Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՔՍԱՆՄԻՆԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ԲԱԺԱՆՄԱՆ Ի ՄԷՋ ԱՄՈՒՍՆԱՑԵԼՈՑ

1. Բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց անուանի որոշումն ինոջն յառնեն կամ առն կնոջէն` վասն օրինաւոր պատճառաց, որ հրաժարեալք ի միմեանց ապրին առանձնակի` թարց կարելոյ կրկին ամուսնանալոյ` ցորքան մինն ի նոցանէ կենդանի իցէ:

2. Պատճառք բաժանման ամուսնացելոց են այսոքիկք.

ա) եթէ մինն ի նոցանէ յանցաւոր իցէ քրէական մեղօք, որ իցէ ընդդէմ արքայական մեծութեան, կամ այլոց մեղաց տեղեակ իցէ եւ ոչ յայտնեսցէ. իսկ եթէ կին ումեք գոլով տեղեակ վասն այլոյ ումեմն մեղաց քրէականաց պատմեսցէ առն իւրում, եւ այրն նորին ոչ յայտնեսցէ դատաւորաց, կարէ կինն ի ձեռն այլոյ ումեք յայտնել դատաւորաց զյանցանքն այն, եւ այսպիսի պատահմանն ո'չ կարէ այրն բաժանիլ ի կնոջէն, նոյնպէս եւ ո'չ կինն բաժանիլ կարէ յառնէն.

բ) եթէ մինն ի նոցանէ արասցէ շնութիւն, կուսապղծութիւն ընդ այլոց կամ ընդ աղախնեաց իւրոց, եւ քննեալ ստուգեսցի զմեղս ի վերայ գործողին.

գ) եթէ մինն ի նոցանէ արասցէ զգործ մարդասպանութեան սրով, դեղատուութեամբ, կախարդութեամբ կամ այլով կերպիւ.

դ) եթէ մինն ի նոցանէ արասցէ զգործ վհկութեան եւ կախարդութեան.

ե) եթէ մինն ի նոցանէ ի գերեզմանաց մարմին մառելոց հանցէ.

զ) եթէ մինն ի նոցանէ արասցէ գողութիւն եկեղեցւոյ ընչից.

է) եթէ մինն ի նոցանէ շրջիցի ընդ աւազակաց կամ տացէ բնակութիւն նոցա.

ը) եթէ մինն ի նոցանէ տացէ տեղի բնակութեան յափշտակողաց զխաշինս.

թ) եթէ մինն ի նոցանէ պահեսցէ առ ինքն այլոց ծառայ կամ վաճառեսցէ զծառայ այլոց ի վերայ ումեք.

ժ) եթէ կամիցի մինն միւսոյն սպանանել եւ առ այս հետեւողութիւն` գործ ածիցէ.

ժա) եթէ մինն ի նոցանէ իմացաւ, թէ այլ ոք կամի սպանանել զամուսնակիցն իւր` ոչ յայտնեաց նմա եւ ոչ արար հետեւողութիւն, զի ազատեսցէ զնա ի սպանմանէն.

ժբ) եթէ մինն ի նոցանէ ննջիցի այլ ուրեք (բաց ի տանէ ծնողաց) առանց օրինաւոր պատճառաց, իսկ եթէ բարկասցի առն ի վերայ կնոջն եւ արտաքսեսցէ ի տանէն իւրմէ, եւ կինն ոչ ունելով զծնողս` ննջեսցի ի տունս այլոց` ո'չ է մեղադրելի եւ արժանի բաժանման.

ժգ) եթէ մինն ի նոցանէ ուսուսցէ ումեք առնել ընդ զուգակցի իւրում գործ շնութեան, անմեղն ի նոցանէ տեղակասցի զչարութիւն զուգակցի իւրոյ.

ժդ) եթէ մինն ի նոցանէ ամբաստանեսցէ զմիւսն շուրջ զմեղաց շնութենէ եւ ոչ կարասցէ հաստատել ի վերայ նորա.

ժե) եթէ մինն ի նոցանէ տեսանիցէ օտար ոմն առնէ երթեւեկութիւն ի տուն իւրեանց, կամ զուգակից իւր գնայ բազում անգամ ի օտար տուն առանց պատճառաց, -ի այսպիսի պատահմունս պարտ է խրատել զմեղանչօղն միջնորդութեամբ ծնողաց կամ բարեկամաց նորին` երկու կամ երեք անգամ. յորժամ ոչ լուիցէ` կարէ անմեղն բաժանիլ ի նմանէ.

ժզ) եթէ մինն ի նոցանէ ձաղկեսցէ կամ հարկանիցէ զմիւսն անողորմաբար` առանց օրինաւոր պատճառաց, իսկ վասն մեղաց, որոց պատիժն է բաժանումն ի միմեանց` ոչ կամեսցի այրն առնել բաժանումն, կարէ առ ի ուղղել եւ խրատել զկինն ձաղկել եւ հարկանել խստապէս.

ժէ) եթէ մինն ի նոցանէ մեղանչիցէ սոդոմական մեղօք.

ժը) եթէ մինն ի նոցանէ խառնակիցի ընդ անասնոց.

ժթ) եթէ մինն ի նոցանէ ուրանայցէ զսրբազան հաւատ քրիստոնէական, ցորքան ի անհաւատութեան իցէ` եւ որդիքն այնպիսեացն պահեսցէ քրիստոնեայ զուգակիցն` եթէ` այր իցէ եւ եթէ` կին. իսկ եթէ ուրացօղն զղջասցի եւ կրկին դաւանեսցէ զհաւատ քրիստոնէական` կարեն ընդ միմեանս միաբանի:

ի) եթէ մինն ի նոցանէ ախտասցի մահու ցաւօք կամ բորոտութեամբ կամ այլ փոխադրական ցաւօք, ցորքան տեւէ ախտն` եւ չէ առողջացեալ, եւ յերբ առողջանայ` պարտին միաբանիլ ընդ միմեանս: Զանազանի այս պատճառ ի այլ պատճառաց, զի այլ պատճառք են վասն մեղաց գործեցելոց, իսկ այս` է' վասն պաշտպանելոյ եւ խնամարկելով զկեանս, եւ վասն այսորիկ այս պատճառիւ բաժանեալքն ոչ լինին զրկեալք ի ժառանգելոյ յընչից միմեանց կամ օժտինց.

իա) եթէ մինն ի նոցանէ իցէ անչափ բարկացօղ եւ անզգամ, որ առանց խոհեմութեան անկարգապէս հարկանէ, նեղէ եւ տառապեցուցանէ զզուգակիցն, որոյ անիրաւ արարողութիւնն ոչ իցէ կարելի տանելն, խրատելի է ի ձեռն ծնողաց կամ բարեկամաց մինչեւ յերեք անգամ. յորժամ ոչ կամիցի ուղղիլ զանկարգութենէ եւ չարութենէ իւրմէ` յամառեալ գոլով ի մեղս: Եւ բաց ի վերոյ գրեցեալ պատճառաց վասն այլ` որո'յ կերպիւ եւ իցէ` պատճառաց ո'չ է կարելի առնել բաժանումն. իսկ եթէ ոք յանդգնեսցի, բաց ի վերոյ գրեցեալ քսան եւ մին պատճառացն` արձակել զկին իւր, կամ կին կամիցի արձակիլ ի յառնէն` եղիցի անհաստատ:

3. Եթէ բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց լինի ի պատճառէ մեղաց առն` առնու կինն պռոյգ եւ օժիտ իւր, եւ բաց ի յայնմանէ` պարտաւորի այրն ըստ արժանաւորութեան կնոջն տալ նմա դրամ ամ յամէ վասն կեցութեան նորին, զի նովաւ ապրեսցի կինն:

4. Եթէ բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց լինի ի պատճառէ մեղաց կնոջն միայն` պռոյգ կնոջն հասանի ինքեան, եւ ո'չ` օժիտն. այլ տիրէ օժիտն այրն եւ ոչ եւս է պարտաւոր տալ կնոջն դրամ վասն ապրելոյ: Նոյնպէս եւ ոչ կարէ ստանալ մասն ժառանգութեան ի յընչից առն յետ մահուան նորին:

5. Եթէ բաժանեցեալ ամուսնացելոց մեղանչականն մեռանիցի եւ կենդանի իցէ անմեղն, որ անմեղն է` կարէ ստանալ օրինաւոր մասն ժառանգութեան ի յընչից մեռելոյն: Զոր օրինակ. այր եւ կին բաժանեցեալք են ի պատճառէ մեղաց առն, եւ մեռանի այրն եւ կենդանի իցէ բաժանեցեալ կինն, կարէ կինն այն առնուլ օրինաւոր մասն ի յընչից մեռեալ առն` որպէս եւ գրեցեալ է ի գլուխ ութն կտակագրի եւ ժառանգութեան ի համար երեսուներկու: Նոյնպէս ասելի է եւ վասն կնոջ մեղանչելոյ եւ թէ զի'նչ մասն ունի այրն ի ընչից կնոջն. յորժամ մեռանի կինն առաջի առն իւրոյ` տե'ս ութն գլուխ կտակագրի եւ ժառանգութեան ի համար երեսունհինգ. թէպէտ անդ գրեցեալ է վասն պռոյգաց եւ օժտից, սակայն այսպիսի պատահմանն իմանալի է վասն պռոյգացն միայն, զի օժիտն արդէն առեալ է այրն վասն մեղաց կնոջն` որպէս եւ ի համար չորրորդ գրեցեալ է:

6. Եթէ բաժանեսցին ամուսնացեալք ի միմեանց վասն օրինաւոր պատճառաց եւ ունիցին որդիք ի բաժանեցելոցն, որ անմեղն է` պարտ է պահել զորդիսն առ յինքն: Զոր օրինակ. եթէ բաժանումն լիցի վասն մեղաց առն` որդիքն միանասցեն առ մայրն իւրեանց, եւ մեղանչօղ հայրն տացէ դրամ վասն կեցութեան որդոցն ամ յամէ կնոջ իւրում` առա'նց զանցառութեան: Եթէ բաժանումն է վասն մեղաց կնոջն` որդիքն մնասցեն առ հայր իւրեանց, եւ հայրն կերակրեսցէ զնոսա: Իսկ եթէ պատահեսցի երբեմն, զի բաժանեցեալ կինն իցէ հարուստ, քան զայրն իւր, եւ բաժանումն է վասն մեղաց կնոջն, այնպիսի պատահմանն պարտաւորի կինն տալ դրամ առն իւրում ամ յամէ վասն կեցութեան որդոցն` առա'նց ամենայն պատճառաց:

7. Բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց պարտ է լինիլ վերահասութեամբ դատաւորաց եւ եպիսկոպոսի տեղոյն գրով. իսկ եթէ ուր ուրեք ոչ գտանիցին դատաւորք եւ եպիսկոպոս` պարտ է լինիլ վերահասութեամբ աւաք իրիցի եւ եօթն արանց գրով, զի լինիցի հաստատուն. իսկ ընդդէմ այսմ գրեցելոյս բաժանումն լինի անհաստատ:

8. Բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց պարտ է, զի ինքեանք այր եւ կին կամիցին առնել զբաժանումն, եւ ո'չ է պարտ, զի դատաւորք յորդորիցեն կամ դատաստանական զօրութեամբ բռնաբարեսցեն զնոսին առ ի բաժանիլ:

9. Ոչ է կարելի լինիլ բաժանումն ի մէջ ամուսնացելոց, յորժամ երկոքեան իսկ` այրն եւ կինն, իցեն մեղաւորք. շուրջ զմեղանչողութենէ ի վերանդր ի համար երկու գրեցեալ քսան եւ մին տեսակ մեղացն. թէեւ ոչ իցեն երկոքեան մեղանչօղք ի մի տեսակ մեղաց` բաւական է, զի ի քսան եւ մին տեսակ մեղացն մինն գտանիցի ի մէջ նոցին: Զոր օրինակ. այրն մեղանչական իցէ հինգերորդ տեսակօքն, եւ կինն` երկրորդ տեսակօքն, ո'չ կարեն բաժանիլ ի միմեանց: Այսպէս ասելի է եւ վասն այլ տեսակաց գործեցելոցն:

10. Եթէ ոք բռնութեամբ արասցէ շնութիւն ընդ ումեք կնոջ առանց կամեցողութեան կնոջն, յորժամ քննեալ ստուգեսցի, թէ բռնութեամբ իցէ եղեալն` մի' համարեսցի կինն մեղադրելի եւ արժանի բաժանման, որովհետեւ ո'չ է կամօք իւրօք պատահեալ զիրսն, այլ` բռնութեամբ: Նոյնպէս եւ եթէ այրն ուսուսցէ կնոջն առնել շնութիւն, կամ գիտելով զշնութենէ նորին` ոչ խրատեսցէ, այսպիսի պատահմանն եւս ոչ կարէ բաժանիլ այրն ի կնոջէն: