Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՔՍԱՆԵՐԿՈՒ
ՎԱՍՆ ԿԱՆՈՆԱՒՈՐ ՇԻՆՈՒԱԾՈՑԵՒԿԵՐՏՈՒԱԾՈՑ 

1. Վասն վերահասու լինելոյ զշինուածոց եւ կարգաւորելոյ զշինուածս լինիլ ըստ կարգի` պարտ է լինիլ ճարտարապետ, որոյ լատիներէն անուանի արխիտեկտօր. իցէ թէ ուրեք ոչ գտանիցի կամ ոչ լինիցի ճարտարապետ, հարկ է դատաւորաց, զի ինքեանք փոխանակ ճարտարապետի վերահասու լինիցին ամենայն շինուածոց եւ կանոնաւորեսցեն ըստ կարգի:

2. Դատաւորք կամ ճարտարապետք պարտին ամենեցունց ըստ հարկաւորութեան եւ ըստ կացութեան աստիճանի իւրաքանչիւրոց տալ գետին վասն շինելոյ զտուն բնակութեանց, եւ ո'չ է պարտ միոյն տալ աւելի գետին, որ ոչ իցէ հարմար եւ հարկաւոր նմա, եւ այլոյ ումեմն` չտալ. քանզի ի յայսպիսեաց գործոց ոչ միայն ծնանի գայթակղութիւն ժողովրդեան եւ առբերումն նախատանաց ի վերայ դատաւորաց կամ ճարտարապետաց, այլեւ դատաւորք կամ ճարտարապետք պարտաւորեալք լինին տալ տուգանս արքայական գանձարանին վասն ակնառութեան իւրեանց:

3. Յորժամ ոք կամիցի շինել զշինուած ինչ, պարտի յայտնել ճարտարապետին զկամեցողութիւն իւր եւ խնդրել ի նմանէ, զի վերահասու լինիցի վասն շինուածոյն այն` արդեօք ո՞ր կողմն տեղոյն յարմար իցէ շինելն եւ որպէ՞ս պարտ է շինել` որ ոչ իցէ ընդդէմ կարգի, եւ առանց գիտութեան ճարտարապետի ո'չ ոք իշխեսցէ շինել զշինուած ինչ` մեծ կամ փոքր: Իցէ թէ ոք յանդգնիցի եւ արասցէ ընդդէմ այսմ գրեցելոյս` պարտ է վերահասու լինիլ, եթէ շինուածն ոչ իցէ ընդդէմ կարգաց, տակաւին պարտ է առնուլ տուգանս ի ինքնագլուխ շինօղէն ըստ վերահասութեան եւ կարգաւորութեան դատաւորաց. իսկ եթէ իցէ ընդդէմ կարգի` որպիսի' շինուած եւ իցէ, պարտ է քակել եւ աւերել` առա'նց զանցառութեան:

4. Ի շինելն ումեք զտուն վասն բնակութեան իւրոյ ի վերայ գետնոյ, այսինքն` հողոյ տրեցելոյ ինքեան, պարտ է լինիլ հեռի զշինուածն ի որմոյ դրակցոյն իւրոյ տասներկու ոտնաչափ տեղեաւ. իսկ եթէ շինուածն իցէ քարեայ կամ աղիւսոյ կամ ցխոյ` կարէ հուպ եւ մերձ ընդ որմոյ դրակցոյն շինել, բայց ո'չ կարէ բանալ զլուսամուտ ի կողմանէ տանն դրակացոյն:

5. Եթէ ոք շինեսցէ զշինուած ինչ փայտեղէն` մերձ արքայական շինուածոց, պարտ է, զի հեռի լիցի ի որմոյն տասնեւհինգ ոտնաչափ տեղեաւ. իսկ եթէ շինուածն իցէ քարեայ կամ ցխոյ` կարէ հուպ ընդ որմոյն շինել, առա՛նց բանալոյ զլուսամուտ:

6. Եթէ ոք ըստ խրատոյ ի վերանդր ի համար չորրորդ եւ հինգերորդ գրեցելոյն շինեսցէ զտուն փայտեայ, այնպիսին կարէ բանալ զլուսամուտս ամենայն կողմանց, իսկ շինօղն քարեայ, աղիւսոյ կամ ցխոյ տան` յորժամ իցէ եդեալ մերձ ընդ որմոյ դրակցոյն իւրոյ, ո'չ կարէ ամենայն ուստեքէ բանալ զլուսամուտս, եթէ ոչ` միայն ի կողմանէ անցս ճանապարհին եւ ի կողմանէ տան իւրոյ:

7. Ամենեքեան ոք կարէ շինել զբարձր տուն, այսինքն` շինուածք ի աղիւսոյ եւ ի քարեայ, եւ վերացուցանել` որչափ ինքն կամիցի, բայց ո'չ կարէ բանալ ի վերայ տան ումեք զլուսամուտ: Իցէ թէ ոք ի շինելն զտունն դիցէ հեռու տասներկու կամ տասնեւհինգ ոտնաչափ ի որմոյ դրակցոյն իւրոյ, այսպիսին որքան աստիճան եւ վերացուսցէ զտուն իւր` կարէ ամենայն կողմանց բանալ զլուսամուտ:

  8. Եթէ ոք շինեսցէ զտուն իւր հեռի ի որմոյ դրակցոյն իւրոյ տասներկու ոտնաչափ տեղեաւ եւ վերացուսցէ զբարձրութիւն տանն` շինելով զվերնայարկս, եւ բացցէ ամենայն կողմանց լուսամուտս` որ ի վերնայարկէ նորին հայեցեալ լինի տունն դրակցոյն, այսպիսի պատահմանն կարէ դրակիցն այն վերացուցանել զորմ տանն այնքան` որչափ կամիցի-սակս ոչ նայելոյ ի վերնահարկէ նորին զտունն իւր:

9. Եթէ ոք պայմանեսցէ ընդ ճարտարապետի կամ ընդ որմնադրի շինել վասն ինքեան զտուն, եւ ճարտարապետն կամ որմնադիրն ոչ շինեսցեն` ըստ պայմանի իւրեանց պարտաւորին վճարել լիովին զվնասն, զոր հասուցեալ իցեն առն այն, վասն որոյ եւ յանձն առին շինել զտունն:

10. Եթէ ոք մերձ ի տան ումեք տնկեցեալ իցէ զծառ, եւ ծառն աճեցեալ բարձրանայցէ եւ առնիցէ հովանի ի վերայ տան դրակցոյ իւրոյ, յորմէ արգելցի զլուս լուսամուտի տանն նորա, պարտի տէրն ծառոյն հատանել զճիւղս ծառոյն կամ զծառն ամբողջ:

11. Ոչ ոք կարէ հուպ ի տան շինուածոյ դրակցի իւրոյ շինել զխոհարան կամ բաղանիս կամ խոտանոց կամ տեղի արտաքս ելանելոյ` թէեւ դրակցոյ տան շինուածքն իցէ աղիւսեայ կամ քարեայ. իսկ եթէ յանդգնեսցի առնել ընդդէմ այսմ հրամանի` աւերելի է զշինուածն, առա'նց ամենայն զանցառութեան:

12. Եթէ երկու դրակիցք ի միասին շինեալ իցեն զմի որմ` ո'չ կարէ մինն ի նոցանէ փլուզանել զայն. բայց եթէ ինքնին փլանիցի որմն` պարտին երկոքեան դրակիցք ի միասին շինել զփլուզեալն: Իցէ թէ մինն ի նոցանէ ոչ կամիցի կամ ոչ կարասցէ շինել, այսպիսի պատահմանն միւսն շինեսցէ, եւ լինիցի շինեալն այնուհետեւ ընդ իշխանութեամբ շինօղին միայնակ:

13. Ոչ է պարտ շինել զշինուած ինչ այնպիսի կերպիւ, որպէսզի կարելի լիցի ի շինուածոյն յայնմանէ կաթիլ զջուր ի վերայ շինուածոյ դրակցոյն կամ ի վերայ տան գետնոյ կամ որմի նորին:

14. Եթէ երկու դրակիցք կամիցին շինել զքարեայ կամ աղիւսեայ շինուածս մերձ միմեանց, պարտին նոքա վասն ջրահոսիչ խողովակաց դնել պայման` առ ի հոգալ ի միասին զծախս մսխոյ խողովակացն. իսկ եթէ մինն ի նոցանէ ոչ կամիցի գրել զծախս մսխոյ խողովակացն, պարտի ոչ շինել զշինուած հուպ դրակցի շինուածոյն, այլ` ի հեռի տեղւոջ:

15. Եթէ ոք միջնորդութեամբ դրակցի տանն բերցէ ջուր ի տուն իւր, յորմէ պատճառիցէ վնաս դրակցոյ տան շինուածոյն, պարտաւորի վճարել զվնասն նորին ամբողջ. եւ եթէ դրակիցն ոչ կամիցի թոյլ տալ նմա, զի միջնորդութեամբ տան իւրոյ տարցէ զջուրն, եթէ այլ ուստեքէ կարելի լինի տանել զջուրն` կարօղ է արգելել. իսկ եթէ ոչ իցէ կարելի` ո'չ է կարօղ ամենայնիւ:

16. Եթէ ոք յօժարեսցի թողուլ դրակցի իւրում բանալ ի կողմ տան իւրոյ զլուսամուտ կամ շինել զտուն իւր այնպիսի կերպիւ, զի ի ջրահոսիչ խողովակացն հոսիցէ ջուր ի վերայ տան կամ շինուածոյ կամ որմի իւրոյ, այնպիսի թոյլատրութիւն այնքան է հաստատ` ցորքան կենդանի է թոյլատրօղն, կամ ցորքան ոչ է վաճառեալ նա զտուն իւր այլոյ ումեք. իսկ ի մեռանիլ նորա կամ վաճառիլ զտունն` ոչնչանայ զզօրութիւն թոյլատրութեան: Իսկ եթէ թոյլատրութեամբ նորին բացեալ լուսամուտն յորժամ խցցի այլ ուստեքէ` ոչ իցէ կարելի բանալ զնոր լուսամուտ. այնպիսի պատահմանն ամենայն ժամանակի հաստատուն է համարելի թոյլատրութիւն եւ ո'չ երբէք խափանելի է` թէ' ի վաճառելն տուն եւ թէ' ի մեռանելն թոյլատրօղին:

17. Եթէ ոք թոյլատրեցեալ իցէ դրակցոյ իւրում բանալ զլուսամուտ ի կողմն տան իւրոյ կամ շինել զշինուած` յորմէ հոսի ջուր ի վերայ տան իւրոյ, եւ թոյլատրօղ այրն վաճառեսցէ զտունն իւր առանց յայտնելոյ գնօղին զթոյլատրութենէ իւրմէ առ դրակիցն` կարօղ է գնօղն յետս դարձուցանել զգնեցեալն առ վաճառօղն. իսկ եթէ վաճառօղն յայտնեալ իցէ գնօղին` ոչ կարէ յետս դարձուցանել:

18. Դրակիցք կարեն հաւանութեամբ ինքեանց բանալ ի մէջ տան իւրեանց դուռն, զի նովաւ արասցեն երթեւեկութիւն ի տունս միմեանց, եւ յորժամ կամիցին` կարեն խափանել եւ խցել զդուռն:

19. Եթէ ոք շինեսցէ զբաղանիս լուսանալոյ` ո'չ է պարտ ի վերայ բաղնսին շինել զտուն վասն բնակութեան. իսկ եթէ վասն փոքրութեան տեղւոյ հարկաւորիցի շինել զտունն ի վերայ բաղնսին` հարկ է, զի նախապէս ի գլուխ բաղնսին շինեսցէ առաստաղ աղիւսեայ, ապայ ի վերայ առաստաղին շինել զտունն:

20. Որպէս վերոյ գրեցեալ եղեւ զբաղնիսէ` այնպէ'ս վարելի է զխոհարանոցէ եւ զխոտանոցէ:

21. Եթէ ոք շինեսցէ ի վերայ գետնի այլոց զտուն բնակութեան առանց կամաց եւ հաւանութեան գետնոյ տեառն, եւ ի ժամանակի շինելոյն տէր գետնոյն ոչ իցէ ներկայ, եւ դէպ լիցի` եկեսցէ տէր գետնոյն, կարէ տիրել զգետինն հանդերձ շինուածօքն` առանց գնոյ ի շինօղ յառնէն. եւ այս` վասն յանդգնութեան առն, որ առանց կամաց եւ հաւանութեան գետնոյ տեառն իշխեաց ի վերայ գետնոյն: Իսկ եթէ տէր գետնոյն իցէ ներկայ եւ տեսանիցէ այլ ոք շինէ ի վերայ գետնոյ իւրոյ զշինուածս եւ ոչ արգելու զնա, առ ի տիրել զայն ըստ վերոյ գրեցելոյն ո'չ է կարելի, այլ պարտի զծախս շինուածոյն վճարել շինօղ առն եւ տիրել գետինն շինուածօքն կամ զգինս գետնոյն առնուլ ի շինօղ յառնէն եւ թողուլ զգետինն հանդերձ շինուածօքն առն` որ շինեաց զայն:

22. Եթէ ումեք տացի ի դատաւորաց կամ ի ճարտարապետէ զգեստին վասն շինելոյ զտուն բնակչութեան, եւ նա', որ էառ զգետինն` ոչ շինեսցէ անդ տուն, այլ պահեսցէ դատարկ` ներելի է նմա մինչեւ երեք տարի. իսկ ի անցանիլ երից ամացն պարտ է առնուլ յետս ի նմանէ եւ տալ այլոյ ումեք, որ շինեսցէ անդ շինուածս, եւ այս վասն այնորիկ, զի մի' մնասցէ առանց շինուածոց տեղիք ի մէջ բնակութեան:

23. Եթէ ումեք տունն հրակէզ լիցի եւ այրն այն վասն աղքատութեան կամ վասն այլ` որո'յ եւ իցէ պատճառաց ոչ շինեսցէ դարձեալ տուն վասն բնակութեան, ո'չ է պարտ ճարտարապետին կամ դատաւորաց առնուլ զգետինն այն եւ տալ այլոյ ումեք` ըստ գրեցելոյ վերանդր ի համար քսաներկուերորդին, այլ պարտին նախապէս հրաւիրել զնախնի տէրն առ ի շինել անդ տուն. եւ յորժամ նա հրաժարեսցի եւ յայտնեսցէ զկամս իւր` թէ ոչ կամի դարձեալ շինել անդ զշինուածս, յայնժամ տալ այլոց կարելի է: Իսկ եթէ ոչ կամիցի հրաժարիլ եւ ոչ շինել զտուն` ներելի է նմա ի հրակիզմանէ տան նորին մինչեւ ի հինգ ամ. ի անցանել հնգից ամաց յորժամ ոչ իցէ շինեալ` յայնժամ պարտ է առնուլ եւ տալ այլոյ ումեք առ ի շինել զտունս:

24. Եթէ ոք արկցէ ի տուն այլոց փայտ կամ ձգեսցէ քարինս կամ ցանեսցէ ջուր կամ այլ անկարգութեամբ ինչ շարժեսցէ ըստ քանակութեան մեղաց իւրոց, պարտ է դատաւորաց պատժել զայրն այն եւ առնուլ տուգանս ի գանձարանս արքունի:

25. Ոչ է պարտ դատաւորաց կամ ճարտարապետին թողուլ ումեք շինել զխոհարանոց կամ բաղանիս կամ տեղի արտաքս ելանելոյ այնպիսի կերպիւ ի վերայ անցս ճանապարհի, զի մի' աղտեղի ջուրք նոցին ելցեն ի վերայ անցս ճանապարհի, եւ կամ յորժամ կամիցին յստակել զաղտեղութիւն` բացցի խորն նորին ի վերայ ճանապարհի եւ կամ յորժամ ուր լինի երթեւեկութիւն ժողովրդոց:

26. Պարտ է պահել անցս ճանապարհաց յատակս եւ սրբեալս ամենայն աղտեղութեանց, եւ վասն այսորիկ ոչ է պարտ արկանել ի տանէ ումեք ի վերայ անցս ճանապարհաց զսատակեալ անասուն կամ գազան կամ զաղբ եւս տան կամ այլ սոցին նմանս աղտեղութիւնք. իցէ ոք արասցէ ընդդէմ այսմ գրեցելոյս` պարտաւորի տալ տուգանս ըստ չափու անկարգ արարողութեանցն: