյս, եւ չորսն՝ վանօրէից: Գի՛տ զայս գիրս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն, որ գրի ի ՌՃԼԱ թուին տաճկաց:

Սոյնանման թուղթ մի եւ ի ժամանակս ... թագաւորին եւ ... կաթուղիկոսին մերոյ տան մեզ դիւանագիրք արքունի: Յորում գրեն մաղաֆ ԿԱ այգի, երեսուն եւ մէկն Աթոռոյս, եւ երեսունն վանօրէից. քառասուն եւ ինն ջրաղաց, տասն եւ չորսն Աթոռոյս, եւ երեսուն եւ հինգն վանօրէից. տասներկու դինկ, չորսն Աթոռոյս, եւ ութն վանօրէից. ԺԷ ձիթահանք, վեցն Աթոռոյս, տասն եւ մէկն վանօրէից. զոր ցուցակաւն, որ գրի ի թիւն տաճկաց ...: Վերոյգրեցեալ շարթնամայ թուղթն որ ի ժամանակս Շահ-սուլթան Հիւսէինին եւ Աստուածատուր կաթուղիկոսին տան դիւանագիրքն, Աթոռակալ Վրթանէս վարդապետն առնու ի ՌՃԼԱ թուին տաճկաց եւ ի ՌՃԿԶ թուոջն մերում: Այս թուղթս երկու է եւ միապէս, որպէս ցուցակքն ցուցանեն: Արդ ի սոսում գրեցեալ մուլքսն այսպէս գրեն. երեսուն եւ չորս այգեաց տասն եւ մէկն՝ որք սրբոյ Աթոռոյս են, այսոքիկ են, չորս այգին է ի մեր գեօղս, երեքն ի Յօշական, երկու ի Փարաքար, եւ երկու ի Նորագեօղ. ԼԹ ջրաղաց, ԺԲ՝ որք սրբոյ Աթոռոյս են՝ այսոքիկ են. ութն ի մեր գեօղս, երկու ի Քեալարայ, եւ Բ ի Ձորագեօղ. երկու ձիթահանք ի մեր գեօղս. երկու դինկ եւ քրքրայի մեր գեօղս եւ Գ. դինկ ի Քալարայ: Իսկ միւս մնացեալքն են վանօրէիցն. զորոց որպէսն տե՛ս: Բճնու վանիցն՝ մին այգի ի Շնգաւիթ, եւ մէկ ի Կեղրօն: Չորս ջրաղաց եւ մէկ ձիթահանք ի Բճնի գեօղն: Կարէնիսու վանիցն՝ երեք ջրաղաց ի նոյն Կարենիս գեօղն, մէկ այգի եւ մէկ ձիթահանք ի Յօշական: Գետարգելու վանիցն՝ Բ. այգի յԵրեւան, Ա. ձիթահանք եւ Բ. ջրաղաց ի յիւր գեօղն. Մողնւոյ վանիցն՝ Ա. այգի ի Փարաքար, Ա. այգի եւ Բ. ջրաղաց ի յիւր գեօղն, եւ Ա. ձիթահանք ի Կարփի: Սրբոյն Գեղարդայ վանիցն՝ Ա. այգի յԵրեւան, Ա. այգի ի Նորագաւիթ, Ա. ջրաղաց յիւր մօտն, Ա. ձիթահանք ի Ծար, եւ Ա. ձիթահանք ի Շահապ: Սրբոյ Ամենափրկչի վանիցն՝ Ա. այգի ի Շնգաւիթ, եւ մէկ այգի ի Նորագեօղ, եւ Ա. այգի ի Պզտիկ գեօղն, եւ Ա. ջրաղաց ի Գառնի: Աղջոց վանիցն՝ մէկ այգի ի Շնգաւիթ, Ա. ձիթահանք ի Ճաթղռան, եւ Ա. ձիթահանք յիւր մօտն: Խորվիրապայ վանիցն՝ չորս այգի ի Նորք, ի յԵրեւան, ի Նորագաւիթ, եւ ի Քեօգ-գումբէթ. Ա. ջրաղաց ի Վէթի, եւ մէկ ի ...., եւ մէկ ջրաղաց եւ մէկ ձիթահանք ի ...: Սաղմոսավանիցն՝ մէկ այգի յԱշտարակ, մէկ ձիթահանք ի Սերկէվիլ, եւ երկու ջրաղաց յիւր մօտն: Սրբոյն Սարգսի վանիցն՝ մէկ այգի յՕշական, Ա. դինկ եւ Ա. քրքրայ ի Ղզլթամիր, Ա. ջրաղաց ի Լազրվան, Բ. ջրաղաց եւ մէկ ձիթահանք ի Յուշի: Տեղերու վանիցն՝ մէկ այգի եւ մէկ ձիթահանք ի յԱգարակ, մէկ ջրաղաց եւ Ա. ձիթահանք ի յԱղց: Յովհաննայ վանիցն՝ Բ. ջրաղաց եւ Ա. ձիթահանք ի յիւր գեօղն, Բ. դինկ եւ Ա. քրքրայ ի Փարպի, եւ մէկ ձիթահանք ի Կարփի. Կօշավանիցն՝ մէկ այգի եւ Ա. ձիթահանք ի Կօշ: Ղփչաղու վանիցն՝ մէկ ձիթահանք յիւր մօտն: Սեւանու Անապատին՝ Ա. ջրաղաց ի Վարսէր եւ Ա. ձիթահանք ի Ղարադալու: Անանիա Առաքելոյ անապատին, Բ. այգի յԵրեւան:

Այսու ոճով մնայ մաղաֆութիւն Աթոռոյս եւ հռչակի յամենեսեան թէ՝ Աթոռս այս մաղաֆ է յամենից հարկաց: Արդ տեւէ այս կանօն՝ ի մեր ՌՂԸ թուոյն եւ ի տաճկաց ՌԿ թուոյն, մինչեւ ի մեր ՌՃՀԳ, եւ ի տաճկաց ՌՃԼԷ թիւն, յորում վերջացաւ թագաւորութիւնն Պարսից Շիխ-Օճաղին, եւ տիրեաց երկրիս մերոյ ազգն Օսմանցւոց, եւ նստի յԵրեւան Ռաջափ կոչեցեալ փաշայն. ծանուցանէ նմա Աստուածատուր կաթուղիկոսն զորպիսութենէ սրբոյ Աթոռոյս, զմաղաֆութենէն եւ զորքան մուլքսն ունելոյն: Ապա փաշայն գրեցուցանէ զերկար գրքաձեւ դէֆտէր մի, որոյ զգլուխն ինքն կնքէ եւ զվերջն ղազին, յորում այս մեր գեօղս, Յօշական, Մաստարայ, Ֆռանկանոց, եւ Քիրաշլու գեօղքն՝ մուլք գրին Աթոռոյս: Ապա եւ զմաղաֆութիւնն կանօնաւորեալ գրէ թէ՝ տասն այգի, յորոց երեքն ի մեր գեօղս, երեքն յՕշական, երկու ի Փարաքար, երկու յԵրեւան, տասն եւ երկու ջրաղաց, յորոց ութն ի մեր գեօղս, երկու յԵրեւան, երկու եւս ի Քալարայ. երկու դինկ, Ա. ի մեր գեօղս, եւ միւսն ի Քալարայ: Երկու ձիթահանք ի մեր գեօղս կից Աթոռոյս. քսան եւ ինն սերմանելի արտ, երեք եօնճալուղ. մէկ Քեարվանսարայ, մէկ համամ, եւ վեց հարիւր ոչխար: Այսքանեօք կանոնէ զսուրբ Աթոռս մաղաֆ, որ եթէ քան զայսոսիկ աւելի ինչ ունիցի, զհարկսն տայցէ: Այլ եւ գրէ թէ՝ սրբոյ Աթոռոյս միաբանքն, ընդ սմին եւ Հռիփսիմէի, Գայիանէի, Շողակաթի վանքն, այլ եւ Երեւանու Անանիա առաքելոյ եւ Ձորագեղոյ անապատքն, իւրեանց միաբանիւքն լիցին մաղաֆ ի խարաջից եւ յայլոց հարկաց: Սոյնանման գիր եւ այլք փաշայք տան մեզ, որպէս ասացաւ ի վերդ, յաւուրս իշխանութեան Օսմանցւոց՝ այսու կերպիւ կառավարեցաւ սուրբ Աթոռս: Քանզի ի ժամանակս Ռաջափ փաշայիս այսմիկ՝ մեր գեօղականքս կամին՝ զի զԱթոռոյս մին գութանն խափանեսցեն. վասն որոյ եւ Աստուածատուր կաթուղիկոսն արզ առնէ սոյն փաշայիս: Եւ սոյն փաշայս ի գլուխ արզային գրէ եւ կնքէ թէ՝ որպէս ի բնէ անտի ունեցեալ է Աթոռդ զերկուս գութանս, զհազար հինգ հարիւր սօմար սերմն, եւ զհինգ հարիւր ոչխարս, եւ ես հրամայեցի զի այսպէս լիցի: Սոյնպէս եւ ղազին տայ զֆաթֆայ 1) մի: Զորս գտցես յերեսն գրեցեալ ցուցակօքն. որք գրին ի ՌՃԼԷ թուին տաճկաց: Զսոյնանման զգիրս երկուս եւս տայ սոյն փաշայս վասն մաղաֆութեան վանօրէից Երեւանու. զորս ամենեւին մաղաֆ առնէ յամենայն հարկաց. այլ միայն ի տարին զեօթն հարիւր ղուռուշն տան յարքունիս, եւ այլ ոչինչ: Զորս գտցես ցուցակօքն. որք գրին ի ՌՃԼԷ թուին տաճկաց: Ըստ վերոյիշեցեալ գրոյն՝ զգիր մի եւս տայ սոյն փաշայս սրբոյ Աթոռոյս ամենեւին մաղաֆ առնելով: Այլ միայն զերեք հարիւր յիսուն ղուռուշ տայցէ ի տարին: Զոր եւս գտցես ցուցակաւն: Որ գրի ի թուին տաճկաց ՌՃԼԹ: Ըստ վերոյ գրեալ Ռաջափ փաշայի տուեալ գրքաձեւ մեծ թղթոյն, զթուղթ մի եւս Ահմէտ փաշայն տայ ամենեւին նոյնանման. որ գրի ի ՌՃ թուին տաճկաց, զոր գտցես ցուցակաւն: Դարձեալ զերկուս թուղթս Մուստաֆայ փաշայն տայ, մին ի ՌՃԽԱ, եւ զմիւսն ի ՌՃԽԴ թուոջն: Զթուղթ մի եւս Հիւսէին փաշայն տայ ի ՌՃԽԷ թուոջն տաճկաց: Որք միապէս զսուրբ Աթոռս եւ զամենայն վանորայսն երկրիս մաղաֆ գրեն յամենայնից հարկաց: Միայն թէ՝ սուրբ Աթոռս ի տարին երեք հարիւր յիսուն եւ հինգ ղուռուշ, եւ ամենայն վանօրայքն եօթն հարիւր ղուռուշ տան յարքունիսն, եւ յայլ ամենից հարկաց ազատք լիցին: Զսոյնամիտ թուղթ մի եւս Շխ-իսլամն տայ. զոր գտցես ցուցակօքն:

Ապա յետ ԺԱ ամաց, ի մերում թուոջն ՌՃՁԳ, եւ ի թուին տաճկաց ՌՃԽԸ, մինչ բռնանայ Նատր կոչեցեալ բռնաւորն, յազգէն Պարսից, որ եւ թագաւորէ իսկ, ի Հայրապետութեանն Տեառն Աբրահամու Թրակացւոյ, զգործակալս, այս ինքն զմիրվէիզս հանէ յամենայն երկիր, գրել յիւրաքանչիւր գաւառի, քաղաքի, եւ գիւղօրէից զհասսն եւ զհարկսն արքունական: Յորմէ եւ կարգեցաւ յերկրիս Երեւանու Միրզայ-Քեազում անուն ոմն գլխաւոր տաճիկ վէքիլ եւ միրվէիզ վերոգրեալ գործոյն: Արդ ի սոյն թւոջս վերոյիշեալ Աբրահամ կաթուղիկոսն յառաջագոյն արզ արարեալ ծանուցանէ անորոշապէս Նատր-շահին զմաղաֆութենէ սրբոյ Աթոռոյս, եւ զՌաղամ խնդրէ ի նմանէ: Եւ Նատր-Շահն ի գլուխ արզային գրէ հրաման անորոշակի ի վերայ գործակալացն իւրոց թէ՝ ի կալս եւ ի մասիլս աթոռոյն մի՛ մերձենայք, որպէս յիշեցաք ի վերդ: Ապա վերոյիշեալ Միրզա-Քեազում ի գիր արկանելն զհասսն երկրիս, սկսանի եւ զԱթոռոյս հասսն եւ զմուլքսն գրել. ի ցուցանելն Աբրահամ կաթուղիկոսին զռաղամ Նատր-շահին թէ՝ Աթոռս մաղաֆ է, եւ Նատր-շահն եւս ահա մաղաֆ է արարեալ. պատասխանէ Միրզա-Քեազումն թէ՝ Նատր-շահն միայն զցանքս եւ զկալս քո է արարեալ մաղաֆ. արդ մեք զայգիս, զջրաղացս, եւ զայլս այսպիսիս՝ զորս ունիս, ի գիր արկանեմք: Ապա վերստին արզ առնէ կաթուղիկոսն Նատր-Շահին՝ թէ՝ թէպէտ դու ողորմութիւն արարեր, եւ մաղաֆութեան ռաղամ ետուր մեզ, որ քո գործակալքն ի Աթոռս ամենեւին զիր ինչ ոչ պահանջիցեն, ահա Միրզա-Քազումն միայն զկալս մեր ո՛չ չափեաց եւ ի ցանքէս մերմէ ոչ պահանջեաց զհարկս, իսկ զայլոցն՝ այս ինքն յայգեաց, ի ջրաղացից, եւ յայլոց այսպիսեաց կամի առնուլ զհարկս, որ ո՛չ եմք տուեալ բնաւին: Քանզի այս Աթոռս յամենայնէ մաղաֆ է ի բնէ անտի՝ որ ոչ ինչ կերպիւ է տուեալ զհարկս. այլ եւ Երեւանու երկրիս վանորայքն, այս ինքն Խորվիրապ, Աղցվանք, Ամենափրկիչ, Գեղարդ, Սեւան, Հայրավանք, Կեչառիս, Ղփչաղ, Գետարգել, Բջնի, Կարենիս, Սաղմոսավանք, Օհանավանք, Մուղնի, Յուշի, Տեղեր, Կօշ, Սաղմոսավանից եւ Օհանավանից անապատքն, այս ԺԹ վանքերս ի նախնեաց հետէ՝ թէ՛ ջաղիայի եւ թէ այլ խարջի կողմանէ մին խալամ 1) ի տարին մի անգամ կաթուղիկոսի ձեռօքն ԺԷ թուման եւ հինգ հազար գիան մալուջհատ 2) անուամբ տուեալ են յարքունի: Իսկ զսերմանցն՝ որքան սերմանեն, ի հնգէն զմին տան բահրայ անուամբ, նոյնպէս այգեաց, ջրաղացից եւ այլոց այսպիսեաց, զորս ունին, ըստ կարգին տուեալ են զհարկսն: Այժմ ի յառաւել հարկապահանջութեանց շատքն ամայի են եղեալ, զի երկրիս գործակալքն քան զկարգն առաւել պահանջեն. վասն որոյ խնդրեմ ի մեծութենէդ, զի զռաղամ մի շնորհեսցես մեզ, որ այս Աթոռս որպէս ի բնէ անտի յամենայն կողմանէ մաղաֆ է եղեալ, որոց ցանքն, ցորեն, գարի, եւ այլ ամենայն սերմանելիք, այգիք, ջրաղացք, դինկք, ձիթիհանք, ոչխարք եւ այլ անասունք, քեարվանսարայ, դուքան 3) համամ եւ այլք այսպիսիք ամենեքեան մաղաֆ լիցին՝ որպէս յառաջն: Նոյնպէս եւ միւս վանօրայքն զԺԷ թուման եւ զհինգ հազար դիանն որպէս տուեալ են ի բնէ՝ նոյնպէս եւ այժմ զնոյնն տայցեն իմով ձեռամբ: Եւ զցանքիցն ո՛րքան ցանիցեն, ի հնգէն զմինն տայցեն պահրայ. իսկ այգեաց, ջրաղացից, եւ այլոց այսպիսեաց, զորքան ունին, ըստ կարգին որպէս տուեալ են յառաջնմէ, նոյնպէս եւ այժմ զնոյնն տայցեն, եւ մի՛ առաւել պահանջիցեն ի նոցանէ զիր ինչ. յորոց շատ աղօթք վասն քո կու ելանէ առ Աստուած, եւ քո երախտիքն ոչ կորնչի: Արդ այսու ոճով գրէ զարզա մի վերոյգրեալ Աբրահամ կաթուղիկոսն, եւ տայ Նատր-շահին: Իսկ Նատր-շահն զայս արզայս առաքէ առ վերոյիշեալ միրզա Քեազում գործակալն իւր, եւ գրէ առ նա թէ՝ այդ արզայիդ լաւ վերահասու լինիս, եւ ամենայն կողմանէ տեղեկասցիս, թէ Էջմիածին եւ թէ միւս գրեցեալ վանօրայքդ ի բնէ անտի ո՞րպէս են եղեալ, յարքունիս զի՞նչ հարկ են տուեալ, եւ ո՞րպիսի է մաղաֆութիւնն դոցա. լաւապէս գիտասցես, եւ զիւրաքանչիւրոց որպիսութիւնն յատուկ յատուկ ինձ գրեսցես: Ըստ այսմ հրամանի վերոյիշեալ Միրզա-Քեազումն եւ այլ գործակիցք նորին եկեալ յԱթոռս ընդ Աբրահամ կաթուղիկոսին յետ բազմաց վիճմանց եւ խօսակցութեանց, գրեն առ Շահն թէ, քո ծառայք միրզա-Քեազումս եւ միւս միրզա-Քեազումս վերահասու եղաք Էջմիածնի, Օհանավանից եւ միւս վանօրէից, եւ նոցին սեւագլխոց մաղաֆութեան, որ ահա արզ առնեմք մեծութեանդ. Էջմիածնի՝ սեւագլխաց՝ եւ նորին մարդկանց մաղաֆութիւնն ի նախնեաց հետէ այսպէս է ճշմարիտն՝ որ գրենմք: Ամենայն տեսակ սերմանելեաց հատից զոր ցանեն, որ ջինս ասի, մաղաֆութիւն է վաթսուն եւ վեց խալուարի, որ է վեց հազար եւ վեց հարիւր լիտր Երեւանու .... եւ նաղտ մաղաֆութիւն է այսքան. տասն այգի, երեքն յայս Էջմիածնի ի գեօղս, երեքն յՕշական, երեքն յԵրեւան, եւ մին ի Փարաքար. որք ընդ ամենն լինին մէկ հարիւր յիսուն ... եւ .... մէկ հարիւր դիանով լինի մէկ թուման եւ հինգ հազար դիան: Տասն ջրաղաց, եօթն ի յայս գեօղս, Գն յԵրեւան. Գ. ձիթահանք, Բն յԱթոռս եւ մէկն յՕշական. Բ. դինկ եւ Բ. քրքրայ ի Քալարումն, եւս մէկ դինկ եւ Ա. քրքրայ ի Կաւակերտ. որք ընդ ամենն՝ ջրաղաց, ձիթահանք, դինկ եւ քրքրայ լինին տասն եւ ինն հատ. որոց մինն՝ հազար վեց հարիւր յիսուն դիանով, լինին ընդ ամենն երեք թուման Ա հազար ԶՃ դիան: Ութսուն եւ ինն հատ դուքեան ի քարուանսարայս մեր, որք մէկ մէկ ապասիով՝ լինի ընդ ամենն Ա. թուման ԷՌԸՃ դիան. Ա. համամ՝ երեք թուման: Ոչխար հինգ հարիւր, որոց մինն կէս շահիով՝ լինի ընդ ամենն մեկ թուման, ԲՌԵՃ դիան: Արդ վերոգրելոց այգեաց, ձիթիհանքից, ջրաղացից, դնկից, եւ քրքրայից, դուքանից, ոչխարաց եւ համամի խարճից ջամն 1) , որ է մեր նաղտից մաղաֆութիւն, է ընդ ամենն՝ տասն թուման վեց հազար վեց հարիւր յիսուն դիան: (Արդ յաւուրս Նատր-շահին եւս այսպէս կանոնեցաւ սրբոյ Աթոռոյս մաղաֆութիւն, այս ինքն, ջինսն վաթսուն եւ վեց խալուար, եւ նաղտն տասն թուման, ԶՌԶՃԾ. դիան՝ որպէս ասացաւ: Որ եթէ քան զայս գրեցեալսս աւելի ունիցի զմուլքս, եւ կամ աւելի սերմանիցէ, զհարկն տալոց է ըստ կարգին՝ որպէս տայ երկիրն: ) Եւ յետ գրելոյ զորպէսն սրբոյ Աթոռոյս ըստ հրամանի Նատր-Շահին գործակալքն նորին՝ որպէս ասացաք, ապա գրեն եւ զորպէսն միւս վանօրէից: Արդ վերոյ ասացեալ ԺԹ վանօրէից աղագաւ գրեն թէ՝ այս վանօրայքս եւ իւրեանց միաբանքն ի ջազիայից եւ յայլոց հարկաց մաղաֆք են, բայց սովորութիւն ունին որ ի նախնեաց հետէ ի տարին միանգամայն տասն եւ եօթն թուման եւ հինգ հարիւր դիան Խալիֆայի ձեռօքն տան յարքունիս: Իսկ ցանքն՝ զորքան ցանեն, եւ ջրաղաց, այգի, եւ այլք այսպիսիք՝ զորքան ունիցին, զհարկս նոցա տան ըստ կարգին: Մայն թէ՝ Յովհաննավանքին մէկ թուման ԳՃԼ դիանի մաղաֆութիւն ունի նաղտից կողմանէ, որ է չորս այգի, երեք ջրաղաց, մէկ ձիթահանք եւ մէկ դինկ: Զայս ամենայն՝ զորս գրեցաք, գրէ միրզա Քեաղումն եւ այլ գործակալքն, եւ առաքեն առ Նատր-շահն՝ գրելով թէ՝ ահա այս է որպէսն Էջմիածնի եւ այլոց վանօրէից՝ զոր գրեցաք տէրութեանդ, որպէս հրաման տէրութեանդ է՝ այնպէս եղիցի: Այսու ոճով եւ Աբրահամ կաթուղիկոսն գրէ արզայ առ Նատր-շահն, եւ ընդ նոցին գրոյն առաքէ: Ապա եւ Նատր-շահն ի տեսանելն զգրեցեալսս, ռաղամ գրէ յԵրեւան ի վերայ խանին եւ իւրոց գործակալացն թէ՝ որպէս իմ գործակալքն գրեալ էին եւ յատկացուցեալ զմաղաֆութիւն Էջմիածնի եւ այլոց վանօրէից, վերահասու եղէ եւ հաւանեցայ, եւ մանաւանդ թէ ես եկի յԵրեւան բազում զօրօք, խալիֆայն իւր մարդկամբն ընդ առաջ եկն փէշքեաշով 2) եւ ինձ եւ զօրացս լաւ ծառայութիւն արար եւ ռոճիկ ետ: Վասն որոյ եւ ես զամենայն հարկսն նոցա բաշխեցի, եւ զի՛նչ որ ունին՝ մաղաֆ արարի, որ միշտ մաղաֆ մնան: Ուրեմն ո՛վ գործակալք իմ՝ այսուհետեւ այսպէս գիտեցեալ, Էջմիածնի մլքին եւ միաբանին մի՛ ձեռնամուխ լինիք, եւ զայս կանոնս գրեցէք ի յարքունական դէֆթէրոջն, զի միշտ մնասցէ: Նմանապէս եւ խանին գրէ պատուէր, զի յամենայնի պատուով պահիցէ զկաթուղիկոսն իւրայնովքն: Այս ամենայն լինի ի ՌՃԽԸ թուոջն տաճկաց, եւ ի մեր ՌՃՁԴ թուոջն: Այս ռաղամքս՝ զորս յիշեցաք, սոցա ասլն ի ձեռն գործակալացն Նատր-Շահին մնան, եւ նոցա երեսն Հայերէն թարգմանեալ առ մեզ ունիմք: Սակայն եւ զասլն եւս ձեռն բերաք յետոյ, որ է եռանկիւնի թուղթ մի, երկու արզայ, եւ Բ. հուքմ 3): Երկու կնիք միրզայիցն եւ ի ծայրն Աբրահամ կաթուղիկոսին: Գի՛տ ցուցակաւն: Ապա յետ երկուց ամաց փոխի առ Տէր լուսահոգի Աբրահամ կաթուղիկոսն, (որ շատ սիրեցեալ էր ի յիշեալ Նատր-Շահին), եւ յաջորդէ զաթոռս Ղազար կաթուղիկոսն Ճահկեցի. եւ յաւուրս սորա եւս եկեալ նոյն գործակալքն Նատր-Շահին գրեն զունեցեալ մուլքսն եւ զցանքն սրբոյ Աթոռոյս: (Զի այս գազանաբարոյ եւ խրոխտ Նատր-շահս ի տարին միանգամ ի գիր արկանէր զբոլոր երկրի զամենայն հասսն եւ զբերսն: ) Նոյնպէս գրեն անպակաս՝ զորս յիշեցաք ի վերդ, զտասն այգի, զտասն եւ ինն ջրաղաց, ձիթահանք եւ դինկ, զութսուն եւ ինն դուքեան ի Քեարվանսարայոջս մերում, զմէկ համամ, զհինգ հարիւր ոչխար, եւ զվաթսուն եւ վեց խալվար ցանելիսն: Արդ թէպէտ զնոյն վերոգրեցեալսն գրեն նոյն թուով՝ որքա՛ն ի վերդ գրեցան, սակայն զխարճսն ո՛չ նոյնպէս, այլ աւելորդով գրեն: Քանզի նոյն տասն այգեաց խարճն՝ որ ի վերդ մէկ թուման հինգ հազար դիան գրեցաւ, սոքա ինն թուման ութն հազար մէկ հարիւր դիան գրեն: ԺԹ ջրաղացից, դնկից, եւ ձիթահանքից խարճն՝ որ ի վերդ երեք թուման մեկ հազար եւ ԶՃ դիան գրեցան, մինն մէկ հազար վեց հարիւր յիսուն դիանով՝ սոքա վեց թուման գրեն, մին երեք հազար մէկ հարիւր յիսուն դիանով, եւ հինգ հարիւր ոչխարն ի վերն, մինն ԻԵ դիանով, մէկ թուման ԲՌԵՃ դիան գրեցին. սոքա զմինն վաթսուն դիանով երկու թուման վեց հազար դիան գրեն: Նոյնպէս եւ քեարվանսարայի ութսուն եւ ինն դուքեանն՝ նոքա զմինն ԲՃ դիանով, ընդ ամենն Ա թուման ԷՌԸՃ դիան գրեցին: Իսկ սոքա զմինն չորս հարիւր յիսուն դիանով՝ չորս թուման ԲՌ դիան գրեն: Որոց գրեցելոց նազտից ջամն ընդ ամենն եղեւ քսան երեք թուման ԲՌԱՃ դիան: Արդ ըստ առաջնոց գրելոցն՝ մաղաֆութիւն մեր էր տասն թուման վեց հազար վեց հարիւր յիսուն դիան՝ որպէս ասացաւ, եւ զայսքանս հանին ի վերոյ գրեցեալ ջամէն իբր մեր մաղաֆութիւն, եւ զմնացեալ աւելորդն՝ որ է տասն երկու թուման հինգ հազար չորս հարիւր յիսուն դիանն՝ խնդրեցին ի մէնջ: Տե՛ս դու զխորամանկութիւն օձաբարոյից Պարսիցն: Զի մի եւ նոյն իրքն՝ որք երկու ամաւ յառաջ մաղաֆ գրեցին, զմաղաֆութիւնն ի վերայ նոյն իրացն ոչ կապեցին, այլ զխարճն թեթեւագնով հաշուեալ ի վերայ այնքանեաց խարճիցն կապեցին զմաղաֆութիւնն, որ է տասն թուման վեց հազար վեց հարիւր յիսուն դիան: Յետոյ զխարճսն նոյնոյ իրացն աւելացուցանելով, ասացին թէ՝ ձեր մաղաֆութիւնն այսքան է, ուրեմն զայսքանս՝ որ յաւելաւ, պարտիք տալ: Ապա յետ բազմաց վիճմանց եւ խօսակցութեանց, ի ջրաղացիցն երկուքն աւեր էր, մին աստ, եւ մին յԵրեւան, նոյնպէս եւ քեարվանսարայի խանութիցն ոմանք անմարդաբնակ էին յայնմ միջոցին, զխարճսն նոցին ի բաց հանեալ ի վերոյիշեալ տասներկու թուման հինգ հազար չորս հարիւր յիսուն դիանէն, տասն եւ մէկ թուման եօթն հազար ինն հարիւր յիսուն դիան առնուն ի յԱթոռոյս նոյն միրզա Քեազումն եւ ընկերքն իւր, եւ տան զհիւճէթ մի եռակնիք յաւուրս Ղազար կաթուղիկոսին Ճահկեցւոյ ի ՌՃԾ թուոջն տաճկաց, եւ մեր թուին ՌՃՁԷ: Զոր գտցես ցուցակաւն յերեսն գրեցեալ:

Եւ որպէս զԱթոռոյս մլքից խարճսն յաւելացուցին սոքա, նոյնպէս եւ բոլոր երկրիս մլքիցն յաւելացուցին, նոյնպէս եւ Յովհաննավանքին աւելորդով գրեն ի նոյն հուճէթումն: Բայց զտասնեօթն թուման եւ զհինգ հազար դիանն՝ զոր յանուն վանօրէիցն ի մէնջ առնուին (որպէս ի վերդ ասացաք), զնոյնն թարց յաւելման առին ի մէնջ: Արդ այս կանօն տեւեաց մինչեւ ի վերջանալն Նատր-Շահին, եւ ի բռնանալն Աղուան Ազատ խանին, որ յամէ յամ տասն եւ մէկ թուման եօթն հազար ինն հարիւր յիսուն դիան վասն աւելորդացն մերոց առնուին ի յԱթոռոյս, եւ տասն եւ եօթն թուման հինգ հազար դիան վասն վանօրէից առնուին՝ որպէս ասացաք: Ապա յետ անցման Նատր-շահին, մեծաց փորձութեանց եւ ալէկոծութեանց պատահեցաւ երկիրս այս, եւ շատ աւերումն եղեւ երկրիս՝ գիւղօրէից, վանօրէից, եւ սրբոյ Աթոռոյս, եւ նուազումն մլքից եւ այլոց իրաց: Եւ ի հազար երկու հարիւր երկու թուոջն մերում, եւ ի ՌՃԿԷ տաճկաց թուին, ի յիշխանութեան Ազատ խանին, եւ ի Հայրապետութեան Մինասայ Ակնեցւոյն, դարձեալ միրվէիզք ելանեն յերկիրս ի գրել զհասսն եւ զհարկսն երկրիս, Միրզայ-ռապի կոչեցեալ ոմն եւ այլք ընդ նմա: Որք եւ գան յԱթոռս եւ զսորինն ի գրել, որպէս ի վերն ասացաւ, նոյն վաթսուն եւ վեց խալուար սերմանելիսն անպակաս. իսկ զայլ մուլքսն՝ զորս շէն գտեալ գրեն՝ են այսոքիկ. երկու այգի ի մեր գեօղս՝ հինգ թուման. (զի Մանկասարենց այգին աւեր էր). երեք այգի շէն յՕշական՝ երկու թուման. երեք ջրաղաց աստ եւ մէկ ի Ձորագեղ՝ մէկ թուման վեց հարիւր եօթանասուն եւ հինգ դիան. եւ մէկ դինկ եւ մէկ քրքրայ աստ եւ մէկ դինկ եւ մէկ քրքրայ ի Քալարումն՝ մէկ թուման երեք հազար ութն հարիւր դիան. մէկ ձիթահանք՝ երեք հազար չորս հարիւր յիսուն դիան. համամն՝ վեց հազար դիան. քարուանսարայի քրէհի երկու տասանորդն՝ այս ինքն հնգորդն երեսուն դուքանի՝ ինն հազար դիան, ի նոսա նստող դուքեանդարից1) մալուջհաթն՝ չորս թուման ութ հազար երեք հարիւր դիան. կով, էշ, եւ մատակ ձի, ընդ ամենն կովն եւ էշն՝ երկու հարիւր դիանով, եւ մատակ ձին հինգ հարիւր դիանով, մէկ թուման ԱՌԴՃ դիան. ԳՃԺ ոչխար՝ մէկն վաթսուն դիանով՝ մէկ թուման ԸՌՈ դիան. վերոգրեցելոց ջամն է ընդ ամենն տասն եւ ինն թուման եօթն հազար երկու հարիւր քսան եւ հինգ դիան: Ի սմանէ մեր մաղաֆութիւն՝ որ է տասն թուման ԷՌ դիան հանին, մնաց ինն թուման երկու հարիւր քսան եւ հինգ դիան, զոր առնուն իսրբոյ Աթոռոյս, եւ տան զհուճէթ մի երիւք կնքով ի ՌՃԿԷ թուին տաճկաց՝ զոր գտցես ցուցակաւն: Նոյնպէս եւ զտասն եւ եօթն թուման եւ հինգ հազար դիան՝ որ վասն վանօրէիցն՝ (թէպէտ վանօրայքն ամայացեալք էին)՝ առնուն անպակաս յԱթոռոյս:

Ապա զկնի Մինաս կաթուղիկոսին մինչ Պօլսեցի Աղէքսանդր կաթուղիկոսն, յերկրոջս հռչակեցեալ տաճիկ ոմն Ալի-ղուլի անուն, որ վէքիլ էր արքունական հարկաց վերայ, եկեալ յԱթոռս, եւ սա գրէ զմուլքսն Աթոռոյս: Որ գրէ զփոքրիկ հուճէթ մի, գրելով թէ՝ Էջմիածնի ունեցելոց մլքից հարկն է տասն եւ ինն թուման հինգ հազար չորս հարիւր քսան եւ հինգ դիան, եւ զմաղաֆութիւն՝ որ է տասն թուման եւ եօթն հազար հանաք. իսկ զաւելորդն որ էր ութ թուման ԸՌԴՃԻԵ դիան առաք: Զայս հուճէթս (որ շարթնամայեւս ասի, ) հինգ գործակալօք կնքեալ տան մեզ: Զոր գտցես ցուցակաւն:

Բայց զկնի Աղէքսանդր կաթուղիկոսին մինչ կոչեցաւ Սահակ վարդապետն Կեղեցի ի Հայրապետութիւն, ի ՌՄԵ թուոջն մերում, եւ ոչ եկն յԱթոռս՝ որպէս ասացաք յայլուր, նստի եւ յԵրեւան Հիւսէին-ալի խանն, զոր ի վերդ յիշեցաք, յանտէրութենէ Աթոռոյս եւ երկրիս համարձակեալ խանին եւ այլոց գործակալաց՝ զպէսպէս խնդիրս առնեն, եւ զնորապէս խարջս յաւելացուցանեն՝ եւ առնուն յԱթոռոյս: Զի զաւելորդն մաղաֆութեան մերոյ՝ շինեն տասն եւ մէկ թուման եօթն հազար հինգ հարիւր դիան, զոր մինչեւ ցայսօր առնուն անպակաս. եւ տան զհիւճէթ, այսինքն, զղաւզն կամ շարթնամայ, զորս տեսցես ըստ ցուցակացն եւ ըստ թուոցն: Նոյնպէս եւ զվանօրէից տասն եւ եօթն թուման եւ զհինգ հազար դիանն վերստին հաստատեն յառնուլ յԱթոռոյս, զոր Աղէքսանդր կաթուղիկոսն Պօլսեցի արզ արարեալ Ազատ խանին զվանօրէից ամայութենէ, բարձեալ էր ռաղամօք. նմանապէս եւ ի Հասան-ալի խանէն եւ ի յերկրիս մեծամեծաց զբազմակնիք թուղթս էր առեալ, զի մի՛ եւս խնդրիցեն զխարջսն վանօրէից յԱթոռոյս, որպէս ի վերդ ասացաք: Եւ ի վերայ Եկեղեցեաց երկրիս զհարկս կանոնեն, զոր մինչեւ ցայսօր առնուն ընդամենն քսան եւ չորս թուման յեկեղեցեացն յամի յամի: Բայց ի յաջորդելն մեր զԱթոռս ի ՌՄԺԲ թուոջն մերում եւ ի տաճկաց ՌՃՀԷ, ի Քարիմ խանէն միրվէիզ, այս ինքն դիւանագիր եկն յերկիրս, որ եւ ի սուրբ Աթոռս եւս եկն եւ զսորինն ի գիր արկանել, որոյ անունն էր Ֆազլուլլա, որոյ եւ ի ծանուցանելն մեր զմաղաֆութենէ սրբոյ Աթոռոյս ի բնէ անտի ռաղամօք թագաւորաց, եւ սա զփոքրիկ շարթնամայ կամ զհուճէթ մի տայ մեզ թէ՝ եւ, ես վերահասու եղէ, որ Էջմիածնի մաղաֆութիւն է տասն եւ երեք թուման եւ վեց հազար երեք հարիւր դիան նաղտն, որ է այգեաց, ջրաղացից, ձիթահանքից, համամի, ոչխարաց, դուքեանից, եւ այլոց այսպիսեաց խարճն, եւ եօթանասուն եւ հինգ խալուար եւ քսան եւ հինգ լիտր ջինսն, որք են սերմանելիքն: Որ եթէ ապագայ եկեալ գրողքն եւս ըստ այսմ գրեսցեն, մեծ օգտութիւն լինի սրբոյ Աթոռոյս: Քանզի զերկու թուման ինն հազար եւ ԳՃ դիան ի նաղտն յաւելացուցաք, եւ ինն խալուար եւ քսան եւ հինգ լիտր ի ջինսն, զմաղաֆութիւն Աթոռոյս: Զայս հուճէթս գտցես յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն:

Դարձեալ ի ՌՄԺԴ թուոջն մերում՝ եւ ի ՌՃՁԸ թուին տաճկաց, երկրիս վէքիլ՝ եւ դիւանագիրն (որ էր պիղծ Միրզա-Շէֆին) խնդրեաց ի մէնջ ծածկաբար զԱՃ թուման, պատճառաւ ի Հաճ գնալոյն իւրոյ: Եւ ի չտալն մեր, սկսաւ մախալ եւ չորիս խորհիլ զմէնջ ասելով թէ, ուստի՞ է ձեր այդ մաղաֆութիւնն, եւ որո՞վ ժամանակաւ եւ ռաղամօք: Արդ եկեալ կամ զմաղաֆութիւն Ձեր հաւաստեցէ՛ք, կամ զայսքան ամեայ հարկսն տո՛ւք: Յետ բազմաց վիճմանց եւ խօսակցութեանց, ապա զռաղամ ինչ ոչ պատշաճ տեսաք հանել ի յԱթոռոյս, (զի չարք եւ նենգաւորք Պարսիկք են, եւ անթագաւորք, ) այլ զսուրէթն Շահ-սուլթան Սուլէյմանին, որ ի ՌՁԳ թուոջն տաճկաց է գրեցեալ, եւ զսուրէթն Հասան-ալի խանի տուեալ թղթոյն (զոր ինքն եւ բոլոր երկրիս մեծամեծ տաճիկքն կնքեալ եւ վկայեալ են մաղաֆութեան սրբոյ Աթոռոյս, որ ի ՌՃԿԸ տաճկաց թուին է գրեցեալ զորոց ճառեցաք ի վերդ, ) առեալ, զարզա մի եւս մեք գրեցաք Հուսէյին-ալի խանին, թէ՝ դիցո՛ւք թէ մեք նոր եկեալ ղարիբ 1) եւ Աթոռոյս որպիսութեանցն անտեղեակ՝ ոչինչ գիտեմք, դու ո՞չ գիտես՝ որ ի բնէ անտի մաղաֆ է այս Աթոռս թագաւորաց ռաղամօք, այս վասն է՞ր է, որ ի ժամանակս քո եւ իմ նորապէս քննութիւն եւ թաֆտիչ լինի վասն մաղաֆութեան սորա, եւ կամ լսողքն զի՞նչ ասեն քեզ եւ ինձ: Մեր մաղաֆութեան աւելորդն վեց եւ եօթն թուման է լեալ յառաջ, դուք այժմ ի տասն եւ մէկ թուման եւ եօթն հազար դիան էք հասուցեալ, մեք տամք եւ ոչ ընդդիմանամք, տասն եւ եօթն թուման եւս ի զուր եդեալ ի վերայ մեր առնուք՝ խարաջ եւ ջազիա անուամբ, զոր մինչեւ ի Ձեր ժամանակս ոչ եմք տուեալ երբէք: Մեք կամէաք զայն տասն եւ եօթն թումանն արզ առնել քեզ, եւ բառնալ, այժմ միրզա Շէֆին այնու ոչ բաւականանայ, կամի զԱթոռս յամենայնի հարկատու առնել, որ չեւ է եղեալ եւ ո՛չ եւս լինելոց է: Ահա զմիմիայն ռաղամի զսուրեթ մի, եւ զսուրէթն քո եղբօր տուեալ թղթոյն առաքեցաք առ քեզ, զի տեսցես եւ զիրաւունս արասցես, եւ զայս տասն եւ եօթ թումանն եւս բարձցես յԱթոռոյս: Վասն որոյ եւ խանն ի գլուխ արզային մերոյ կնքեալ՝ հրաման գրէ թէ՝ որպէս առաջին թագաւորքն եւ իմ եղբայրս գիտելով զմաղաֆութիւն Էջմիածնի՝ զայսպիսի գիր են տուեալ, եւ ես հրամայեցի՝ զի մաղաֆ լիցի, եւ ո՛չ ոք ունի հրաման ի յԱթոռոյն զդինար մի պահանջել: Եւ մեք այսու ոչ բաւականացեալ՝ այլ զյատուկ թալղա մի եւս խնդրեալ առաք վասն տասն եւ եօթն թումանին: Յորում գրէ թէ՝ յաւուրս Նատր-շահին զտասն եւ եօթն թումանն՝ զուր ի զուր եւ անիրաւապէս ի վերայ Էջմիածնի եդեալ առնուին մինչեւ ցայսօր, մեք բարձաք զայն՝ գիտելով զմաղաֆութիւն Էջմիածնի: Այսուհետեւ չունի ոք հրաման վերստին յիշել եւ առնուլ: Գիտ զայս երկու թուղթս յերեսսն գրեցեալ ցուցակօքն, որք գրին ի մեր ՌՄԺԴ, եւ ի տաճկաց ՌՃՀԸ թուոջն: Յորմէ հետէ մինչեւ ցայսօր, որ եմք ի ՌՄԺԶ թուոջն մերում, ոչ եմք տուեալ զայն տասն եւ եօթն թումանն, զոր ջազիա անուամբ առնուին յԱթոռոյս: Արդ ի ներկայումս՝ յորում գրեմք զայս յիշատակագիրս, այսպէս է կացութիւնն եւ տուրքն սրբոյ Աթոռոյս: Զի տարին միանգամ տամք զտասն եւ մէկ թուման զեօթն հազար եւ զհինգ հարիւր դիանն, որ է աւելորդն մաղաֆութեան Աթոռոյս: Եւ զայլ տուրքս ոչ ունիմք հարկ անուամբ, ոչ նաղտ եւ ոչ ջինս: Իսկ ընծայ ի պատահման ժամանակին եւ ի Նաւրուզին՝ որ է տարեմուտ եւ Պայրամ նոցա ըստ արժանւոյն՝ խանին եւ այլոց մեծամեծաց եւ դրան մարդկանց տամք ի նաղտէ եւ յայլոց իրաց ընդ ամենն ի նաւրուզին թէ ՛ խանին եւ թէ՛ այլոց նաղտ եւ ջինս մինչեւ ի քսան թումանն հասանի, որոց դէֆթէրքն եւս գոն: Այս է մեր մեծ եւ հարկաւոր տալոյ օրն, յորում գնամք ի տեսութիւն եւ ի շնորհաւորել զՊայրամն նոցա. (թէպէտ ի ժամանակս թագաւորաց ոչ կաթուղիկոսն գնայր եւ ո՛չ զայսքան տայր, այլ ի ձեռն միոյ սեւագլխոյ սակաւ ինչ քաղցրեղենօք եւ գառամբ շնորհաւորէր. բայց եւ խանն տայ մեզ զմէկ զարպաֆ բալափուշ1) եւ զմէկ զարբաֆ կապայ, որ միշտն է, եւ երբեմն եւս զձի ռախտ 2) , զմեր կիր արկանելի շալ պարանոցի եւ զարծաթեայ գաւազան եւս, եւ եօթն կարած մահուտ չուխայ եւս եօթն եպիսկոպոսաց մերոց տայ ): Իսկ յայս ժամանակս թէ՛ խանն եւ թէ՛ այլքն՝ երբեմն մուրհակաւ զպարտս խնդրեն, երբեմն ողոքանօք եւ աղաչանօք խնդրեն թէ՛ զնաղտս եւ զայլ իրս, մեք եւս երբեմն տամք ըստ կիսոյն, մերթ ըստ բոլորին, եւ երբեմն իսպառ բացասեմք, ի ժամանակն, ի խնդիրն, եւ ի խնդրողն նկատելով միանգամայն որպէս նաւավար ըստ հողմոյն վարիմք ըստ բերմանց միջոցին: Բայց եւ զոմանս չար սովորութիւնս եւս կամէին կանոնել ըստ խորամանկ բարուցն իւրեանց, զորս եւ արարեալ էին յամս քանիս, մեք խափանեցաք Աստուծով: Մին այս, զի ի Հոկտեմբեր ամսոջն խանն զամենայն մեծամեծսն առեալ գայր յԱթոռս (որոյ անունն Ուչքիլեսէ էղնաղի էին եդեալ), յետ բազմաց խարճից եւ նեղութեանց, մեծ ընծայ մի խանն առնոյր, եւ դէֆթէր մի եւս գրեալ առաքէր թէ՝ այս ինչ աղայի այս ինչ տո՛ւր եւ այս ինչ աղայի այս, ամենեցունց ըստ արժանւոյն, որոց մինչեւ ի յիսուն թումանն հասանէր գինսն տուեցելոցն: Միւս եւս, ի Պայրամին խանն գայր ի տեսութիւն մեզ, եւ մէկ ամանով ոսկի խնդրէր ի դնել առաջի իւր, եւ ապա առեալ բաժանէր բազմականացն. որ ընդամենն լինէր յիսուն կամ վաթսուն ոսկի. զորս թէպէտ յառաջնումն ամին մերոյ եւ մեզ տալ ետուն, սակայն շնորհօքն Աստուծոյ ի գալ ամին ոչ ետու. որք խափանեցան իսպառ այնուհետեւ: Գրեմք ի զգուշութիւն ապագայից: Այլ եւ ի ներկայումս որքան սերմանեմք, եւ զորքա՛ն մուլքս եւ զանասունս ունիցիմք, ոչ գոյ քննութիւն եւ ոչ ի հաշիւ արկանել: Զի՛նչ եւ բերեմք ի յարտաքուստ , եւ տանիմք ի ներքուստ, ոչ գոյ մաքս եւ ոչ այլ ինչ խարճ: Այսպէս է կացութիւն մեր եւ Աթոռոյս ի ներկայումս, յապայն Աստուած յանձին: Այսոքիկ զորս գրեցաք, թէպէտ հասարակին ոչ այնքան ախորժելի, սակայն զկնի մեր յաջորդօղ կաթուղիկոս եղբարցն կարի փարեցմամբ գրկելի լինելոց է: Յորոց յուսամ յիշել երբեմնապէս միով Ողորմեայիւ ի յառիլն ի յայս փորձարան: