Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՔՍԱՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ԻՐԱՒԱՆՑ 

1. ԹԷպէտ ամենայն կարգաւորութիւն դատաստանական եւ բնաւք կանոնադրութիւնք սակս իւրաքանչիւր իրաց անուանիլ կարէ իրաւունք, սակայն որովհետեւ ի անցեալ գրուածս իւրաքանչիւր գլխոք բանից պատկանելով առ յատուկ իրս` ըստ պատշաճաւորութեան նոցին եդեալ է անուանս, որպիսիք են` վասն կտակի եւ ժառանգութեան, վասն հոգաբարձութեան եւ զայլսն, ընդ նոցա եւ ի այս գլխոջ վասն պարունակելոյն իւրոյ ի մէջ իւր կանօնադրութիւնս վասն զանազան իրաց` յաղագս որոյ ոչ այլ ինչ պատշաճաւոր անուն պատկանիլ կարէր սոյն գլխոջս, եթէ ոչ կոչել զայս գլուխ «Վասն իրաւանց»:

2. Ամենայն դատախազ որպիսի' կացութեան եւ իցէ` ոչ կարէ թողուլ զօրինաւոր դատաստանարան ուրուք ազգի եւ խնդրել ի գլխաւոր դատաստանարանէ կամ այլ իրաւարանէ զդատաստան ի վերայ ումեք, քանզի հարկ է նախ խնդրիցէ ի օրինաւոր դատաստանարանէ նորին եւ դատաւորացն, եթէ արասցեն անիրաւութիւն ինչ` յայնժամ բողոքեսցէ առ վեհագոյն դատաստան: Իսկ եթէ ոք յանդգնեսցի ընդդէմ այսմ գրեցելոյս թողլով զօրինաւոր դատաստանարան ուրուք ազգի եւ խնդրելով ի վեհագոյն դատաստանարանէ կամ այլ իրաւարանէ զխնդիր իւր ի վերայ ումեք` այնպիսին կորոյս զիրաւունս խնդրոյ իւրոյ եւ վասն այսորիկ ոչ տացի նմա դատաստան այնուհետեւ, եւ այս սակս անպատիւ առնելոյն եւ արհամարելոյն զդատաւորսն օրինաւոր, որք կարգեցեալք լինին այնր աղագաւ:

3. Եթէ ոք տացէ ի դատաստանարան ի վերայ ումեք արզայ եւ ոչ սպասեսցէ մինչեւ ի վերահասութիւն եւ վճռահատութիւն դատաւորաց, այլ նոյն խնդիրն գրեսցէ ա'յլ արզայ եւ տացէ ի գլխաւոր դատաստանարան, այնպիսին զրկիցի ի խնդրոյ իրաւանց իւրոց, եւ ոչ միայն յումմէ առնէր պահանջողութիւն թէ' իրաւամբ եւ թէ' ընդդէմ իրաւանց` եղիցի նա ազատ ի վճարելոյ, այլեւ եթէ պատասխանօղն, բաց ի խնդրոյ դատախազին, զո'ր ինչ ցուցեալ իցէ ի պատասխանիս բանից դատախազին` պարտաւորի դատախազն առնել վճարումն. եւ այս վասն արհամարհելոյն նորա զդատաստանարանն` առ որ եւ նախապէս տուեալ էր զարզայն:

4. Դատախազք եւ պատասխանօղք յատեան դատաստանի ընդ միմեանս խօսելով պարտաւորին միայն ասել զպատշաճաւոր բանս եւ խնդիր կամ պատասխանի այնմ հարկաւորութեան` առ որ եւ ատեան կանգնեալք գոն, եւ ո'չ պարտին միմեանց ասել` թէ այս եւ յայն ժամանակի արարեալ են զայս ինչ, այսինքն վնասեցեր ումեք, կողոպտեցեր զոմանս եւ այլ սոցին նմանս բանս նախատականս առբերել ի վերայ միմեանց: Իսկ եթէ ի դատախազից կամ պատասխանօղաց յանդգնիցի առնել ընդդէմ յայսմ գրեցելոյս` տացէ տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի` առանց բացասութեան:

5. Եթէ դատախազի եւ պատասխանօղք ի ատեան դատաստանի յանդգնիցեն հայհոյել զդատաւորս` տացեն տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի, եւ դատաւորին` որոյ հայհոյեցին, զտարեկան ռոճիկ նորին: Իսկ եթէ դատաւորք ոչ ունիցին զռոճիկ` հայհոյօղն տացէ դատաւորին հարիւր ըռուբլի, առա'նց բացասութեան:

6. Եթէ դատախազք եւ պատասխանօղք ի ատեան դատաստանի յանդգնիցեն ձեռներէց լինիլ ի վերայ դատաւորի եւ հարկանել զնա` տացեն տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի, եւ դատաւորին, որ հարկանեցին` զտարեկան ռոճիկ նորին. եթէ ոչ ունիցի զտարեկան ռոճիկ` զհարիւր ըռուբլի, այլեւ վասն յանդգնութեանն, որ իշխեաց հարկանել զդատաւորն` հրապարակաւ ձաղկեսցի եւ մնասցէ շղթայակապ ի բանդի քառասուն օր:

7. Եթէ դատախազից կամ պատասխանօղաց ոմն ի ատեան դատաստանի հայհոյիցէ զմիւսն անպարկեշտ բանիւք եւ լրբենի առասպելական խօսակցութեամբ` տացէ տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի, որո'յ հայհոյեացն` վճարիցէ զտարեկան հարկ նորին վասն անպատիւ առնելոյն:

8. Եթէ դատախազից եւ պատասխանօղաց ոմն ի ատեան դատաստանի հարկանիցէ միւսոյն` տացէ տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի, ձաղկեսցի խստապէս, եւ որո'յ հարկանեաց` վճարիցէ նմա զտարեկան հարկ նորին:

9. Եթէ ոմն դատախազ տացէ արզայ ի դատաստանարան ի վերայ ումեք եւ յետոյ վասն որպիսի' եւ իցէ պատճառաց կամիցի յետս առնուլ զտուեալ արզէն ի դատաստանարանէն` ո'չ է կարելի դարձուցանել առ նա զնորին տուեալ արզէն առ ինքն:

10. Եթէ ոք տացէ ի վերայ ումեք արզայ եւ պահանջիցէ յումեքէ զիր ինչ` պարտ է գրել ի մէջ արզին իւրոյ զգինս իրին. իսկ եթէ ոք ոչ գրեսցէ զգինս իրաց ի մէջ արզի իւրոյ` ոչ է պարտ դատաւորաց առնուլ զարզայն ի դատաստան եւ ոչ առնել վերահասութիւն եւ լուծումն խնդրոյ նորին:

11. Եթէ ոք տալով ի վերայ ումեք արզայ` պահանջիցէ յումեքէ հազար ըռուբլի, եւ վերահասութեամբ դատաւորաց հաստատեսցի ըստ օրինաց ունիլ իրաւունս պահանջողութեան յառնէ յայնմանէ` առ որ եւ դատախազն տուեալ է արզայն վեց հարիւր ըռուբլի, եւ մնացորդ չորս հարիւր ըռուբլին ոչ կարասցէ դատախազն ապացուցանել ի վերայ նորին, -այսպիսի պատահմանն պարտ է դատաւորաց գրել զկարգաւորութիւն դատաստանի ի վերայ վեց հարիւր ըռուբլուն, զի պատասխանօղն վճարիցէ դատախազին. իսկ մնացեալ չորս հարիւր ըռուբլին, զոր դատախազն ոչ կարաց ապացուցանել` ի բաց թողուլ. ըստ այսմ կերպի իմանալի է եւ այլ սորին նման պատահմանց:

12. Յորժամ ոք տայ պահանջողական արզայ ի վերայ ումեք ի դատաստանարան, եւ դատաւորք վերահասու եղեալ արասցեն լուծումն եւ գրեսցեն կարգաւորութիւն իրաւանց, պարտ է դատաւորաց առնուլ ի դատախազէն եւ պատասխանօղէն մաքս տասներորդ մասն: Ըստ այսմ կերպի, ըստ կարգաւորութեան դատաւորաց` որքա'ն պարտաւորիցէ պատասխանօղն վճարելոյ դատախազին մաքսն, նորին պատասխանօղն վճարեսցէ. եւ դատախազն որքան աւելի ինչ ցուցեալ իցէ ի վերայ նորա եւ ոչ իցէ կարացեալ ապացուցանել եւ հաստատել մաքսն նորին` ինքն դատախազն վճարեսցէ եւ այս մաքսս, որ ի դատախազէն եւ ի պատասխանօղէն առեալ լիցի` հասցէ ի գանձարանս արքունի:

13. Վերոյ գրեցեալ տասներորդ մաքսն առնելի է ի հակաճառական բանից դատախազին եւ պատասխանօղին որոյ աղագաւ լինի կարգաւորութիւն ի դատաստանարանի եւ ոչ է իմանալի վասն սանադով պարտաւորութեան. քանզի սանադով պարտաւորութիւնն է պարզ եւ յայտնի բան ինչ, որոյ վերայ ոչ խնդրի երկար քննութիւն եւ վերահասութիւն, եւ եթէ դէպ լիցի ծնանիլ եւ ի սանադով պարտաւորութեան հակառակաբանութիւն ի մէջ պարտատիրին եւ պարտապանին կամ յանցանք ինչ ընդդէմ օրինաց, վասն այնպիսեացն լիապէս գրեցեալ է գլուխ չորրորդ սոյն մասին:

14. Եթէ ոք խնդրիցէ դատաստան ի վերայ ումեք, եւ մինչեւ ի կատարեալ վերահասութիւն եւ վճռահատութիւն դատաւորաց դատախազն եւ պատասխանօղն ի մէջ ինքեանց աւարտեցուսցեն զտարաձայնութիւն իւրեանց եւ տացեն զհաշտութեան արզայ ի դատաստանարանն, պարտ է դատաւորաց եզրակացուցանել զվճիռ իւրեանց ի վերայ նոցին տուեալ հաշտութեան արզին եւ այնուհետ զանց առնել վերահասութիւն բանից նոցին:

15. Եթէ ոմն դատախազ տացէ արզայ ի վերայ ումեք եւ մինչեւ ի վերահասութիւն եւ վճռահատութիւն դատաւորաց դատախազն եւ պատասխանօղն ի մէջ իւրեանց սիրով աւարտեցուսցեն զտարաձայնութիւն իւրեանց եւ տացեն զհաշտութեան արզայ ի դատաստանարան, -այսպիսի պատահմանն ոչ ոք ի նոցանէ պարտաւորի տալ զմաքս արքայական գանձարանին:

16. Եթէ ոք տացէ ի վերայ ումեք արզայ, եւ պատասխանօղն գրեսցէ պատասխանական արզայ` դատախազն զանց առնիցէ ի յետեւելոյ եւ ի խնդրելոյ ի դատաւորաց, զի արասցեն լուծումն խնդրոյ նորին առանց օրինաւոր պատճառի եւ անցուցուսցէ զժամանակ մինչեւ երեք ամիս, -այսպիսի պատահմանն դատախազն վասն զանցառութեան եղիցի պարտաւորեալ եւ ո'չ միայն կորուսցէ զիրաւունս դատաստանի խնդրոյն իւրոյ, այլեւ զոր ինչ ցուցեալ իցէ պատասխանօղն ի վերայ դատախազին` պարտաւորի դատախազն վճարել, առա'նց ամենայն բացասութեան:

17. Եթէ ոք խնդրիցէ ի դատաւորաց ի վերայ ումեք զիրաւունս եւ դատաւորքն վերահասու եղեալ բանից նորին արասցեն լուծումն ըստ օրինաց, եւ յետ անցելոյ ժամանակաց մինն ի նոցանէ կրկնակի խնդրիցէ իրաւունս վասն այնմ բանին` առ որ նախապէս դատաւորք արարեալ են, զլուծումն այսպիսի պատահմանն ոչ է պարտ դատաւորաց տալ նմա իրաւունս, եւ որո'յ վերայ խնդրել կամի` նա ոչ է պարտաւոր պատասխանելոյ: Այսպէս եւ եթէ ոք ընդ ումեք երբեմն ունեցեալ իցէ զդաւ ինչ եւ յետոյ հաշտեցեալ իցեն ընդ միմեանս հաստատմամբ հաշտութեան գրոյ, որպէսզի այնուհետեւ մի' արասցեն պահանջողութիւն ի միմեանց, եւ դէպ լիցի, զի մինն ի նոցանէ կրկին խնդրիցէ զիրաւունս ի վերայ միւսոյն` նմա' եւս ոչ է պարտ տալ զիրաւունս դատաստանի, եւ որո'յ վերայ խնդրել կամի` նա ոչ է պարտաւոր տալոյ պատասխանի եւ ոչինչ:

18. Եթէ ոք կրեսցէ վնաս ի բռնաւորէ կամ ի իշխանէ ումեմնէ, որ ոչ կարիցէ ընդդիմանալ նմա վասն գոլոյն նորա միշտ յաղթօղ, եւ ինքն ի նմանէ յաղթահարեալ ոչ թէ իրաւամբ եւ արդարութեամբ, այլ ընդդէմ իրաւանց եւ ուղղութեան վասն գոլոյն նորա իշխան եւ տէր քաղաքին կամ այր հզօր եւ փառաւոր, -այսպիսի պատահմանն կարէ վնասեցեալն գրել զյայտարարական արզայ եւ տալ ի դատաստանարան առ ի լինիլ զայն ապագայն վկայ արդարութեան իւրոյ վասն գրելոյն զվնասն մինչեւ ի մին շաբաթ. իսկ եթէ անցուսցէ զմին շաբաթն` ոչ կարէ յետոյ գրել զյայտարարական արզայ եւ տալ ի դատաստանարան. նոյնպէս եւ դատաւորք ոչ պարտին ի անցանելն միոյ շաբաթոյն առնուլ յումեքէ զյայտարարական արզայ:

19. Եթէ ոք ընդ համանմանի եւ ընդ համեմատս պատուոյ իւրոյ կամ ընդ այնպիսի առն, որ իցէ փոքր պատուով քան զինքն, ունիցի դաւ ինչ եւ վասն այնորիկ գրեսցէ յայտարարական արզայ եւ տացէ ի դատաստանարան` նկատելի է, եթէ ոսոխ նորա ոչ է անդ ներկայ` պարտին դատաւորք առնուլ ի նմանէ զյայտարարական արզայն. իսկ եթէ իցէ ներկայ` դատաւորք պարտին յետս դարձուցանել զայն առ տուօղն. եւ պատճառն այս է, զի ընդ որո'յ ունի դաւն ներկայ է` կարէ ընդ նմա սիրով կամ դատաստանաւ առնել եզրակացուցումն, եւ վասն այսորիկ ոչ գոյ անդ պիտանաւորութիւն յայտարարական արզայ տալոյ:

20. Եթէ ոք առցէ յումեքէ դրամ, տայցէ նմա սանադ կամ ընկերագիր կամ պայմանագիր, եւ առնօղն դրամոյն կամիցի ելանել ի քաղաքէն` գրեսցէ յայտարարական արզայ եւ տալ կամիցի ի դատաստանարան այնու' դիտաւորութեամբ` իբր առ ի ոչնչացուցանել կամ այլայլել զզօրութիւն յինքենէ տուեցեալ սանադին կամ ընկերագրին կամ պայմանագրին, պարտ է դատաւորաց նոյն օրն կոչել զայրն այն, որոյ նա տուեալ է սանադն կամ ընկերագիրն կամ պայմանագիրն եւ յայտնել նմա եւ ի ներկայութեան նորին յետս դարձուցանել առ նա զնորին տուեալ յայտարարական արզայն:

21. Եթէ ոք խնդրիցէ ի վերայ կնոջ զիրաւունս վասն պարտաւորութեան դրամոյ` ո'չ է օրեն կոչել զկինն դատաստանարան, այլ պարտ է յայտնել կնոջն զխնդիր դատախազին եւ ստիպել, զի առաքեսցէ փոխանորդ վասն ինքեան, որ խօսիցէ ի դատաստանարանի, եւ դէպ լիցի, եթէ կնոջ կողմն պարտաւորեսցի` կարելի է արգելել զփոխանորդն ի բանտի:

22. Յորժամ փոխանորդ ումեմն կնոջ բանտարկեցեալ լինի վասն պարտաւորութեան դրամոյ, պարտ է ազդ առնել կնոջն, զի եւ նա մի ելանիցէ արտաքս ի տանէ իւրմէ` ցորքան փոխանորդն իւր բանտարկեցեալ է. իսկ եթէ կինն համարձակեսցի ընդդէմ այսմ գրեցելոյս ելանել ի տանէ իւրմէ յայնմ ժամանակի, յորում փոխանորդ իւր բանտարկեցեալ է` ըմբռնեսցի կինն ի բանտի եւ փոխանորդն նորին արձակեսցի. եւ այս` վասն անհանազանդութեան կնոջն այն:

23. Եթէ բաց ի պարտականութենէ դրամոյ վասն այլ մեղաց ամբաստանեցեալ լիցի կին ոմն առ դատաւորս` որպիսի է զհայհոյութենէ ընդդէմ աստուծոյ, զքէական մեղաց, պարտ է կոչել զամբաստանեցեալ կինն ի դատաստանարան եւ վերահասու լինիլ ամբաստանութեան. եւ ո'չ է կարելի ի այնպիսի պատահմունս ընդունել փոխանորդ ի կնոջէն, այլ պարտի կինն այն անձամբ գալ ի դատաստանարան:

24. Եթէ ոք ամբաստանեսցէ զումեքէ վասն մեղաց եւ ոչ կարասցէ հաստատել զբանս իւր, զո'ր ինչ պատժոյ արժան ամբաստանեաց` նո'յն պատիժ յինքն կրեսցէ, առա'նց ամենայն ողորմութեան:

  25. Եթէ ոք պահանջիցէ յումեքէ զիր ինչ եւ նա հրաժարեսցի ի յանձնառութենէ խնդրոյ նորին, իսկ հայրն հրաժարօղ առն վկայեսցէ զորդւոյ իւրմէ լինիլ պարտաւոր դատախազին, թէեւ ոչ լինիլ այլ վկայք եւ ապացուցութիւնք բանից` տակաւին հաստատուն է համարելի պարտաւորութիւն առն այն, որովհետեւ հայր նորին վկայէ զնմանէ գոլ պարտաւոր:

26. Եթէ ոք տացէ ումեք փոխ եւ առցէ ի նմանէ զանշարժական ինչս ի գրաւ եւ վասն գրաւոյն յայտնեսցէ ի դատաստանարանի կամ առցէ ի փոխառուէն զդատաստանական հրամանագիրն, ուր տուեալ է նմա վասն իշխանութեան ի վերայ անշարժական իրին, որ պարսից բառիւ կոչի ղաբալայ, եւ դէպ լիցի, զի փոխառուն զգրաւ տուեալն կրկին անգամ տացէ այլոյ ումեք ի գրաւ, եւ երկրորդ անգամ գրաւօղն ոչ առցէ ի նմանէ զդատաստանական հրամանագիրն եւ կամ ոչ յայտնեսցէ ի դատաստանարանի, -այսպիսի պատահմանն հաստատուն է համարելի առաջին գրաւադրութիւնն, եւ ո'չ երկրորդն, այլ երկրորդ փոխատուն պահանջիցէ զպարտս ի փոխառուէն եւ ոչ կարէ մօտաւորիլ գրաւոյն: Իսկ եթէ առաջին փոխատուն ոչ իցէ յայտնեալ դատաստանարանի կամ ոչ իցէ առեալ զդատաստանական հրամանագիր ի փոխառուէն, այլ երկրորդ փոխատուն առեալ իցէ ի փոխառուէն զդատաստանական հրամանագիրն կամ յայտնեալ իցէ դատաստանարանի` տիրէ երկրորդ փոխատուն զգրաւականն, եւ առաջին փոխատուն ոչ կարէ մօտաւորիլ գրաւականին, այլ պարտի պահանջել զպարտսն ի պարտականէն. եւ ի իւրաքանչիւր պատահմանն գրաւ դնօղն վասն նենգութեան եւ խաբէութեան իւրոյ ձաղկեսցի խստապէս: Իցէ թէ երկուց փոխատուաց մինն առեալ իցէ ի փոխառուէն զգրաւականին դատաստանական հրամանագիրն առանց յայտնելոյ դատաստանարանի, եւ միւսն յայտնեալ իցէ ի դատաստանարանի առանց առնուլոյ ի փոխառուէն զդատաստանական հրամանագիրն, կամ ոչ ոք ի նոցանէ փոխատուացն յայտնեալ իցեն ի դատաստանարանի կամ առեալ իցեն զդատաստանական հրամանագիր ի փոխառուէն, -ի յայսպիսի պատահմունս վարեսցի ըստ գրեցելոյ գլուխ հինգերորդ վասն գրաւառութեան ի համար իններորդին:

27. Եթէ ոք սպանցէ զծառայ ումեք չարութեամբ կամաց` տայցէ քառասուն ըռուբլի գինս ծառային տեառն նորին, եւ վասն սպանութեան կախեսցի ի փայտէ: Իսկ եթէ սպանօղ այրն ոչ չարութեամբ կամաց իցէ արարեալ սպանումն, այլ միամտութեամբ եւ պատահմամբ իցէ եղեալ` հրապարակաւ ձաղկեսցի եւ սպանեցեալ ծառային տեառն ծառայիցէ եօթն ամ. եւ եթէ տէր սպանեալ ծառային ոչ հաճեսցի ընդունիլ առ ինքն զմարդասպան եւ հրապարակաւ խայտառակեալ տայցէ ծառային տեառն զգինս սպանեալ ծառային քառասուն ըռուբլի:

28. Եթէ իցեն եղբայրք երեք կամ երկուք ոչ բաժանեալք ի միմեանց, եւ միոյն ի նոցանէ հասցէ ժառանգութիւն ի կողմանէ ազգականութեան կամ ի կողմանէ կնոջն, սոյնպիսի կերպիւ ստացեալ ժառանգութիւնն ոչ լինի մասնաւորեալ ի մէջ եղբայրց, այլ տիրէ միայն եղբայրն այն, որոյ անուամբ տրեցեալ եղեւ:

29. Եթէ ոք լինիցի բազմաց պարտաւոր եւ առանց յայտնելոյ պարտատիրացն ծածկաբար փախիցէ ի քաղաքէն եւ ըմբռնեցեալ լիցի, ո'չ միայն պարտաւորի զամենայն պարտս իւր վճարել պարտատիրացն իւրոց ըստ օրինաց, այլեւ վասն ծածկաբար փախստեանն խստապէս ձաղկեսցի` առա'նց ողորմութեան:

30. Եթէ ոք կամիցի ելանել ի քաղաքէ իմեքէ առ ի գնալ այլ ուրեք եւ խնդրիցէ ոք ի դատաւորաց վասն ելանօղ առն ոչ թողուլ զայրն այն` իւր թէ ունի դատաստանական խնդիր ինչ ընդ նմա, հարկ է դատաւորաց ոչ արձակել զայրն մինչեւ ի աւարտումն բանից եւ դաւուց առն` որ խնդրէ ի վերայ նորա: Իսկ եթէ դատաւորք ոչ արգելցեն ելանելն առն ըստ խնդրոյ դատախնդրին, եւ այրն այն ոչ եկեսցէ միւս անգամ ի քաղաքն` դատաւորք հարկաւորին դնել ժամանակ ինչ, զի բերցեն այրն այն առ դատախնդրին. իսկ եթէ ոչ բերցեն` ինքեանք դատաւորք վճարեսցեն զխնդիր դատախնդրին, առա'նց բացասութեան:

31. Եթէ ոք արգելցէ զելանելն ումեք ի քաղաքէ` ցուցանելով զպատճառ ինչ իբր ունի ընդ նմա խնդիր ինչ, եւ դատաւորք ըստ խնդրոյ նորին արգելցեն ելանելն առն ի քաղաքէն, եւ որ խնդրեաց արգելելն առն` խնդրիցէ զիրաւունս ի վերայ առն այն, եւ դատաւորք վերահասու եղեալ բանից նոցին արասցեն իրաւունս, եւ գտցի խնդիր դատախազին գոլ ընդդէմ օրինաց եւ իրաւանց, -այսպիսի պատահմանն արգելօղն զանմեղ առն պարտաւորի վճարել զվնաս նորին, որ ոչ ելանելովն ի քաղաքէն պատահեցեալ իցէ նմա:

32. Եթէ ումեք կինն մեռանիցի, որ ոչ իցէ այրն ներկայ, եւ կինն ունիցի պարտս բազումս, պարտ է վերահասու լինիլ, եթէ պարտք կնոջն է վասն օրինաւոր մսխոյ իւրոյ եւ որդոց իւրոց կամ վասն արքայական հարկի առն իւրոյ` պարտաւորի` այրն վճարել զպարտս կնոջն. իսկ եթէ ոչ վասն օրինաւոր մսխոյ եւ ոչ վասն արքայական հարկի իցէ պարտքն` ոչ է պարտաւոր այրն վճարելոյ զայն: Նոյնպէս եւ եթէ աւելի իցէ քան օրինաւոր մսխն կնոջն եւ որդոց նորին կամ հարկն արքայական, աւելին ոչ է պարտական այրն վճարելոյ:

33. Եթէ ոմն կին առցէ դրամ յումեքէ եւ գնեսցէ նովաւ զմեծագին մատանի կամ ապարանաջան կամ այլ այնպիսիք եւ մեռանիցի, իսկ այրն նորին ոչ կամիցի վասն գնեցեալ իրին վճարել զպարտս կնոջն, հարկաւորի, զի եւ ինչքն մի' տիրեսցէ, այլ տիրեսցէ ինչքն տուօղն դրամոյն վասն տուեցեալ դրամոյն իւրոյ:

34. Եթէ որդին բաժանեցեալ իցէ ի հօրէն եւ մեռանիցի պարտական ումեք, եւ ոչ իցէ նորին ինչք սակս վճարելոյ զպարտս նորին` հայրն նորին ո'չ է պարտաւոր զպարտս որդոյն վճարելոյ պարտատիրաց նորին:

35. Եթէ ոք իցէ ոմանց պարտաւոր, գրեցէ կտակագիր եւ ոչ յիշեսցէ վասն պարտուց իւրոց, զի վճարեսցեն որդիքն իւր, եւ յետ մահուան առն պարտատէրքն օրինաւոր ապացուցութեամբ հաստատեսցեն զթալաբ իւրեանց, այսպիսի պատահմանն խափանի եւ ոչնչանայ զօրութիւն կտակագրին, պարտաւորին որդիք մեռելոյն նախ վճարել զպարտս հօր իւրեանց պարտատիրացն նորին, ապա թէ զոր ինչ մնասցէ` մասնաւորեսցեն ի մէջ իւրեանց:

36. Եթէ ոք յանձնեսցէ եւ հաւատայցէ ումեք զիր ինչ պայմանաւ եւ որո'յ յանձնեցեալ եւ հաւատացեալ եղեւ` շարժիցէ ընդդէմ պայմանին, պարտաւորի կրել զվնասն, որ հասուցեալ իցէ առն այն` որ յանձնեաց եւ հաւատաց նմա:

37. Եթէ ոք բողոքեսցէ առ դատաւորս ի վերայ ումեք` ասելով, թէ այս անուն ոմն հայհոյեաց եւ անարգեաց զիս, որոյ պատիժն է` զի անարգօղն վճարեսցէ անարգեցելոյն զտարեկան հարկ նորա, եւ դէպ լիցի, զի բողոքօղն հաղտիցի ընդ անարգօղ առն եւ ոչ կամիցի առնուլ տուգանս ի նմանէ` կարօղ է եւ ո'չ է արգելեալ ի յօրինաց: Իսկ եթէ ոք հարկանեցեալ իցէ ումեքէ եւ խնդրեսցէ զիրաւունս ի դատաւորաց, իսկ յետ այնորիկ կամիցի հաշտիլ ընդ հարկանօղին, -վասն տուգանացն կարէ հաշտիլ, բայց ո'չ է կարօղ առնել ազատ զհարկանօղ այրն ի ձաղկեցմանէ` յորժամ ստուգեցեալ եւ հաստատեցեալ իցէ յանցանք առն այն. ապա եթէ ոչ իցէ հաստատեցեալ` կարէ դատախազն բոլորովին հաշտիլ ընդ նմա եւ առնել զնա ի պատժոց եւ ի տուգանաց ազատ:

38. Եթէ ոք ամբաստանեսցէ զումեքէ վասն քրէական մեղաց կամ վասն գողութեան կամ այլոց սոցին նմանեաց, այնպիսին ամենայնիւ ոչ երբէք կարէ հաշտիլ եւ առնել զանբաստանեալն ազատ ի դատաստանական պատժոց:

39. Եթէ ոք արկցէ հուր ի տուն ումեք վասն թշնամութեան կամ նախանձու, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` որքան վնաս հասուցեալ իցէ` լիովին վճարեսցէ, եւ վասն յանցանացն այրեցեալ լիցի:

40. Եթէ ի տանէ ումեք ելցէ հուր եւ այրեսցէ զտունս այլոց` այնպիսին ոչ է պարտաւոր զվնաս այլոց ինքն վճարել կամ կրել զպատիժ, զի նա ոչ կամէր այրեցումն տանն իւրոյ. միայն պարտ է վերահասու լինիլ` եթէ անզգուշութենէ՞ իցէ եղեալ հրակիզումն: Սակս առ յապայն զգոյշ լինելոյ պարտ է առնուլ ի նմանէ տուգանս ըստ վերահասութեան դատաւորաց:

41. Եթէ ոք տացէ ումեք պարգեւս եւ դէպ լիցի, զի պարգեւառուն առանց օրինաւոր պատճառաց անարգիցէ եւ արհամարհիցէ զպարգեւատուն եւ հետ'ապէս ոչ համարիցէ զպարգեւատու այրն իբրեւ բարերար ինքեան, այնպիսի ապերախտ եւ անհավատարիմ այրն պարտաւորի յետս դարձուցանել զտուեալ պարգեւն առ պարգեւատուն` առանց պատճառաց:

42. Եթէ ոք վասն պռոյգաց տայցէ դստեր կամ փեսայի իւրոյ սանադ առ ի վճարել յետոյ, եւ ոչ արասցէ վճարումն վասն աղքատութեան իւրոյ, եւ անցանիցէ հինգ տարի ի ժամանակէ գրելոյն զսանադն, եւ տուօղ սանադին ոչ ունիցի ինչս վճարելոյ զդրամ տուեալ սանադին իւրոյ` որ վասն պռոյգաց տուեալ է, ի անցանիլ հինգ ամացն եղիցի զօրութիւն սանադին անհաստատ, եւ տուօղ սանադին` ազատ ի վճարելոյ:

43. Եթէ ոք գտցէ զիր ինչ եւ յայտնեսցէ դատաւորաց, եւ դատաւորք հրատարակեսցեն վասն գտանեցեալ իրին ի մէջ երեք շաբաթոյ` իւրաքանչիւր շաբաթոջ մի անգամ, յորժամ ոչ յայտնեսցի տէր իրին, հարկ է զգտանեցեալ իրն տալ գտանօղ առն, զի իցէ նմա:

44. Եթէ պատանեակ ոմն ոչ ունիցի ծնօղս եւ ոչ հոգաբարձու` տայցէ ումեք սանադ, եւ իցէ նա ամաց հնգետասանից կամ ի վեր քան զամս հնգետասան` լինի սանադն հաստատուն. իսկ եթէ իցէ հնգետասան ամաց ի խոնարհ, այսինքն` պակաս, քան զամս տասնեւհինգ, եղիցի անհաստատ:

  45. Որպէս վերոյ գրեցեալ եղեւ ի սանադէ` այսպէս իմանալի է եւ վասն բարաթագրի, բարեւագրի, դաշնագրի, կվիտանցոյ եւ այլ ամենայն կերպ գրեանց:

46. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զարհի եպիսկոպոս կամ եպիսկոպոս` ձաղկեսցի հրապարակաւ. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն հրապարակաւ ձաղկեսցի, այլեւ հատցի ձեռն նորա եւ մնասցէ ի բանտի քառասուն օր:

47. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զաբեղայ կամ քահանայ` ձաղկեսցի խստապէս. իսկ եթէ հարկանիցէ` հրապարակաւ ձաղկեսցի եւ մնասցէ ի բանտի տասնեւհինգ օր լոկ հացիւ եւ սոսկ ջրով բաւականեցեալ:

48. Եթէ ոք հայհոյիցէ զնախասարկաւագ կամ կիսասարկաւագ` երկու շաբաթ շղթայակապ մնասցէ ի բանտի սոսկ հացիւ եւ ջրով բաւականեցեալ. իսկ եթէ հարկանիցէ` ձաղկեսցի առանց ամենայն այցելութեան:

49. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զդատաւոր (ոչ ի դատաստանական ատենի, այլ ա'յլ ուրեք)` տայցէ նմա զտարեկան ռոճիկ նորա: Եթէ դատաւորն ոչ ունիցի ռոճիկ` վճարեսցէ նմա վասն անարգանացն յիսուն ըռուբլի. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն վերոյ գրեցեալ տուգանս վճարիցէ նմա, այլեւ հրապարակաւ ձաղկեսցի:

50. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ կամ հարկանիցէ զծառայս թագաւորական, այսինքն` սպարապետս, զօրագլուխս, կուսակալս, պետս, հազարապետս, հարիւրապետս, յիսունապետս, տասնապետս, զզինուորս եւ այլ սոցին նմանս` ըստ կարգաւորութեան եւ կանօնի երկրին եւ թագաւորութեան վարեսցի ընդ նմա:

51. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զոք` տայցէ նմա տուգանս ըստ չափոյ տարեկան հարկի նորա. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն զվերոյ գրեցեալ տուգանս վճարիցէ, այլեւ ձաղկեցեալ լիցի առանց ողորմութեան:

52. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զկին ումեք` տացէ նմա տուգանս տարեկան հարկ առն կրկին չափով. իսկ եթէ հարկանիցէ` բաց ի վերոյ գրեցեալ տուգանացն, ձաղկեցեալ լիցի` թա'րց ամենայն ողորմածութեան:

53. Եթէ ոք հայհոյիցէ կամ անարգիցէ զդուստր ումեք, որ ոչ իցէ ամուսնացեալ, տնյցէ նմա տուգանս տարեկան հարկ առն չորեքկին չափով. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն վերոյ գրեցեալ տուգանս վճարիցէ, այլեւ ձաղկեցեալ լիցի:

54. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ կամ հարկանիցէ զկին այրի, կամ կոյս աղջիկ, որ ոչ ունիցի հայր, այնպիսի պատահմանն ըստ արժանաւորութեան անարգեցելոյն եւ հարկանեցելոյն դատաւորք վերահասու եղեալ կարգաւորեսցեն զպատիժս եւ տուգանս վասն յանցաւոր առն` առա'նց այցելութեան:

55. Եթէ ոք հայհոյիցէ եւ անարգիցէ զորդի ումեք` տայցէ նմա տուգանս ըստ չափոյ տարեկան հարկի նորա կէս մասն. իսկ եթէ հարկանիցէ` տարեկան հարկ նորին ամբողջ վճարիցէ նմա:

56. Եթէ եղբայր ոք հայհոյեսցէ կամ հարկանիցէ զեղբայր իւր, որ իցէ հասակաւ փոքրագոյն քան զինքն, եւ նոքա չիցեն բաժանեցեալք ի միմեանց, ո'չ կարէ փոքր եղբայրն խնդրել զիրաւուն ի վերայ աւագագոյն եղբօր իւրոյ. իսկ եթէ իցեն բաժանեցեալք ի միմեանց` կարէ խնդրել զիրաւունս փոքր եղբայրն ի վերայ մեծ եղբօրն վասն հայհոյութեան կամ վասն հարկանելոյ եւ տացի նմա զիրաւունս ըստ գրեցելոյ վեր անդր ի համար յիսունմիներորդին:

57. Եթէ անբաժան եղբարց փոքր եղբայրն հայհոյիցէ կամ անարգիցէ կամ հարկանիցէ զմեծ եղբայրն, կարէ մեծ եղբայրն ինքնագլուխ լինիլ վրէժխնդիր եւ տալ պատիժ փոքր եղբօրն. իսկ եթէ բաժանեցեալք իցեն ի միմեանց` ո'չ կարէ ինքնագլուխ վրէժխնդիր լինիլ ի վերայ անիրաւութեան փոքր եղբօրն, այլ պարտի խնդրել զիրաւունս ի դատաւորաց եւ սպասել դատաստանի ըստ գրեցելոյ վեր անդր ի համար յիսունմիներորդի:

58. Եթէ ոք վատահամբաւեսցէ զկին այրի կամ կոյս աղջիկ, յորմէ պատճառիցի ոչ ամուսնանալ այրւոյն կամ աղջկան ընդ համանմանի իւրեանց, այլ մնասցեն ի տան առանց ամուսնութեան, այսպիսի պատահմանն պարտաւորի վատահամբաւօղ այրն զայրոյն օրինաւոր մսխոյ կէսն եւ կոյս աղջկան բոլոր օրինաւոր մսխն ինքն վճարել նոցա` ցորքան կենդանի իցեն նոքա:

59. Եթէ ոք հարկանիցէ զոք` հարկանեցեալն ոչ լիցի վրէժխնդիր հարկանօղին, այլ համբերեսցէ եւ խնդրեսցէ զիրաւունս ի դատաւորաց, -այնպիսի պատահմանն վարելի է ընդ հարկանօղ առն ըստ վերոյ գրեցեալն: Իսկ եթէ հարկանեցեալն ոչ համբերեսցէ, այլ ինքն եւս հարկանիցէ զհարկանօղին իւրոյ, եւ եկեսցեն երկոքեան ի դատաստան` երկոքեա'ն իսկ ձաղկեսցին ըստ չափոյ մեղաց իւրաքանչիւրոցն, եւ տարեկան հարկք նոցին` մինն վասն միւսոյն տայցեն տուգանս ի գանձարանս արքունի: Այսպէս վարելի է եւ վասն հայհոյութեան եւ անարգանաց:

60. Եթէ ոք հայհոյիցէ կամ հարկանիցէ զսպասաւոր դատաստանի` պարտին դատաւորք առնել օրինաւոր վերահասութիւն պատժել զյանցաւորն եւ տալ բաւականութիւն բողոքօղին` առա'նց ամենայն զանցառութեան:

61. Ամենայն մարդ ի վարձելն զտուն վասն բնակութեան, կամ խանութ` վասն գործառութեան, կամ դիւքան` վասն վաճառելոյ զինչս, կամ համբար` վասն դնելոյ զապրանս եւ զինչս, կամ ծառայ եւ աղախին` վասն սպասաւորութեան, կամ գրաստ` վասն բեռնակրութեան, կամ արհեստաւոր` վասն շինելոյ զիր ինչ, եւ կամ ա'յլ ինչ այսպիսի նմանս, -պարտի առնել զհաստատ դաշնադրութիւն գրով, որպէսզի մի' վասն ոչ լինելոյ կատարեալ դաշինս ի մէջ նոցա սկսանիցին առնել տարաձայն վիճաբանութիւն` յաճախելով ի դուռն դատաստանի եւ պարապելով ի գործոց իւրեանց եւ կրել զվնաս:

62. Եթէ ոք վարձեսցէ զտուն ումեք վասն բնակութեան իւրոյ առանց դաշնագրի եւ դէպ լիցի, զի այրեսցի կամ քակտեսցի տունն կամ այլ կերպիւ վնաս պատահեսցի` միշտ հարկաւորի տէրն տան կրել զվնասն, եւ ո'չ` վարձօղն: Իսկ եթէ որ վարձեալ է տունն եւ բնակի անդ անզգոյշութեամբ եւ ի անզգոյշութենէ իւրոյ կամ իւրայնոցն ելցէ հուր ի նոյն տանէ` ի յոր եւ վարձօղն բնակի, այնպիսի պատահմանն պարտաւորի վարձօղն տան (յորմէ եւ հրակիզութիւն եղեւ) վճարել զօրինաւոր գինն տան տեառն նորին կամ հանգոյն տանն այն շինել այլ տուն եւ տալ տեառն նորին առանց այլեւայլութեան:

63. Եթէ ոք առցէ յումեքէ զդրամ եւ տայցէ նմա փոխանակ դրամին զտուն, որպէսզի ցորքան դրամ նորին առ յինքն մնասցէ` տունն առանց վարձոյ առ պարտատէրն մնասցէ, եւ ո'չ եղիցի վասն տան ապագայ պատահեցելոյ վնասոյն դաշնադրութիւն ի մէջ իւրեանց, եւ դէպ լիցի` պատահեսցէ հրակիզիլ կամ քակտիլ կամ այլ կերպիւ վնաս պատահիլ տանն. յորժամ վնասն պատահեալ այլ ուստեքէ է` տէրն տանն հարկաւորի կրել զվնասն, եւ ո'չ` փոխատուն, եւ մանաւանդ փոխատուին տուեալ դրամն պարտաւորի փոխառուն յետս դարձուցանել նմա. ապայ եթէ վնասն ոչ այլ ուստեքէ էր, այլ յինքենէ` փոխատուէն, որ բնակէր ի տանն այնպիսի պատահմանն, ո'չ կարէ փոխատուն զտուեալ դրամն իւր ի փոխառուէն յետս պահանջել, քանզի եղեւ պատճառ կորստեան տանն փոխառուին` թէպէտ եւ անգիտութեամբ կամ միամտութեամբ եւս իցէ պատահեցեալ վնասն:

64. Եթէ ոք ի վարձելն զտուն հաստատեսցէ դաշնագիր ընդ տեառն տանն այնպիսի կերպիւ, որ իցէ ներհակ վերոյ գրեցելոցն, հաստատուն է համարելի զսահմանադրութիւն նոցին` յորժամ երկոքեան իսկ` տուօղն եւ առնօղն, հաճութեամբ կամաց իւրեանց իցեն արարեալ: Քանզի վերոյ գրեցեալն է վասն այնպիսի արանց, ի մէջ որոց ոչ իցէ եղեալ դաշնադրութիւն, եւ ո'չ վասն այնպիսեաց` որոց միջի գտանիցի դաշնադրութիւն գրոգ հաստատեցեալ:

65. Եթէ ոք ի վարձու տայցէ տուն կամ դիւքան կամ համբար կամ խանութ կամ այլ ինչ ումեք, եւ յետոյ այլ ոմն աւելի գնով կամիցի վարձել զվարձեցեալն, ո'չ կարէ տէրն տան կամ դիւքանին կամ համբարին կամ խանութին կամ այլ իրաց յետս առնուլ ի վարձօղէն վասն աւելի վարձոյն, այլ պարտի համբերել մինչեւ ի լրումն պայմանադրութեան վարձօղին եւ ապա առնուլ ի նմանէ եւ տալ այլոց:

66. Ամենայն արհեստաւոր պարտի ըստ ամենայնի հմտանալ եւ վարժիլ զուսանելի արհեստն եւ ապա ազատօրէն գործ ածել վասն այլոց. իցէ թէ ոք առանց կատարեալ վարժ գոլոյն ի արհեստի համբաւեսցէ զինքենէ գոլ տեղեակ արհեստին եւ սակս անտեղեակութեան իւրոյ հասուսցէ զվնաս ումեք, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի, որքան վնաս հասուցեալ իցէ` լիովին վճարեսցէ, եւ արգելեալ լիցի նմա գործածումն արհեստին մինչեւ ի կատարեալ վարժումն եւ տեղեակութիւն նոյնոյ արհեստին:

67. Եթէ ոք շինեսցէ նաւ եւ դիցէ ի մէջ նորա զինչս այլոց, զի տարցէ այլ ուրեք եւ տայցէ այնմ` որոց տեարք իրացն հրամայիցեն, եւ դէպ լիցի, զի թացցի զինչս ումեք ի մէջ նաւի նորա, -այսպիսի պատահմանն պարտաւորի տէրն նաւին վճարել զվնասն թացեալ իրին ամբողջաբար. եւ պատճառն այն է, զի պարտ էր զգոյշ լինիլ սակս ամբողջ պահելոյ զինչս այլոց: Որորվհետեւ ոչ զգուշացաւ հարկ է ի պատիժ զանցառութեան կրել զվնաս, որպէսզի առ յապայն լինիցի զգաստ:

68. Եթէ լինիցի ալէկոծութիւն ի մէջ ծովու աւուրս բազումս եւ իջջեն ջուրք ալեացն ի վերայ նաւին եւ յայնմանէ պատճառիցի թանալ իրաց ի մէջ նաւին, -այնպիսի պատահմանն ո'չ է պարտաւոր տէրն նաւին վճարել իրաց տեառն զվնասն թացեցման: 69. Եթէ ի ալէկոծութեան ծովու այրք` որք իցեն ի նաւոջն, սակս փրկելոյ զանձինս եւ զինչս իւրեանց թափեսցեն զիրս ոմանս ի մէջ ծովու եւ փրկեսցին խաղաղութեամբ եւ հասցեն տ նաւահանգիստն, -այսպիսի պատահմանն զգինս իրաց թափեցելոց ի ծովն պարտին մասնաւորել ամենայն վաճառականք ի վերայ որքանութեան ապրանաց եւ ընչից իւրեանց, եւ ո'չ է օրէն, զի միոյն բոլորովին վնաս լիցի, եւ միոյն զինչս փրկիցի ամբողջ, այլ պարտին ամենեքեան ըստ որքանութեան ապրանաց եւ ընդչից իւրեանց կրել զվնասն:

70. Եթէ տաշօղն պատուական ականց առցէ յումեքէ զալմաս կամ կարկեհան կամ այլ պատուական քար վասն տաշելոյ, եւ դէպ լիցի, զի ի տաշելն խորտակեսցէ զայն կամ ոչ տաշեսցէ ըստ դաշնադրութեան իւրում, -այնպիսի պատահմանն պարտաւորի վճարել զվնասն տեառն նորին:

71. Եթէ ոսկերիչն առցէ յումեքէ արծաթ կամ ոսկի առ ի շինել զանօթ ինչ եւ ի շինելն գողանայցէ ի ոսկոյն եւ ի արծաթոյն եւ փոխանակ գողացելոյն խառնեսցէ պղինձ կամ այլ հրահալելիք ի մէջ նոցա, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` համարելի է որպէս զերեւելի գող եւ վարեսցի ընդ նմա ըստ օրինի երեւելի գողից, առա'նց ամենայն զանցառութեան:

72. Եթէ դեղավաճառն (որ պարսից լեզուաւ կոչի աթթար) վաճառեսցէ դեղ ինչ փոխանակ այլ դեղի, յորմէ պատճառիցի սաստկանալ ցաւոյ հիւանդին կամ մեռանիլ իսկ, հարկ է վերահասու լինիլ դատաւորաց` եթէ նա գիտութեա՞մբ եւ չարութեա՞մբ իցէ արարեալ զայն, ըստ օրինաց կրեսցէ պատիժ ըստ քանակութեան մեղաց իւրոց. իսկ եթէ միամտութեամբ եւ առանց չարութեան կամաց իցէ արարեալ զայն` վարեսցի ընդ նմա ըստ գրեցելոյ սոյն մասիս գլուխ երկոտասաներորդի ի համար քսանիններորդ:

73. Եթէ ոք տայցէ արծաթ կամ ոսկի ոսկերիչի վասն շինելոյ զիր ինչ կամ տայցէ ճոթ դերձկի սակս կարելոյ զհանդերձ, եւ դէպ լիցի, զի հրակիզիցի դիւքան ոսկերիչին կամ դերձկին, եւ նա ոչ կարիցէ զերծուցանել զարծաթն կամ զոսկին եւ կամ զճոթ նորին, այսպիսի պատահմանն ոչ է պարտաւոր ոսկերիչն կամ դերձիկն վճարել զվզեանն: Իսկ եթէ զերծուցեալ իցէ եւ ոչ ցուցցէ տեառն իրին` ասելով, թէ այրեցաւ կամ կորեաւ, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` երեւելի գողոց պատիժ կրեսցէ. եւ եթէ ի դիւքանէ ոսկերիչին կամ դերձկին գողասցի ոսկին եւ արծաթն կամ ճոթն` պարտաւորի ոսկերիչն կամ դերձիկն կրել զվնասն եւ տալ գինս տեառն նորին: Այսպէ'ս վարելի է եւ այլ ամենայն սոցին նման պատահմունս:

74. Ամենայն արհեստաւորք յորժամ ընկալեալ իցեն զիր ինչ յումեքէ վասն կերտելոյ այլ ինչ, եւ ոչ իցեն շինեցեալ ըստ պայմանի իւրեանց` պարտաւորին կրել զվնասն: Զոր օրինակ. ոմն երկայնահասակ տայ ճոթ ումեմն դերձկի կարել վասն իւր զհանդերձ, եւ դերձիկն կարէ հանդերձն ոչ ըստ չափոյ երկայնութեան հասակի նորա, այլ կարճ, որ ոչ լինի պիտոյ հանդերձն առն այն, -այսպիսի պատահմանն պարտի զկարեալ հանդերձն առցէ դերձիկն եւ գինն ճոթին ըստ այլ մսխոյն վճարեսցէ տեառն նորին: Այսպէս վարելի է եւ ամենայն կերպ սորին համեմատ պատահմանց:

75. Եթէ ոք տացէ ումեք զճոթ կամ զանօթ կամ այլ ինչ վասն վաճառելոյ եւ դէպ լիցի, որ ընկալաւ զիրն առ ի վաճառել` կորուսցէ իրն, պարտաւորի ընկալօղն իրին վճարել զգինս կորուսելոյն տեառն նորին` առանց բացասութեան. իսկ եթէ անկցի հուր եւ հրակէզ լիցի տունն վաճառօղին կամ գողանայցեն ի տանէ նորին, յորժամ հաւաստեաւ յայտնեսցի, զի իրն այն ընդ ընչից վաճառօղ այրն այրեցեալ է, կամ գողն տարեալ է, -այսպիսի պատահմանն ոչ է պարտաւոր վաճառօղն վճարելոյ զգինս իրին տեառն նորին:

76. Եթէ ոք տացէ ումեք զիր ինչ, զի դիցէ ի խանութ վաճառանաց եւ վաճառեսցէ վասն նորին, եւ դէպ լիցի պատահիլ վնաս կամ կորուստ իրին` վարելի է որպէս վեր անդր ի համար եօթանասունհինգ գրեցեալ է:

77. Եթէ ոք վարձեսցէ ումեքէ զերիվար, զի հեծեալ գնասցէ այլ ուրեք, եւ ի գնալն նորին ի ճանապարհին սատակեսցի երիվարն` ոչ ունի պարտականութին վարձօղն երիվարին տալ զվզեանն ի տէր երիվարին, այլ միայն զվարձոյ դրամն եւ ո'չ աւելի ինչ:

78. Եթէ ոք վարձեսցէ ումեքէ զերիվար, զի հեծեալ գնասցէ մինչեւ ի տասնօրեայ ճանապարհ ի քաղաք ինչ, եւ գնացեալ հինգօրեայ ճանապարհ` սատակեսցի երիվարն, ո'չ է պարտական վարձօղն երիվարին տալ երիվարի տեառն զտասնօրեայ վարձոյն դրամն, այլ զհինգօրեանն, զի անտի եւս նա հարկաւորի վարձել այլ երիվար եւ տալ վարձ, որպէսզի հասուսցէ նմա ի քաղաքն` առ որ յառաջադրեցեալ էր երթալ:

79. Եթէ ոք վարձեսցէ երիվար ումեքէ, զի հեծեալ գնասցէ երկու օրեայ ճանապարհ եւ գնասցէ երեքօրեայ կամ այլ աւելի ճանապարհ, պարտաւորի աւելի ճանապարհ գնացելոյն տալ վարձ ըստ չափոյ երկու օրեայ վարձոյն. եւ եթէ դէպ լիցի, զի ի երրորդում աւուր ճանապարհին սատակեսցի երիվարն` պարտաւորի վարձօղն տալ զգինն երիվարին ի տէրն նորին. եւ պատճառն այն է, զի նա էառ երիվարն երկու օրեայ ճանապարհ գնալոյ, եւ ո'չ` աւելի. որովհետեւ գնաց աւել, քան զերկու օրեայ ճանապարհ, եւ երիվարն սատակեցաւ` պարտաւորի տալ զգինն երիվարին ի տէրն նորին առանց բացասութեան:

80. Եթէ ոք վարձեսցէ զերիվար ումեք օրական վարձով, զի որքան աւուր պահեսցէ` տացէ զվարձս, եւ դէպ լիցի, զի սատակեսցի երիվարն, ո'չ է պարտաւորեալ վարձօղն երիվարին վճարել զգինս նորին, այլ որքան օր պահեալ է` պարտաւորի տալ զվարձն երիվարի տեառն, որպէս եւ խօսեցեալ իցեն ի մէջ իւրեանց:

81. Եթէ ոք վարձեսցէ զերիվար ումեք եւ հարեալ սրով սպանցէ զնա, այսինքն` երիվարն կամ անխնայաբար հարկանիցէ եւ սպանցէ զնայ, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` պարտաւորի տալ զգինն երիվարին ի տէր նորին:

82. Եթէ ոք վարձեսցէ յումեքէ երիվար եւ հեծեալ ի նա խստապէս եւ անողորմաբար հարկանիցէ առ ի արագապէս ընթանալ, յորմէ պատահիցի ցաւագարիլ կամ սատակիլ երիվարին` վարձօղն պարտաւորի կրել զվզեանն, առանց ամենայն պատճառաց:

83. Եթէ ոք վարձեսցէ յումեքէ երիվար վասն բառնալոյ զբեռինս, եւ աւելի ինչ քան զարժանն բառցցէ ի վերայ երիվարին` յորմէ պատահեսցի ցաւագարիլ կամ սատակիլ երիվարին, որ վարձեացն` պարտաւորի զվնասն կրել, թա'րց ամենայն այլ եւ այլ պատճառաց:

84. Եթէ ոք վարձեսցէ յումեքէ երիվար, եւ ի հասնիլ իջեւանին ոչ իցէ ներկայ տէր երիվարին, եւ այրն այն անփոյթ եղեալ ի պահելոյ զերիվարն մինչեւ ի գալ տեառն երիվարին եւ այսպէս սակս ոչ գտանելոյն ներկայ տեառն երիվարին եւ յանփոյթութենէ վարձօղին կորիցէ երիվարն, -այսպիսի պատահմանն կէս վնասն կրեսցէ տէր երիվարին վասն յամեցման իւրոյ, եւ կէս վնասն կրեսցէ վարձօղն երիվարին` վասն անփոյթութեան իւրոյ:

85. Որպէս գրեցեալ եղեւ ի վերոյ ի մէջ բազում համարոջ զերիվարէ, այսպէս ասելի է եւ վասն ուղտոյ, ջորոյ, իշոյ, եզոյ եւ այլ ամենայն բեռնակիր եւ հեծանելի անասնոց:

86. Ո'չ է օրէն սափրիչին առանց հրամանի բժշկաց առնուլ արիւն ի հիւանդաց եւ ցաւագարեցելոց. թէպէտ ի առողջ անձանց եւս արիւն առնուլն ոչ էր պարտ ըստ խնդրոյ ինքեանցն լինիլ, բայց որովհետեւ ի ոմանս տեղիս գտանի սովորութիւն, վասն այն առ այս թոյլատրելն հրամայեցեալ է, իսկ վասն հիւանդաց ամենայնիւ արգելեալ է առանց հրամանի բժշկաց արիւն առնուլն: Իսկ եթէ սափրիչն յանդգնեսցի ընդդէմ այսմ կանոնաց շարժելով` խստապէս ձաղկեսցի առանց ամենայն գթութեան եւ արգելեալ լիցի այնուհետեւ նմա գործածումն արհեստին այն զամենայն աւուրս կենաց իւրոց:

87. Եթէ ոք առցէ յումեքէ զանօթ կամ զկարասի ինչ վասն հարկաւորութեան իւրոյ, զի հետ լրման հարկաւորութեանն դարձուսցէ ի տէր ընչիցն, եւ դէպ լիցի, զի կորուսցէ կամ խորտակեսցէ եւ կամ արատաւորեսցուսցէ զընկալեալն, -այսպիսի պատահմանն պարտաւորի ընկալնօղ ընչիցն տալ օրինաւոր գինս նորին ի տէրն նորին` առա'նց այլ եւ այլ պատճառաց:

88. Եթէ մշակ կամ աղախին կամ այլ սոցին նմանք յանձն կալցեն զծառայութիւն ումեք, պարտաւորին սպասաւորել հաւատարմաբար ի ամենայն հաճոյս նոցա` որոց եւ ենթարկիցեն զանձինս իւրեանց. ուստի եթէ ոչ կատարեսցեն զպարտաւորեալ սպասաւորութիւն իւրեանց, առանց տրտնջաց հարկաւորին լսել զնախատինս եւ կրել զտանջանս ձաղկեցման ի տանուտեարց իւրեանց. եւ այսպիսի մշակքն եւ աղախինքն կամ սոցին նմանքն ի այսպիսի պատահմանն ոչ կարեն բողոքել առ դատաւորսն` յորժամ վասն ծուլութեան կամ անզգոյշութեան կամ վասն այլ օրինաւոր պատճառաց չափաւորապէս խրատիցեն նոցա տանուտեարք իւրեանց:

89. Եթէ ոք վարձեաց վասն ծառայութեան ինչ զծառայ կամ աղախին` պարտաւորի ըստ օրինաց գթութեամբ վարել զնոսա եւ ի մեղանչիլն նոցա կարգաւորաբար խրատել զնոսա եւ ուղղել, եւ ո'չ ի ամենայն պատահմունս սղալութեան նոցա անողորմաբար հարկանել եւ անդուռն բերանօք հայհոյել, քանզի եւ նոքա գոլով մարդիք մեղանչականք, թէեւ որքան հաւատարմաբար ծառայիցեն, գոնեայ բազմիցս սղալին: Վասն որոյ պարտ է տանուտերանց երբեմն երբեմն անոխակալութեամբ այցելութիւն գործածել առ նոսա. իսկ եթէ ոք ընդդէմ օրինաց յանդգնեսցի շարժել եւ ի յամենայն պատահմունս պատժել զծառայս եւ աղախինս կամ այլ սպասաւորս իւր` պարտ է դատաւորաց (յորժամ բողոքիցեն նոքա) առնել քննութիւն եւ վերահասութիւն բանին եւ տալ բաւականացումն բողոքացն ըստ օրինաց, առա'նց ամենայն աչառութեան:

90. Եթէ ումեք տան լուսամուտ եղիցի ի վերայ անցս փողոցի եւ հրապարակի, եւ յանդգնեսցի ոք հարկանել զքար եւ բեկանել զլուսամուտն, պարտաւորի կրկին չափով վճարել զգինն լուսամուտին ի տեառն նորին:

91. Եթէ ոք գնասցէ ի բաղանիս եւ մերկացեալ ի հանդերձից թողցէ զհանդերձն առ դուրս բաղանին, եւ ինքն մտցէ ի ներքս եւ ոչ ունիցի անդ սպասաւոր, որպէսզի պահեսցէ հանդերձս իւր, -այսպիսի պատահմանն պարտաւորի բաղնիսապահն պահել զհանդերձ առն այն. եւ եթէ դէպ լիցի, զի անզգոյշութենէ բաղնիսապահին կորիցէ կամ գողասցի` պարտաւորի բաղնիսապահն վճարել զգինս կորուսելոյն կամ գողացելոյն: Իսկ եթէ այրն այն ունիցի սպասաւոր պահապան հանդերձի իւրոյ, ի կորուստ կամ ի գողացումն հանդերձից բաղնիսապահն ոչ է պարտաւոր վճարելոյ զվնասն` յորժամ ինքն եւ սպասաւորք իւր ճշմարտութեամբ ոչ իցեն տեղեակ գողութեան կամ ոչ իցեն գողացեալ. բայց յորժամ յայտնեսցի, թէ հանդերձից գողացօղքն են նոյն ինքն բաղնիսապետն կամ սպասաւորք նորին, այսպիսի պատահմանն վարեսցի ընդ նոսա ըստ օրինի աներեւոյթ գողոց ի պատիժս եւ ի տուգանս, առա'նց զանցառութեան:

92. Եթէ ոք ընդդէմ ուղիղ եւ հասարակական կանոնի ըսկսանիցի շարժել` շռայլաբար վատնելով զինչս իւր եւ անկարգաբար մսխելով, պարտ է այնպիսի անկարգապէս շարժօղ առն վերահասու լինիլ դատաւորաց` բառնալով իշխանութիւն նորին ի ընչից իւրոց եւ կարգելով զհոգաբարձու ոմն, զի կառավարեսցէ զինչս նորին, եւ որպէս առն այն` նոյնպէս եւ որդոց եւ ընտանեացն դարմանեսցէ չափաւորապէս մինչեւ ի զղջանալ առն այն կամ ի չափ հասակի հասանիլ որդւոց նորին: Իսկ եթէ այրն վատնօղ ընչից իւրոց ունիցի որդի, որ իցէ հասակաւ կատարեալ, կարելի է յանձնել նմա զկառավարութիւն այն, եւ ո'չ կարգել այլ ոք հոգաբարձու: Սակայն ի չափ հասեալ որդին այն պարտաւորի կառավարել զյանձնեցեալսն յինքեան ըստ օրինի եւ պարտաւորութեան հոգաբարձուի ի յամենայն շարժողութիւնս (բաց ի առնելոյ զվարձ` որպէս եդեալ է վասն հոգաբարձուաց), առա'նց ամենայն զանցառութեան:

93. Եթէ ոք ախտասցի մոլորական ախտիւք, որպիսի է` յիմարութեամբ, գինեմոլութեամբ, շնութեամբ, ծուլութեամբ եւ սոցին նմանեօք, որով ոչ կամիցի կեալ ըստ կարգի բանականաց կենցաղավարութեան, այլ յետեւելով ախտին իւրոյ սկսանիցի վատնիլ զինչս իւր անկարգաբար, -այնպիսի անագորայն այրն պարտ է պատժել ըստ օրինաց, ըստ այսմ կերպի` որպէս ներքոյ գրեցեալ է. նախ` եթէ յիմարեցեալ է, որ երեւի, թէ կորուսեալ իցէ զբանականութիւն, պարտ է ըմբռնել շղթայակապ ի բանտի եւ երբեմն-երբեմն ձաղկել` իցէ թէ զգաստասցի: Երկրորդ` եթէ հետեւի ոք արբեցութեան` ըմբռնել շղթայակապ ի բանտի եւ լոկ հացիւ եւ ջրով կերակրել մինչեւ զղջասցի եւ հաւաստեաւ յանձն առցէ ոչ ըմբել միւս անգամ գինի, օղի եւ այլ ինչ արբեցուցիչ: Երրորդ` եթէ ոք հետեւի շնութեան` պատժեսցի ըստ օրինաց: Չորրորդ` եթէ ոք ախտացեալ իցէ ծուլութեամբ, որ զոր ինչ ունիցի` մսխէ եւ ոչ կամի աշխատել վասն ապագային, պարտ է կարգել զնա ի գործ խիստ ծառայութեան. ըստ սոյն սարսափ եւ ընդ այլ մեղաւորաց ըստ յանցանաց իւրեանց պատժելիք են` առանց ամենայն զանցառութեան: Եւ բաց ի յայսցանէ ի վերայ ընչից սոյնպիսի արացն կարգեսցեն դատաւորք հոգաբարձու կամ չափ հասեալ որդի նոցին վասն կառաւարելոյ ըստ խրատոյ ի վերանդ ի համար իննսուներկու գրեցելոյն:

94. Եթէ ոք արկցէ հուր ի անդ կամ անդաստան այլոց եւ այրեսցէ զբոյս անդին կամ անդաստանին` կրկին չափով վճարեսցէ զգինս այրեցելոյն, առա'նց բացասութեան:

95. Եթէ ոք ի պատերազմի թշնամեաց գերի վարեսցի յանօրինաց եւ դարձուսցեն զնա ի կրօն անհաւատութեան, եւ դէպ լիցի` որո'յ կերպիւ եւ իցէ ազատեսցի այրն այն, պարտ է առաքել զնա առ առաջնորդ կամ առ աւագ երէց եկեղեցոյն առ ի տնօրինել վասն նորայ ապաշխարութիւն եւ ուսուցանել նմա զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյն Քրիստոսի: Այսպէս ասելի է եւ վասն այնմ կերպի ուրացօղ առն` զորմէ յիշեցեալ է սոյն մասիս գլուխ երկոտասաներորդ վասն պատժոյ ի համար վաթսունվեցերորդ:

96. Եթէ մեղաւոր ոք փախիցէ եկեղեցի աստուծոյ եւ մտցէ անդ, ո'չ է օրէն դատաւորաց բռնութեամբ արտաքս բերել զնայ, այլ պարտ է յայտնել առաջնորդին կամ աւագ իրիցոյ տեղոյն զյանցաւոր լինիլն փախուցելոյն եւ խնդրել ի նմանէ, զի տայցէ զայրն այն յանցաւոր. եւ այսպիսի պատահմանն առաջնորդ կամ աւագերէց տեղոյն պարտին տալ զյանցաւոր այրն ի ձեռս դատաւորաց` առա'նց բացասութեան:

97. Եթէ ոք ցանեսցէ սերմ կամ տնկեսցէ ծառ կամ գործեսցէ ի վերայ այլոց գետնի միամտութեամբ` կարծելով, թէ ոչ ունի գետինն տէր, այսպիսի պատահմանն կարէ տէր գետնոյն մինչեւ երեք տարի տիրել զգետինն` առանց տալոյ զիր ինչ վասն բուսոց երկրին երկրագործին. իսկ եթէ անցանիցէ ամք երեք, եւ տէր գետնոյն ոչ խօսիցէ ընդ օտար երկրագործին` այնուհետեւ տիրէ երկագործն զգետինն նորա եւ ոչ տայ զիր ինչ գետնոյ տեառն:

98. Եթէ ոք բռնութեամբ տիրեսցէ զօտար անդաստան կամ գետին առանց օրինաւոր պատճառաց, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` անդաստանն կամ գետինն հասցէ ի սեփական տեառն իւր, եւ որ բռնութեամբ տիրեալ էր գետինն կամ անդաստանն` ոչ միայն որքան վնաս հասուցեալ իցէ գետնոյ տեառն կամ անդաստանի չորեքկին վճարեսցէ, այլեւ վասն յանդգնութեանն հատցի գլուխ նորա, առա'նց ողորմութեան:

99. Եթէ ոք մուծցէ գրաստ իւր ի այգի կամ անդ կամ անդաստան կամ պարտէզ օտարի` առ ի ճարակել առանց թոյլատրութեան եւ հաւանութեան նորա, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` վարեսցի ընդ նմա ըստ օրինի երեւելի գողոյ ի պատիժս եւ ի տուգանս, առա'նց ողորմութեան:

100. Եթէ գրաստ ումեք ինքնին մտեալ իցէ ի այգի կամ անդաստան կամ անդ ումեք եւ ճարակեալ իցէ ի բուսոց անտի, եւ տէր գրաստին ոչ իցէ տեղեակ յայնմանէ, -այսպիսի պատահմանն որքան վնաս հասուցեալ իցէ գրաստն` պարտաւորի զայն լիովին վճարել տէրն գրաստին այգիւոյ կամ անդաստանի կամ անդոյ տեառն, առա'նց ամենայն բացասութեան:

101. Եթէ թողու ոք զգրաստ իւր ի պանդոկի եւ յանձնէ պանդոկապետին, զի հովուեսցէ զնոսա, եւ դէպ լիցի, զի աւարառուք ասպատակեսցեն զպանդոկն եւ տանիցեն ընդ ինքեան զգրաստ առն, -այնպիսի պատահմանն ո'չ է պարտաւոր պանդոկապետն տալ զվզեանն ի տէր գրաստոյն:

102. Եթէ ոք յանձնէ զգրաստ իւր ումեք եւ տացէ նմա վարձս սակս արածեցուցանելոյ զնոսա, եւ նայ կորուսցէ ի նոցանէ` պարտաւորի վճարել զվզեանն. իսկ եթէ սատակիցի կամ ի աւարառուաց ասպատակիցի` ո'չ պարտաւորի տալ զվզեանն:

103. Եթէ ոք հարցէ գաւազանաւ կամ աքացի կամ այլ կերպիւ եւ սպանցէ ումեք` պարտաւորի տալ զգինս շանն այն ի տէր նորին, առա'նց բացասութեան:

104. Եթէ ոք ի ընթանալն իւրում ի ճանապարհի վազիցէ ի վերայ նորա շուն` առ ի խածանել զնայ, եւ նա հատցէ եւ սպանցէ զշունն` ո'չ է մեղադրելի եւ պարտական տալոյ զգինն շան ի տէր նորին:

105. Եթէ ոք պահելով զշուն ի տան իւրում ոչ կապեսցէ զնա, այլ թողցէ զնա ընդարձակ, եւ շունն ելեալ ի տանէ նորին ի դուրս եւ խածանիցէ զոք, պարտաւորի տէր շանն խածանեցելոյն տալ զդրամ վասն բժշկելոյ զվիրաւորութիւնն այն, մինչեւ առողջանալ վիրացն որքան աւուր անկեալ կացցէ ի մահճի` տա'լ նմա յիւրաքանչիւր աւուր այնքան ինչք, որքան նա ի յերեկն եւ յեռանդն աշխատիւր` մինչ էրն առողջ: Իսկ եթէ դէպ լիցի, զի մեռցի այրն խածանեցեալ եւ, ըստ վկայութեան բժշկաց, մեռեալ իցէ այրն այն ի խածանմանէն եւ ո'չ այլ պատճառէ, -այսպիսի պատահմանն պարտաւորի տէր շանն զմեռման աւուր զամենայն ծախսն առնել յինքենէ եւ ժառանգաւորաց մեռելոյն տալ մասն ինչ ի յընչից իւրոց վասն կեցութեան նոցին:

106. Եթէ ոք յարուսցէ շուն ի վերայ ումեք, եւ շունն խածանիցէ զայրն եւ վիրաւորեսցէ զնա, պարտաւորի զծախս դեղոց վասն բժշկութեան վիրացն եւ որքան աւուր անկեալ կացցէ` տայցէ նմա այնքան դրամ, որքան կարէր նայ յայնս աւուրս աշխատիլ կրկին չափով. իսկ եթէ մեռցի այրն ի վիրացն յարուցիչ շանն` պարտ է սպանանել առանց ողորմութեան:

107. Որպէս վերանդր ի համար հարիւր երեք, հարիւր չորս, հարիւր հինգ եւ հարիւր վեց գրեցեալ եղեւ վասն շան, այսպէս իմանալի է եւ վասն այլ ամենայն անասնոց եւ անբանից, որք կարիցեն վնասիլ մարդոյ:

108. Եթէ եղջերուն եւ զուարակն ըստ բնական բարուց իւրեանց մարտնչիցին ընդ միմեանս, եւ դէպ լիցի, զի մինն սպանցէ միւսոյն, յորժամ սպանեցեալն է յառաջ ընթացօղն ի ճակատամարտիլ` ո'չ է պարտաւոր տէրն կենդանոյն վճարել զվզեանն. իսկ եթէ սպանեցեալն է զկնի ընթացօղն, այսպիսի պատահմանն պարտաւորի տէրն կենդանոյն վճարել զգինն սպանեցելոյն տեառն նորայ: Այսպէս դատելի է եւ վասն այլ ամենայն կենչանեաց, որպիսի է` առիւծն եւ կովն եւ այլ նմանք սոցին:

109. Աստ աւարտի դատաստանական սահմանադրութիւնք եւ կանոնք վաճառականութեան հայոց, զոր գրեցեալ եղեւ վասն իւրաքանչիւր իրաց բաւականապէս: Սակայն որովհետեւ միտք մարդոյ անըմբռնելի է եւ ի մտածմանէ առբերի հաւանութիւն, եւ յերկոցունցս յայսցանէ գործք, կարելի է, զի պատահիցէ բազում անգամ այնպիսի ինչ, որ ոչ գտցի ի մէջ մատեանս լուծումն եւ դատողութիւն նորին: Վասն որոյ այնպիսի պատահմանն հարկ է դատաւորաց կոչել զինն անձինս կարգեցեալս վասն վերահասութեան դատաւորաց գործոց եւ նոքօք մտադրութեամբ քննել եւ առնել զիրաիունս նորագիւտ իրին, եւ ի համահաւանութենէ երկոտասան անձանցն որպիսի' վճիռ եւ եզրակացութիւն տացի` զա'յնս գրել ի գիրք աւուրց. զի եթէ դէպ լիցի այլ անգամ պատահիլ այնպիսի բան ինչ` յա'յնժամ եւս ըստ այնմ գրեցելոյն դատաւորք արասցեն զիրաւունս: Իցէ թէ ինն անձինքն ընդ երից դատաւորաց ոչ կարասցեն առնել լուծումն իրին, այնպիսի պատահմանն հարկ է յայտնել վեհագոյն դատաստանի զամենայն հանգամանս բանիցն եւ խնդրել զլուծումն, եւ որպիսի' կերպիւ ի վեհագոյն դատաստանարանէ վճռահատեցեալ լիցի` ըստ այնմ եւ առնելի է լրացոցւումն, առա'նց ամենայն զանցառութեան: Դարձեալ գոն այլ եւս բազմադիմի դիպուածք եւ առարկայք մեղաց, որոց հասարակաբար ի մէջ սորայ գրեցեալ է պատիժն, սակայն այնպիսի յանցանքն ոչ յամենայն ժամ միով կերպիւ գործեցեալ լինի, քանզի երբեմն լինի չարութեամբ կամաց գործօղին, երբեմն` պատահմամբ, երբեմն` ա'յլ իմն կերպիւ, վասն այսորիկ դատաւորք ըստ պարտաւորութեան պաշտօնի իւրեանց պարաւանդին ըստ ամենաայնի ուղղապէս վերահասու լինիլ առնել արժանաւոր քննութիւն եւ հասկանալ զեղանակ պարագայից մեղաց եւ ըստ օրինաց եւ արդարութեան տալ վճիռ` առանց ամենայն ակնառութեան, որպէս եւ գրեցեալ է ի գլուխ երկոտասաներորդ եւ ի համար հարիւրինն սոյն մասին: Դարձեալ որովհետեւ ոչ գոյ ազգին մերոյ տէրութիւն եւ իշխանութիւն, եւ ամենայն ազգն հայոց են ենթ իշխանութեան այլասեռ ազգաց` կարելի է երբեմն այնպիսի բան հրամայեցեալ լիցի ի թագաւորաց վասն անդորրութեան եւ ուղիղ կառավարութեան հասարակութեան, որ իցէ ընդդէմ կանոնաց այսմ դատաստանական մատենիս, -այնպիսի հրամանն կատարելի է եւ թողլի է զկանոն մատենիս զայն միայն, զոր ընդդիմանայ թագաւորական հրամանի, քանզի քաղաքական օրէնքն ոչ են ըստ կերպի աստուածային օրինաց անփոփոխք, որք յամենայն ժամ հաստատուն պահեսցի, այլ ըստ ժամանակին, ըստ կացութեան, ըստ բարուց եւ ըստ ուղիղ դատողութեան յամենայն ժամ քաղաքական օրէնքն առ ի բարին եւ առ ի լաւագոյն կողմ փոխելն արժան է. զի եթէ հոգեւորական օրէնքն ասի գոլ ի ձեռս առաջնորդաց, որքա~ն առաւէլապէս քաղաքական օրէնքն ենթարկեցեալք են հրամանի կայսերաց եւ թագաւորաց, եւ ո'չ միայն կայսերաց եւ թագաւորաց, այլ կարելի է ասել վասն միոյ քաղաքի եւ միոյ թեմի ի ձեռն հասարակութեան, որ ոչ իցէ ենթ թագաւորի: Միայն գոյ զանազանութիւն իշխանութեան կայսերաց եւ թագաւորաց ի իշխողութենէ հասարակութեանց. զի կայսերք եւ թագաւորք հրամայեն ի վերայ բազում քաղաքաց եւ գաւառաց, իսկ միոյ քաղաքի հասարակութիւն իշխէ ի վերայ անձանց իւրեանց, եւ ո'չ` ի վերայ այլոց: Այսու ուրեմն եթէ երբեմն ի դարս եւ ի ժամանակս վասն օրինաւոր պատճառաց պարտ իցէ փոխել զկանոն ինչ, այնպիսի պատահմանն հարկ է յայտնել վեհագոյն դատաստանի զառիթ փոխարկութեան եւ շահաւէտութիւն հասարակութեան, որ ի փոխարկմանէն յառաջագայիլ կարէ. եւ այսպէս թոյլատրութեամբ եւ հրամանաւ վեհագոյն դատաստանի առնել փոփոխումն: Սակայն առանց թոյլատրութեան եւ հրամանի վեհագոյն դատաստանարանի ո'չ երբէք կարելի է ժողովրդեան ինքնագլուխ առնել` թէեւ գեր քան զչափն հարկաւոր իցէ առնելն. իցէ թէ լինիցի խնդիր ինչ վասն վաճառականութեան առտրոյ, որոց ոչ իցէ լուծումն գրեցեալ ի մատենոջս, այնպիսիքն առաքելի է ի վճռահատական դատաստան ըստ խրատոյ եւ կանօնադրութեան վճռահատական իրաւանց, որ ի գլուխ տասնեւվեցերորդ ի սոյն մասին գրեցեալ գոյ մի ըստ միոջէ: Աստ աւարտեցաւ մասն առաջին, որ ունի գլուխս քսաներեք: