Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ՏՈԿՈՍԵԱՑ 

1. Տոկոսի անուանի շահն դրամական փոխառութեան զոր ոք փոխ առնու յումեքէ զդրամ պայմանաւ ժամանակադրութեան եւ խոստանայ տալ նմա տոկոսիս վասն ընկալեալ դրամոյն:

2. Թէպէտ աստուածային եւ քաղաքական օրինօք արգելեալ է ամենայնիւ առնումն տոկոսեաց եւ զվարձս դրամական փոխատուութեան, սակայն ամենուրեք ի մէջ վաճառականաց մշտապէս գոյ սովորութիւն տալն եւ առնուլն զտոկոսիս: Վասն որոյ արժան է, զի որ տայ զդրամ ումեք ի փոխ` մի' առցէ աւելի, քանզ հարիւրին ամսէն կէս տոկոսիս, քանզի աւելի քանզ հարիւրին կէս տոկոսի առնուլն է մեծագոյն անօրէնութիւն եւ այսմ մատենական օրինօքս արգելեցեալ:

3. Վասն տոկոսեաց պարտ է գրել ի սանադոջ եւ ո'չ այլ ուրեք, քանզի որ առցէ փոխ յումեքէ` հարկ է, զի գրեսցէ ի սանադոջն, թէ համարեսցի տոկոսի կամ վարձ շահոյ հարուրին ամսէն կէս, եւ սոյն տոկոսիս աշխարհօրէն մուդաթ կամ շահ դրամոյ կոչի եւ վասն այսորիկ ի գլուխ չորրորդ եւ ի համար քսաներեք ի մէջ ձեւոջ հայոց սովորական սանադոջ գրեցեալ են փոխանակ տոկոսոյ մուդաթ, որ է բառ պարսից եւ նշանակէ:

4. Եթէ ով ոք ումեք տապէ զդրամ եւ առցէ ի նմանէ սանադ, յորում գրեցեալ իցէ զտոկոսին առաւել քանզ հարիւրին ամսէն կէս, այնպիսի սանադն եղիցի անհաստատ եւ պարտականն ազատ ի վճարելոյ. եւ որ առեալ իցէ այնպիսի սանադ` տացէ տուգանս ըստ չափոյ տասներորդ մասն առեալ սանադին:

5. Եթէ ի յայլ օտարական երկիր գրեցեալ իցէ ոք սանադ, յորում տոկոսին աւելի իցէ քան զհարիւրին ամսէն կէսն, այնպիսի սանադին զօրութիւնն հաստատուն է համարելի մինչեւ ի մտանելն ի յերկիրն ըռուստաց. իսկ յետ մտանելոյն յերկիրն ըռուստաց թէպէտ ոչ խափանի զօրութիւն սանադին, սակայն տոկոսին ոչ է համարելի ըստ գրեցելոյն, այլ հարիւրին ամսէն կէս եւ ոչ աւելի:

6. Եթէ ի վաղուց հետէ առեալ իցէ ոք յումեքէ սանադ, յորում զտոկոսին աւելի իցէ գրեցեալ քան զհարիւրին ամսէն կէս, այնպիսի սանադն թէպէտ ունի զօրութիւն որքան առ իսկական պարտս պարտականին, սակայն տոկոսին համարեսցի հարիւրին ամսէն կէսովն եւ ոչ աւելօք:

7. Եթէ ոք տացէ ումեք սանադ, յորում ոչ իցէ յիշեալ վասն տոկոսոյ եւ թարց պայմանադրութեան վճարման, այլ միայն թէ` առի այսքան եւ պարտաւոր եմ հատուցանել յորժամ պարտատէր կամեսցի առանց պատճառի, այնպիսի սանադին թէեւ անցեալ իցէ բազում ժամանակ, ո'չ է կարելի պարտատէրն խնդրել ի պարտականէն տոկոսի, զի ինքն այնպէս է կամեցեալ, որ առանց շահի առեալ է զսանադն ի նմանէ: Իսկ եթէ ցուցցէ պարտատէրն, թէ խնդրեաց, եւ պարտականն ոչ վճարեաց, աստ հարցանելի է պարտատէրէն, թէ ընդէ՞ր ոչ ետ փոխել զսանադն պարտականին: Եթէ ցուցցէ պարտատէրն վկայութեամբ, թէ ստիպեաց եւ խնդրեաց ի պարտականէն գրել զշահօք սանադ, եւ պարտականն ոչ արար, այնպիսի պատահմանն ի խնդրելոյ ժամանակէն մինչեւ ի վճարումն համարեցեալ լիցի շահն հարիւրին ամսէն կէսովն. իսկ եթէ ոչ իցեն վկայք պարտատիրին եւ ոչ առ այս ինչ ապացուցութիւն, այլ միայն լոկ բանիւ ասէ, թէ խնդրեսցի եւ ոչ վճարեաց եւ ոչ փոխեաց զսանադն, այնպիսի պատահմանն հաւատալի է երեւելի սանադին, եւ ո'չ` լոկ խօսակցութեան պարտատիրին:

8. Եթէ ով ոք տուեալ իցէ ումեքե զսանադ պայմանաւ ժամանակադրութեան, որպէսզի ի լրման ժամանակին հատուսցէ պարտս իւր, եւ ոչ իցէ յիշեալ ի սանադի իւրում, թէ եթէ անցանիցէ ժամանակ յետ պայմանադրեցեալ ժամանակէն` համարեսցի տոկոսի, եւ անցեալ իցէ ժամանակ յետ պայմանադրեցեալ ժամանակին, որ ոչ է արարեալ պարտականն զվճարն պարտոյ իւրոյ, որքան ժամանակ անցեալ իցէ` համարեսցի հարիւրին ամսէն կէս զշահ, եւ առցէ պարտատէրն ի պարտականէն:

9. Եթէ ով ոք սակս ոչ յիշելոյ ի սանադի իւրում, թէ յետ անցանելոյ պայմանադրեցեալ ժամանակին ոչ իցէ վճարեալ պարտքն` համարեսցի շահ, եւ այս իբր ինքեան զէն կամելով ստանալ խոժոռեսցի ի տալոյ զշահ պարտատիրի իւրում` սակս ժամանակ անցանելոյն յետ պայմանադրեցեալ ժամանակէն պարտոյ իւրոյ զվճարելոյ, այնպիսի պարտականն հարկաւորի տալ պարտատիրին իւրոյ այնքան դրամ եւ թողուլ առ նմա այնքան ժամանակ, որքան դրամ պարտատէրին առանց շահոյ առ յինքն մնացեալ է, որովհետեւ ոչ կամի տալ զվարձ շահոյ:

10. Եթէ ոք ետ ումեք սանադ պայմանադրութեամբ ժամանակի, զի ի լնուլ պայմանեալ ժամանակին վճարեսցէ եւ գրեցեալ իցէ ի սանադին, զի եթէ ի պայմանեալ ժամանակէն առաւել ժամանակ անցանիցէ` համարեսցի հարիւրին ամսէն կէսովն շահ, այնպիսի սանադով պարտատէրն եթէ ոչ ունի երկիւղ ի պարտականէն, պարտ է տալ նմա ժամանակ` յետ լրման պայմանացեալ ժամանակէն ա'յլ եւս ժամանակ մինչեւ երեք ամիս: Իսկ եթէ ոչ հաւատասցէ պարտատէրն պարտականին` կարելի է, զի պարտականն գրաւականօք կամ երաշխաւորաւ ապահօվ արասցէ զնա վասն առ յապայն երեք ամիս ժամանակ տալոյն. եթէ պարտականն ոչ ունիցի գրաւական կամ երաշխաւոր` պարտի վճարել առանց բացասութեան:

11. Եթէ ոք ումէք իցէ պարտական եւ ի հասանիլ վճարելոյ ժամանակին պարտատէրն ոչ իցէ ներկայ եւ պարտականն եթէ ոչ կամիցի տալ զտոկոսի պարտատիրին` հարկաւորի ըստ չափոյ պարտոյ իւրոյ այնքան դրամ տանել եւ յայտնել դատաստանարանին եւ ազդ առնել դատաւորացն որպէս էութենէ պարտականութեան իւրոյ եւ պարտատիրոջ ներկայ չգտանիլն. այնպիսի պատահմանն դատաւորն զդրամն տացէ պարտականին, զի պահեսցէ մինչեւ եկեսցէ պարտատէրն. եւ յորժամ եկեսցէ պարտատէրն` առցէ միայն զդրամն որքան պարտն էր, եւ ո'չ ունի իրաւունս խնդրելոյ պարտատէրն` սակս անցանելոյ ժամանակին տոկոսիս ի պարտականին:

12. Ոչ է օրէն, զի փոխատուն յառաջ քան զանցանելն ժամանակի առցէ տոկոսի սակս տալոյ դրամին, այլ ըստ օրինաց եւ ըստ խղճմտանաց հարկաւորի փոխատուն յառաջ քան զանցանելն ժամանակին մի' առցէ ի փոխառուէն տոկոսի, այլ յետ անցանելոյ ժամանակին պարտ է առնուլ:

13. Եթէ ոք առցէ յումեքէ դրամ եւ տացէ նմա տուն կամ դիւքան այսու դաշնադրութեամբ եւ պայմանադրութեամբ, զի ոչ ի ընկալեալ դրամոյն եղիցի տոկոսի եւ ոչ ի տուեալ տանն կամ դիւքանին եղիցի վարձ, եւ այնպիսի տուն կամ դիւքան ընկալնօղն առեալ իցէ տունն վասն բնակելոյ իւրոյ, յետոյ ոչ կամիցի մի բնակիլ ինքն, այլ աւելի վարձիւք տացէ այլոյ ումեք բնակիլ, այնպիսի պատահմանն զոր ինչ աւելի առցէ առաջին առնօղն երկրորդ վարձօղէն` տացէ նմայ, յորմէ եւ տունն էառ:

14. Եթէ ոք առցէ յումեքէ ոսկւոյ կամ արծաթեայ դրամ եւ տացէ նմայ պարտականութեան գիր` դնելով պայման ի մէջ գրոյն, եւ գրիցէ` եթէ ի լրման պայմանին ոչ վճարիցէ, կրկին չափով լիցի պարտական վճարելոյ. եւ դէպ լիցի, զի ի լրման պայմանադրութեան ոչ իցէ արարեալ զվճարն` ո'չ է կարելի. ըստ գրեցելոյն պարտականին պահանջիցէ պարտատէրն, այլ գլուխ պարտքն օրինաւոր շահօքն առցէ ի փոխառուէն` որչափ ժամանակ անցեալ իցէ, համարելով հարիւրին ամսէն կէս շահ եւ ոչ աւելի:

15. Եթէ ոք առցէ յումեքէ դրամ պայմանադրութեամբ ժամանակի եւ խոստանայցէ, զի ի լրման պայմանադրութեան վասն առեալ դրամին ի տեղի տոկոսաց տացէ նմայ այսքան եւ այնքան ապրիշում կամ այլ ինչք եւ ի լրման պայմանադրութեան ի տեղի շահոյ խոստացեալ ապրիշումն կամ որպիսի եւ իցէ ինչքն իցեն թանկագին, եւ պարտականն ոչ կամիցի տալ զխոստացեալ ինչքն, այլ կամիցի, զի ի ժամանակի խոստմանն խոստացեալ իրին գինն որքան էր` նոյնն տացէ, ո'չ է կարելի, այլ հարկաւորի փոխառուն նոյն խոստացեալ ինչքն կամ ներկայական գինն նոցին հատուցանել պարտատիրոջն ընդ առեցեալ դրամին` առանց այլեւայլութեան:

16. Եթէ ոք առցէ յումեքէ ապրիշում, բամբակ, ալիւր, ցորեան եւ այլ` որո'յ կերպիւ եւ իցէ ինչք, եւ տացէ նմայ գիր պայմանադրութեամբ ժամանակի եւ գրէ, զի ի լրման պայմանեալ ժամանակին առեալ ինչքն շահօք վճարեսցէ, այնպիսի պատահմանն նկատելի է ի ժամանակի առման իրացն զինչ գինս ունէր իրն այն եւ յորժամ ստուգեսցի զգին իրացն, յայնժամ հարիւրին ամսէն կէսովն հաշուելով որքան լինիցի` այնքանոյ ինչք տացէ պարտականն պարտատիրին ի տեղի շահոյ եւ նոյն տալոյ իրաց գինն եւս համարեսցի ա'յնմ ժամանակեայ գնովն` յորժամ եւ առեալ ժամանակն ունէր գինս:

17. Եթէ ոք առցէ յումեքէ փոխ` ոչ է օրէն զտուեալ փոխին յորժամ առնու տոկոսիս վեց ամսէ վեց ամիս կամ ամ յամէ եւ կամ այլ կերպիւ համարել, այլ պարտ է ի մի գլուխ հաշուել զվարձն դրամոյ, զի մի' այնպէս հաշուելով տոկոսոյն տոկոսի լիցի, այլ տոկոսին կամ շահն համարեցեալ լիցի միայն զտվեցեալ դրամին, եւ այն եւս` ոչ աւելի քանզ հարիւրին ամսէն կէսն:

18. Ամենայն փոխատու հարկաւորի գիտել եւ իմանալ զբանս սրբոյ աւետարանին, որ ասէ` ոչինչ է ծածուկ, որ ոչ յայտնեսցի. եւ վասն հաստատութեան բանիցն Քրիստոսի ասէ նոյն ինքն Քրիստոս` երկինք եւ երկիր անցցեն, եւ բանք իմ ոչ անցանիցեն. վասն այսօրիկ պարտի փոխատուն գոլ զգոյշ, զի մի' ի փոխառուէն ծածկաբար առցէ աւելի քան զհարիւրին ամսէն կէս տոկոսիս, կարծելով, թէ ի ծածուկ մնալոց է զփարիսեցութիւն իւր, քանզի այնպիսի հնարակերտ չարութիւնն դիւրեաւ իմացեալ լինի: Եւ յորժամ ստուգեսցի ի վերայ ումեք` ոչ միայն զփոխ տուեալն կորուսանելոց է, այլեւ տասներորդ մասն հարկաւորի տալ տուգանս դատաստանին` առանց ամենայն թոյլատրութեան: