Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ԳՐԱՒԱՌՈՒԹԵԱՆ

1. Գրաւ անուանի իր ինչ շարժական եւ անշարժական, որ տուեալ լինի ումեք փոխատուի, զի նովաւ ապահով լիցի զտուեալ դրամոցն:

2. Գրաւադրութիւն պարտ է լինիլ յատուկ գրով եւ հարկ է, զի գրեցեալ լիցի որպիսի ինչք լինիլն գրաւին, զչափ նորին եւ զորքանութիւնն եւ այլ ինչ որ պատկանի առ ցուցումն գրաւեցեալ իրին: Իսկ եթէ ոմանք ոչ գրեսցեն վասն գրաւոյ զյատուկ գիր, այլ գրեսցեն ի մէջ սանադի իւրեանց զորպիսութիւն գրաւոյն` ոչ է խոտելի, սակայն յատուկ գիր լինիլն առաւել յարմար է, քանզ ի սանադոջ գրելն:

3. Ի գրաւադրութեան պահանջի առնել կատարեալ դաշնադրութիւն, եւ որպիսի դաշամբ կամ պայմանաւ եղեալ իցէ` հաստատուն է համարելի, յորժամ իցէ գրով եւ հաստատ ապացուցութեամբ: Սակայն ի լրացուցումն դաշնադրութեան ոչ կարէ պարտատէրն անձամբ անձին իշխել ի վերայ գրաւոյն, որ առ ինքն է, այլ պարտ է յայտնել դատավորաց հրամանաւ նոցին առնել զլրացուցումն դաշնադրութեան:

4. Եթէ պարտատէրն առանց յայտնելոյ դատաստանին եւ թարց հրամանի դատաւորաց անձամբ անձին իշխեսցէ ի վերայ գրաւականի պարտականին ըստ գրեցելոյ սանադին կամ գրաւագրոջն, վաճառելով կամ յինքն առնուլով. եւ առ այս իրակութիւն պարտականն խնդրեսցէ իրաւունս ի դատաւորաց, այսպիսի պատահմանն պարտականն ցուցցէ զգինն գրաւականին հաստատ ապացուցութեամբ. որպիսի գնով յինքն գնեալ է` նոյն գնովն պարտատէրն համարեսցի վճար պարտոյն այնմիկ. եւ թէ մնացորդ ինչ մնասցէ ըստ գրեցելոյ սանադին` լրումն արասցեն, որպէս պարտականն, նոյնպէս եւ պարտատէրն: Իսկ եթէ պարտականն ոչ գիտիցէ զգինս գրաւականին, թէ որպէ'ս է գնեցեալ, այնպիսի պատահմանն որպիսի' գնով վաճառեալ կամ յինքն առեցեալ իցէ` պարտատէրն հարիւրին քսան աւելորդօք համարեսցի, եւ այս վասն յանդըգնութեան պարտատիրին, զի ոչ էր պարտ անձամբ անձին առնել զայն:

5. Եթէ ոք գրեցեալ իցէ ի սանադի կամ ի գրաւագրոջ, թէ ետու գրաւ այսքան ոսկի արծաթ պատուական ակն, կնքեցեալ կնքով իմով պարտատիրին իմոյ եւ նոյն կնքեցեալ գրաւականն, որ առ պարտատէրն իցէ, կնիքն ըստ գրեցելոյն ամբողջ իցէ, սակայն գտանիցի եւ յայտնեսցի փոխանակ պատուական ականց` խրուստալ կամ շիշայ, եւ փոխանակ ոսկոյ եւ արծաթոյ` պղինձ, նոյնպէս եւ այլ ցածագին ինչք` փոխանակ ծանրագին իրաց, թէեւ ճշմարտապէս պարտատէրն ոչ իցէ բացեալ կնիք գրաւականին եւ ոչ երբէք մերձեցեալ ի նա տակաւին, ոչ ունի իրաւունս խնդրելոյ զպարտս պարտականէն, այլ առ ինքն եղեալսն միայն կարէ տիրել, որ էր գրաւ: Եւ պատճառն այս է. զի պարտ էր պարտատէրն զգուշ լինիլ, զի զոր ինչ գրեցեալ է ի գրաւագրոջն կամ ի սանադին, նոյնն ականատես լինիլ ինքն եւ առաջի իւր կնքել պարտականն եւ տալ ինքեան. որովհետեւ ոչ արար` պա'րտ է, զի վնասեսցի առ ի ապագայն լինիլ զգոյշ եւ զգաստ առ այնպիսի իրսըն:

6. Իսկ եթէ ցուցցէ պարտականն, թէ պարտատէրն անձամբ անձին գրաւականին կնիքն բացեալ է եւ փոխանակ պատուական ականց եդեալ է խրուստալ կամ շիշայ, կամ փոխանակ ոսկւոյ, արծաթոյ` պղինձ եւ կամ այլ ցածագին ինչք փոխանակ ծանրագին իրաց, վասն ագահութեան կամ վասն որո'յ եւ իցէ պատճառաց, եւ քննեալ ստուգեսցի, թէ իրաւի արարեալ է զայն, այնպիսի պատահմանն հրամայեսցի` այրն այն որպէս զաներեւոյթ գող եւ վարեսցի ընդ նմա ըստ օրինի գողից, որպէս եւ գրեցեալ է վասն գողութեան գլուխ ԺԱ, ի համար հինգերորդ:

7. Եթէ որդի ոչ է բաժանեցեալ ի հօրէ իւրմէ` ո'չ կարէ դնել գրաւական առ ումեք առանց հրամանի հօր իւրոյ: Ուստի եթէ յանդգնեսցի եւ դիցէ զինչս հօրն առ ումեք ի գրաւ` ո'չ է հաստատուն, այլ գրաւականն հասցէ առ հայրն նորին, եւ փոխատուն կորոյս զիրաւունս պահանջելոյ զտուեալն, որպէս հօրէն` նոյնպէս եւ որդոյն, որոյ եւ փոխն ետ: Իսկ եթէ հրամանաւ հօրն տուեալ իցէ` եւ առեալ զգրաւական փոխատուն ոչ է մեղադրելի, այլ որպիսի' պայմանաւ առեալ իցէ գրաւական` եւ տուեալ փոխ եղիցի հաստատուն, այսպէս ասելի է եւ վասն կանանց եւ ծառայից. իսկ կանայք միայն զպռուգաց իւրեանց կարեն իշխել:

8. Եթէ ոք առեալ յումեքէ փոխ եւ խոստանայցէ գրով զամենայն ինչս իւր լինիլ առ պարտատէրն գրաւ ընդհանրապէս, յորժամ պարտականն ոչ կարասցէ վճարել զպարտս իւր, հարկաւորի զամենայն ինչս իւր տալ պարտատիրին` բաց ի չափավոր կայուց կարասեաց եւ հարկաւոր անօթաց տան իւրոյ եւ չափաւոր հանդերձից: Ուստի եթէ փոխատուն կամեսցի զայն եւս առնուլն` ո'չ է կարելի:

9. Եթէ ոք առցէ յումեքէ փոխ եւ խոստանայցէ գրով զանշարժական ինչք լինիլ առ փոխատուն գրաւ եւ դարձեալ յայլմէ ումեքէ առցէ փոխ եւ նոյն գրաւ եդեալն կրկին գրաւ տացէ այնմ մարդոյ, զորմէ եւ առնու փոխն, որով մի իրն առ երկու անձինս եւ վասն կրկին պարտուց լինի գրաւականեալ, այսպիսի պատահմանն որպէս առաջին փոխատուն` նոյնպէ'ս երկրորդ փոխատուն ունին զիրաւունս ի վերայ գրաւականին: Վասն որոյ գրաւականն հրապարակաւ վաճառեսցի եւ իւրաքանչիւր ոք ըստ չափոյ փոխտվեցելոյ իւրոյ առցէ զմասն ի գնից նորին: Եթէ մնացորդ ինչ մնասցէ` խնդրեսցեն ի պարտականէն. երբ ոչ իցէ կենդանի պարտականն` խնդրեսցեն ի յորդոց նորին ըստ օրինաց, իսկ գրաւ դնօղն ձաղկեսցի խստապէս վասն խաբեութեան եւ նենգութեան իւրոյ:

10. Եթէ ոք տացէ ումեք փոխ` առցէ գրաւական. հարկաւոր է, զի վասն գրաւականին հաստատ դաշնադրութիւն լիցի ի մէջ փոխատուին եւ փոխառուին գրով, զի եթէ պատահեսցի վնաս ինչ գրաւականին` մի' արասցեն վիճումն եւ տարաձայնութիւն պարտականն եւ պարտատէրն, այլ ըստ գրեցելոյ դաշնադրութեան բաւական լիցին երկոքեան: Իսկ եթէ ոք տացէ փոխ ումեք` առցէ գրաւական եւ ոչ լինիցի դաշնադրութիւն վասն պատահեցելոյ վնասին եւ պատահեսցի, զի կորնչիցի, եւ վնաս պատահիցէ գրաւականին. որո'յ կերպիւ եւ վնաս պատահեալ իցէ` միշտ փոխատուն վնասեսցի եւ փոխառուն եղիցի ազատ ի կրկին վճարելոյն: Բայց եթէ այսպիսի պատահմանն պարտականն պահանջիցէ ի պարտատիրէն աւելի ինչ` ասելով, թէ գրաւականն աւելի արժողութեան էր, քանզ որ պարտ էր նորին եւ կամիցի աւելին առնուլ ի նմանէ` ունիցի իրաւունս, եւ որքան աւելի ինչ ցուցցէ պարտականն` աւելին վճարեսցէ փոխատուն առանց բացասութեան:

11. Եթէ ոք տացէ ումեք գրաւական ինչ շարժական եւ անշարժական, եւ կամ շնչաւոր կենդանի առցէ ի նմանէ դրամ եւ յայտնեսցի գրաւականն գողացեալ. յորժամ քննեալ ստուգեսցի` գրաւականն հասցէ ի տէր իւր, իսկ փոխատուն տուեալ փոխն պահանջիցէ ի նմանէ, որոյ ետ դրամն, եւ ո'չ այնմանէ` որոյ էր գրաւականն:

12. Եթէ ոք առցէ փոխ յումեքէ եւ տացէ նմա գրաւ ծառայք, աղախնեայք եւ կամ շնչաւոր կենդանիք, որպիսի է` ձի, ոչխար, կօվ եւ այլ սոյնպիսիք, եւ բազմասցին նոքա առ փոխատուն. եթէ զնոսին դարմանէ փոխատուն` աւելին հասանի նմա, եթէ փոխառուն դարմանէ եւ վերջապէս վճարէ զպարտս իւր` որպէս գրաւականն, նոյնպէս եւ աւելացեալն հասանի փոխառուին. իսկ եթէ ոչ վճարիցէ փոխառուն զպարտս իւր, թէեւ նոցին փոխառուն իցէ դարմանեալ, որպէս զգրաւականն, նոյնպէս եւ ի նոցունց առաւելեալն հասցէ փոխատուին ի վճարումն տվեալ դրամին իւրոյ:

13. Եթէ ոք առցէ յումեքէ փոխ եւ դիցէ տուն, այգի եւ գիւղ առ նմա գրաւ եւ դէպ լիցի, զի անկեալ հուր այրեսցէ զգրաւականն, եւ փոխատուն ոչ իցէ ներկա, այլ լինիցի ի յայլ ուրեք, առաջին տէր գրաւականին զգետինն գրաւականին վաճառեսցէ ումեք եւ որ գնեացն շինեսցէ տունս եւ ապարանս ի նմայ, եւ եկեալ այրն այն, որ փոխատուն էր եւ գրաւ առնօղն, զգինս վաճառեցեալ գետնուն առցէ ի վաճառօղէն. եւ եթէ ոչ իցէ հաճոյ` ինքեան զվաճառումն հարկաւորի. որ ինչ ծախս արարեալ իցէ` գնօղն գետնոյն զամենայն վճարիցէ նմա եւ գետինն շինուածօքն յինքն տիրեսցէ: Իսկ եթէ ոչ կամիցի վճարել ծախս շինուածոյն` միայն վաճառեալ գնօվն բաւականասցի: Սակայն եթէ գնօղն գետնոյն ոչ իցէ շինեալ ինչ անդ եւ նա ոչ կամի, զի վաճառեսցէ գետինն, կարէ տուեալ դրամ գնօղին (որ ի վաճառօղէն էառ) յետս դարձուցանել ի գնօղն եւ դատարկ գետինն տիրել:

14. Եթէ ոք առցէ փոխ յումեքէ եւ դիցէ գրաւական ինչ առ նմայ, յորժամ վճարիցէ փոխառուն զպարտս իւր` պարտ է փոխատուն յետս դարձուցանել զգրաւականն փոխառուին առ ինքն, եւ ոչ վասն որոյեւիցէ` այլ պատճառաց կարէ արգելուլ զգրաւականն փոխառուին պարտատէրն: Իսկ եթէ դատաստանական հրամանաւ արգելեալ իցէ առ փոխատուն, զի ետ վճարելոյ փոխառուին զպարտս իւր ոչ տացէ գրաւականն նմա, այսպիսի պատահմանն ոչ տայ փոխատուն զգրաւականն փոխառուին:

15. Ըստ օրինաց` որպէս ոչ ոք կարէ վաճառել զորդի իւր, այսպէս եւ ոչ ոք կարէ առնուլ զդրամ յումեքէ եւ տալ զորդիս իւր գրաւ: Ուստի եթէ ոք յանդգնեսցի գնել զորդիս իւր առ ումեք գրաւ, անհաստատ եղիցի, եւ որդիքն եղիցին ազատք, եւ որ փոխատուն է` պահանջիցէ զտուեալ փոխն ի փոխառուէն:

16. Եթէ ոք տուեալ իցէ ումեք փոխ եւ առեալ ի փոխառուէն զշարժական եւ անշարժական ինչ ի գրաւ եւ դէպ լիցի, զի փոխառուն իցէ այլոց բազմաց եւս պարտական, որոյ պարտուց աղագաւ հարկաւորիցէ վաճառել զամենայն ինչք նորին, այսպիսի պատահմանն թէպէտ եւ գրաւականն` որ առ նա գտանի, պարտ է վաճառել, սակայն առ որ կայր գրաւականն` նախապէս թալաբ նորին շահօքն ամբողջ նմա հասցէ, եւ ապա մնացեալն այլք պարտատէրք մասնավորեսցէն ի մէջ իւրեանց ըստ չափոյ թալաբի իւրեանց: Իսկ եթէ գրաւականն ոչ իցէ այնքանոյ արժողութեան, որչափ որքանոյ սակս եւ եդեալ է գրաւ` զգինն գրաւականին միայն հասանի առ ունօղ գրաւին եւ ոչ աւելի. եթէ մնացորդ ինչ պարտս մնասցէ սակս այնպիսի մնացորդին, յորժամ գրաւականին դաշնագրովն պարտաւորիցէ փոխառուն վճարել փոխատուին, վարեսցի ընդ նմա որպէս վասն պարտականութեան գլխոջն ի մէջ բազում համարոջ գրեցեալ կայ:

17. Եթէ ոք զբաժինք կնոջ իւրոյ առանց գիտութեան եւ ընդունելութեան կնոջ իւրոյ դիցէ առ ումեք վասն պարտուց իւրոյ գրաւ` ո'չ է օրինաւոր եւ հաստատուն: Ուստի եթէ ոք յանդգնեսցի ընդդէմ օրինաց զբաժինք կնոջն վասն պարտուց իւրոյ առանց կամաց կնոջն գրաւ դնել` գրաւականն հասցէ առ կինն ամբողջ, եւ այրն պարտս իւր հատուսցէ առանց այլ եւ այլ:

18. Եթէ ոք ետ ումեք փոխ եւ էառ ի նմանէ զշարժական եւ անշարժական կամ շնչավոր ինչ ի գրաւ, պայմանադրութեամբ ժամանակի եւ ոչ իցէ գրեցեալ ի գրաւագրոջն կամ ի սանավոջն. զի եթէ ոչ վճարեցից, որպիսի' կերպիւ լիցի գրաւականն, եւ ի պայմանադրեցեալ ժամանակին ոչ իցէ եղեալ վճարն, փոխատուն յայտնեսցէ դատաստանարանին եւ հրամանաւ դատաւորաց վաճառեսցի գրաւականն: Եթէ աւելի ինչ մնասցէ քանզ թալաբն փոխատուին, աւելին հասցէ ի պարտականն. իսկ եթէ պակասիցէ եւ մնացորդ ինչ մնասցէ` պարտատէրն հարկաւորի ներել պարտականին, եւ եղիցի վասն մնացորդին պարտականն ազատ ի վճարելոյ:

19. Եթէ ոք ընկալաւ յումեքէ փոխ` եդ գրաւական առ պարտատէրն առանց գրոյ, եւ ընկալնօղ գրաւին ուրանայցէ զառեալ գրաւն իւր, յորժամ պարտականն վկայութեամբ հաստատեսցէ զտուեալն իւր` պարտատէրն երեքկին չափով վճարեսցէ պարտականին, եւ վասն ուրացութեան պարտատիրին վարեցեալ լիցի ի մետաղս զամենայն կեանս իւր: