Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ԴԱՏԱՒՈՐԱՑ

1. Դատաւոր անուանի այն, որ թագաւորական հրովարտակաւ կամ համաձայն հաւանութեամբ ուրեք հասարակութեան կարգեցեալ լինի ի գործ դատաւորութեան, որ է աստիճան գերագոյն, քանզի դատաւորն ըստ անուանակոչութեան համեմատի աստուծոյ, եւ երբեմն դատաւորք աստուածք կոչին, որպէս գրեցեալ է ի գիրս սաղմոսաց: Արդ, որպէսզի դատաւորն ծանիցէ զարժանապատութիւն եւ մեծ պարտաւորութիւն իւր` պարտաւորի գիտել զայսոսիկք հետեւեալքս, որք սահմանեալք են յօրինաց:

2. Թիւ դատաւորաց պարտի լինիլ կատարեալ, զի մինն եւ երկուսն բազմիցս կարեն սխալիլ, վասն որոյ դատաւորք պարտին լինիլ անձինք երեք, որք եւ իցեն ընտրեցեալք նոքա ի մէջ բազմաց

եւ վկայեալք գոլ արժանիք դատաւորականի պատուոյ եւ կարօղք կրել զծանրութիւն դատաստանական պարտաւորութեան:

3. Կարգ ի մէջ դատաւորաց եղանիլ կարէ կրկին կերպիւ. նախ` իշխանութեամբ, երկրորդ` պատուով եւ անուանակոչութեամբ: Որքան առ առաջինն դատաւորք հասարակութենէ ընտրեցեալք են հաւասար իշխանութեամբ, եւ ոչ ոք կարէ ի նոցանէ հրամայել մինն ի վերայ միւսին, որքան առ երկրորդն դատաւորք պարտին ունիլ ի մէջ իւրեանց յատկական անունս, ուստի երից դատաւորաց մինն լիցի գլխաւոր եւ առաջին դատաւոր, մինն` երկրորդ, եւ միւսն` երրորդ. եւ այս` վասն անուանակոչութեան միայն եւ կարգի, եւ ո'չ վասն իշխելոյ առաջինն ի վերայ երկրորդին, եւ երկրորդն ի վերայ երրորդին, որպէս ի վեր եւս գրեցաւ:

4. Դատաւորք պարտին գոլ արդարադատք եւ անաչառք, իմաստունք եւ օրէնսգէտք, համբերօղք եւ ճշմարտասէրք, որպէսզի կարիցեն ըստ օրինաց առնել զգործս դատաստանի, վարել մի կերպ առ հարուստ եւ առ աղքատս, առ մեծս եւ առ փոքրս, առ փառաւորս եւ առ նկունս, եւ հետեւապէս ընդ ամենեսեան եզական կերպիւ եւ առանց իւիք ակնածութեան վարել օրինօք, արդարացուցանել զարդարն եւ պարտաւորել զմեղաւորն յայտնապէս:

5. Դատաւորք պարտին մեծաւ համբերութեամբ ունկնդիր լինիլ բողոքման ամբաստանողաց խնդրոյ դատախազից, ջատագովութեան պատասխանողաց, որք եւ ամենեքեան կամին արդարացուցանել զինքեանս եւ ցուցանել իբր թէ ունին յինքեանք զիրաւունս, եւ յորժամ լուան ի նոցանէ զամենայն բանս նոցին, յայնժամ վերահասու լինիլ եւ քննել առ ի գտանե` զճշմարտութիւն արդարոյն եւ ստութիւն մեղաւորին:

6. Դատաւորք ի յատեան դատաստանի իւրեանց յորժամ կամին լսել զամբաստանութիւն դատախազից եւ զջատագովութիւն պատասխանողաց` ո'չ պարտին բարկանալ եւ դառն յերեսօք հայիլ ի նոսա, այլ հանդարտութեամբ խօսել եւ մտադրութեամբ ունկնդիր լինիլ բանից նոցին. իսկ եթէ ընդդէմ այսմ գրեցելոյս դատաւորք ի յատեան դատաստանի անարգիցեն եւ հայհոյիցեն կամ բարկանայցեն ի վերայ ումեք` պարտաւորին տալ տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի, առա'նց բացասութեան:

7. Դատաւորք ի յատեան դատաստանի իւրեանց ոչ պարտին անձամբ անձին ձեռներէց լինիլ ի վերայ դատեցելոց, քանզի դատաւորք ոչ են դատախազք, այլ ի վերայ դատախազին եւ պատասխանօղին կարգեցեալ յաստուծոյ միջնորդութեամբ թագաւորական մեծութեան հրովարտակին կամ միաբան հաւանութեամբ ժողովրդեանն վերատեսուչք եւ դատաւորք: Ուրեմն ըստ աստուածային եւ քաղաքական օրինացն վարելով ոչ պարտին հարկանել զոք ի յատենի դատաստանի իւրեանց. իսկ եթէ դատաւորք յանդգնիցեն առնել ընդդէմ յայսմ հրամանի` ի յատեան դատաստանի հարկանելով զոք` տացեն տուգանս արքայական գանձարանին տասն ըռուբլի եւ հարկանեցեալ անձին զտարեկան հարկ նոցին:

8. Դատաւորք պարտին դատել զայնոսիկք, որք իցեն ի ներքոյ իշխանութեան իւրեանց, եւ ո'չ զայնոսիկք, որք չիցեն իւրեանց իշխանութենէ. քանզի անհարմարհելի է դատաւորութիւն, երբ ոչ ունի իշխանութիւն ի վերայ այնոցիկք, որոց դատէ:

9. Դատաւորք կարեն դատել երբեմն զայնոսիկք, որք ոչ իցեն իշխանութենէ իւրեանց, յորժամ նոքա յինքնայօժար կամօք եւ թոյլատրութեամբ դատաւորի իւրեանց մատուցանեն զինքեանս գոլ հնազանդք եւ լսօղք դատաստանի նոցին. եւ այսպիսի պատահմանն պարտ է դատաւորաց ոչ առանց դատաւորին նոցունց ազդարարութեան դատիցն զնոսա, թէեւ ինքեանք կամեցեալ իցեն:

10. Դատաւորք ի յատեան դատաստանի իւրեանց առնելով զիրաւունս ո'չ կարեն վկայել վասն դատեցելոյն զմեղապարտութենէ եւ արդարութենէ նորին, զի ոչ կարեն միանգամայն լինիլ դատաւորք եւ վկայք, այլ պարտին լսել ամբաստանողաց, պատասխանողաց, վկայից եւ ի վերայ բանից նոցին քննելով եւ վերահասու լինելով առնել իրաւունս:

11. Դատաւորք բաց ի դատաստանարանէ այլ ուրեք, այսինքն` ի տան եւ ի պանդոկս կամ այլ տեղիս ո'չ պարտին առնել զիրաւունս. զի եթէ ամենայն ուրեք կարելի լինէր առնել զգործ դատաստանի` իզուր համարիւր շինումն դատաստանատան եւ կարգաւորութիւնքն, որ ի նմա. իսկ եթէ դատաւորք այլ ուրեք արասցեն` իրաւունս եղիցի անհաստատ:

12. Դատաւորք ո'չ պարտին առնուլ ի դատախազից եւ ի պատասցանողաց զարզայ ի տան իւրեանց, այլ պարտ է առումն արզի լիցի ի դատաստանարանի, զի մի' գուցէ տացեն առիթ վատահամբաւութեան անուանց իւրեանց` թէ ուսուցանեն ումեք արզայ գրելն. եւ թէպէտ ի դատաստանարանի իցէ մին դատաւոր, տակաւին ի առնուլն յումեքէ արզայ ոչի'նչ կերպիւ դատաւորն լինիցի անդ մեղադրելի, զի թէեւ պատահիցէ ոչ լինիլ անդ այլ դատաւորք, սակայն լինին ատենադպիրք, օրինակօղք եւ այլ պաշտօնեայք դատաստանարանին:

13. Դատաւորք ոչ կարեն զկարգաւորութիւն դատաստանի տանել ի տուն իւրեանց եւ անդ ստորագրել, զի մի' գուցէ զկարգաւորելի բանսն ցուցանիցեն դատախնդրաց կամ այլոց ոմանց. իսկ եթէ ոմն դատաւոր իցէ հիւանդ, որ ոչ կարիցէ գալ ի դատաստանարան կամ ունիցի զօրինաւոր հարկաւորութիւն ինչ, այսպիսի պատահմանն պարտ է ատենադպրին զկարգաւորութիւն յինքնին տանել ի տուն դատաւորին եւ տալ նմա, զի ստորագրիցէ. եւ յորժամ ստորագրեաց` դերձեալ առնուլ եւ տանել ի դատաստանարան:

14. Դատաւորք մշտապէս պարտին վերահասու լինիլ ի ներքոյ հնազանդութեան իւրեանց եղեալ դատաստանական պաշտօնէիցն, այսինքն` ատենադպրաց, օրինակողաց, թարքմանչաց եւ այլոց ամենեցունց, որպէսզի ոչ միայն ի գործ պարտաւորութեան իւրեանց իցեն նոքա արիապէս ջանացօղք ըստ ժամանակին կատարելոյ, այլեւ ի ամենայն կառավարութիւնս եւ բարս իցեն նոքա բարեբարոյք ըստ աստուածային եւ քաղաքական օրինաց: Եվ յորժամ տեսցեն զոք աղտացեալ, որոյ կերպիւ եւ իցէ մոլորութեամբ` պարտ է արտաքսել ի պաշտօնէ նորին եւ փոխանակ նորա կացուցանել զայլ ոք բարեգոյն քան զնա:

15. Եթէ դատաւոր ոմն ունիցի զօրինաւոր հարկաւորութիւն ինչ կամ հիւանդ իցէ, որ ոչ կարիցէ գալ ի դատաստանարան, թողեալ է նմա այնպիսի պատահմանն չգալ ի դատաստանարան, այլ հոգալ զօրինաւոր հարկաւորութիւն իւր կամ տպաքինել զհիւանդութիւն իւր:

16. Եթէ դատաւոր ոմն վասն օրինաւոր պատճառաց կամ վասն հիվնդութեան ոչ եկեսցէ ի դատաստանարան` ո'չ է պարտ միւս դատաւորացն խափանել զվարումն իրաւանց վասն նորին, այլ պարտ են ինքեանք առնել վերահասութիւն գործոց դատաստանականաց. եւ յորժամ պիտոյ իցէ ստորագրեցումն նոյն դատաւորին կամ առնուլ հաւանութիւն վասն առաջադրութեան իւրեանց ի նմանէ` առաքեսցեն առ նա ատենադպիրն եւ միջնորդութեամբ ատենադպրին ուղղեսցեն զբանս կամ զգործս դատաստանականս:

17. Եթէ դատաւորն առանց օրինաւոր պատճառաց զանց առնիցէ գալ ի դատաստանարան երկար ժամանակ եւ լրացուցանել զդատաւորական պարտաւորութիւնս իւր, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` տացէ տուգանս արքայական գանձարանին ըստ դատողութեան վերահասու լինօղ ինն արանց, որպէսզի մի' լիցի յամեցումն դատաստանական գործոց եւ տառապեսցեն դատախնդիրք:

18. Դատաւորք պարտաւորին իւրաքանչիւր ոք առանց կրելոյ զերկիւղ ի միմեանց զդիտաւորութիւնս իւրեանց վասն դատելի իրաց համարձակապէս յայտնել միմեանց. եթէ իցէ համեմատ միմեանց զդիտաւորութիւն եւ դատողութիւն իւրեանց եւ իցէ համեմատ կանոնաց եւ օրինաց` հաստատեսցեն. իսկ եթէ ոչ իցէ համեմատ միմեանց` հարկաւորին բացատրել իւրաքանչիւր ոք զհանգամանս կարծեաց իւրեանց. եւ այսպէս քննելով զճշմարտութիւն բանին` արասցեն զիրաւունս եւ դատաստանս ըստ օրինաց:

19. Դատաւորք հարկաւորին, որքան կարելի է եւ հնար լիցի, շուտով տալ զլուծումն դատաստանական գործոց եւ ոչ յամեցուցանել զխնդիրս դատախազից եւ պատասխանողաց ի տալոյ զլուծումն մինչեւ ի երեք ամիս` յորժամ ոչ իցէ անկարելութիւն ինչ օրինաւոր. իսկ եթէ առնիցեն զանցառութիւն, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` տացեն տուգանս իւրաքանչիւր ոք յիսուն ըռուբլի ի գանձարանս արքունի եւ յայնմհետէ առանց զանցառութեան տացեն լուծումն ըստ օրինաց:

20. Եթէ դատաւորն հաւաստեաւ գիտէ եւ ճանաչէ զոք գոլ անմեղ եւ տեսանէ զնա ամբաստանեալ վասն իւիք մեղաց, որոյ սակս եւ ոմանք վկայեն զմեղաւոր գոլն նորա` ո'չ պարտի ընդդէմ խղճի մտաց իւրոց պարտաւորել զնա, այլ պարտ է, զի յինքենէ հրաժարեցուսցէ զդատաստանն, եւ ի յատեան այլ դատաւորաց յորժամ հարցանիցեն ի նմանէ` հարկաւորի վկայել ըստ ճանաչման իւրոյ զանմեղութենէ ամբաստանեցելոյն:

21. Եթէ դատաւորն` վասն որո'յ եւ իցէ պատճառի, կռուեալ իցէ ընդ ումեք, եւ պատահիցէ, զի խնդրեն զիրաւունս ի վերայ նորա (այնպիսին կարէ մտածել, թէ միգուցէ դատաւորն վասն անցեալ կռուին ունիցի ոխ ընդ նմա եւ ոչ արասցէ զուղիղ դատաստան) խնդրիցէ ի դատաւորէն, զի վասն այնմ պատճառի ոչ արասցէ զդատաստանն նորա, -այսպիսի պատահմանն հարկաւորի հրաժարիլ ի դատելոյ զնա եւ թողուլ, զի այլ դատաւորք արասցեն զիրաւունս նորա:

22. Եթէ ոք ընդ ազգականի դատաւորին ունիցի դաւ եւ խնդրիցէ, զի ազգական դատաւորն ոչ արասցէ զդատաստանն ազգականի իւրոյ, այլ արասցեն զդատաստանն այնք դատաւորք, որք ոչ իցեն նորա ազգականք, -այսպիսի պատահմանն ոչ է պարտ դատաւորին մտանել ի դատաւորութիւն ազգականին իւրոյ:

23. Եթէ ոք ընդ ազգականի դատաւորին ունիցի դաւ, եւ դատաւորն կամիցի հրաժարիլ ի դատելն զնա, բայց նա խնդրիցէ գրով, թէ կամի ինքն գոլ հնազանդ դատաստանի նորա, -այնպիսի պատահմանն ըստ խնդրոյ առն այն կարէ մտանել ի դատաստան ազգականի իւրոյ եւ դատել զնա:

24. Հրաժարեցուցանելն զդատաւոր ոք վասն օրինաւոր պատճառաց պարտ է լինիլ յառաջ քան զսկսանումն դատաստանական գործոյն. ուստի եթէ ոք խորամանկութեամբ կամ միամտութեամբ ոչ խնդրիցէ հրաժարումն դատաւորին ի սկզբան բանին, եւ յորժամ դատաւորքն մտցեն ի քննութիւն բանին, յա'յնժամ ի մէջ վերահասութեան բանին խնդրիցէ հրաժարեցուցանել զդատաւորն`վասն որո'յ եւ իցէ պատճառաց. թէեւ իցէ օրինաւոր` ո'չ է կարելի, այլ պարտ է համբերել եւ սպասել վճռոյ դատաւորաց. յորժամ արարեալ իցեն անիրաւութիւն ինչ` յայնժամ բողոքել ի վէրայ նոցա եւ խնդրել զիրաւունս:

25. Եթէ հրաժարեցուցեալ լիցի զդատաւոր ոմն ի դատելոյ վասն օրինաւոր պատճառի, պարտին միւս դատաւորք փոխանակ հրաժարեցեալ դատաւորին խնդրել զմի ոք ի ինն արանց, որք կարգեցեալք իցեն վասն վերահասութեան դատաւորաց եւ ընդ նմա լինիլ վերահասու իրաւանցն այն եւ տալ լուծումն. եւ այս` վասն կատարեալ լինելոյ զթիւ դատաւորացն, զի մի' սխալանք ինչ ծնանիցի կամ կարելի իցէ բամբասել զդատաւորսն իբր ոչ առնօղ ճշմարիտ իրաւանց վասն փոքրութեան նոցա:

26. Եթէ դատաւորն ընդ ումեք ունիցի դաւ ինչ` ոչ պարտի յինքն անձամբ անձին վերահասու լինիլ, զի ոչ կարէ միանգամայն գոլ` դատաւոր եւ դատախնդիր, այլ պարտ է որպէս զհասարակ ոմն խնդրել զդատաստան ի այլ դատաւորաց եւ ընդ ոսոխի իւրում հաւասար տեղեաւ կանգնիլ ի ատեան դատաստանի եւ լսել զդատաստան. իսկ եթէ դատաւոր ոմն յանդգնեսցի առնել ընդ ոսոխի իւրում զդատաստան իւր` եղիցի անհաստատ արարեալն նորին, տացէ տուգանս ի գանձարանս արքունի յիսուն ըռուբլի, եւ վերահասու լիցեն բանից նորին այլք դատաւորք:

27. Դատաւորք պարտին հարցանել զմեղաւորն եւ զվկայն եւ զայլս ամենայն զորս հարկաւորք իցեն ի ատեան դատաստանի եւ զո'ր ինչ ասասցեն նոքա` հրամայիցեն գրագրացն գրել զբանս նոցա եւ ի աւարտ գրեցելոյն որ ասացինն` գրեսցէն զանուն իւրեանց, եւս հարց իւրեանց ի ներքոյ նորին. եւ եթէ ոչ կարասցեն ինքեանք գրել զգիր` այլո'յ ումեքէ, որոյ հաւատայցեն, խնդրիցեն գրել:

28. Եթէ դատաւորն ի դատաստանի ատենի իւրում` վասն որո'յ եւ իցէ պատճառաց, ուսուսցէ ումեք խօսել այս ինչ եւ կամ ծածկաբար տացէ օրինակ արզի, որպէսզի գրեսցէ եւ տացէ ի դատաստանն, յորժամ յայտնեսցի այսպիսի անպատշաճ արարողութիւն դատաւորին` տացէ տուգանս մին հարիւր ըռուբլի ի գանձարանս արքունի եւ մի' իշխեսցէ առնել զիրաւունսն այն, այլ արասցեն զլուծումն իրաւանցն այն այլք դատաւորք:

29. Եթէ դատաւորն առցէ յումեքէ զկաշառս եւ թիւրեսցէ զդատաստան իւր, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` առեալն դարձուսցէ առ նա` յումէ էառ, եւ ըստ չափոյ կաշառոյն տացէ տուգանս ի գանձարանս արքունի եւ մերժեսցի ի դատաւորական աստիճանէ զամենայն կեանս իւր. իսկ եթէ ումեք դատաւորի խոստացեալ իցէ ոք կաշառս եւ դեռեւս ոչ իցէ տուեալ, յորժամ յայտնեսցի եւ ստուգեսցի` ըստ չափոյ խոստացեալ կաշառոյն կէսն տացէ դատաւորն տուգանս ի գանձարանս արքունի եւ մերժեսցի ի դատաւորական աստիճանի իւրմէ:

30. Պարտ է դատաւորաց` յորժամ ի դատաստանի ընկալան արզայ, պրօմեմորիա եւ հրովարտակք` գրել զժամանակ ընկալման ի վերայ նոցա ձեռամբ իւրեանց եւ տալ զնոսա ատենադպրին, զի գրեսցէ զնոսա ի գիրս անուանեալ պրիխօդեաշչիե կարգաւ:

31. Եթէ ոք բողոքեսցէ առ դատաւորս, թէ այն ոմն դատաւոր ցուցանէ զդատաստանական գրեանսն ոսոխի իւրում, եւ դատաւորաց վերահասու եղեալ հաստատեսցի ճշմարիտ գոլ բողոքումն բողոքողին, այնպիսի պատահմանն եթէ դատաստանական կարգաւորութիւնն չեւ եւս ստորագրեալ է ցոյց տուեալ` վարեցեալ լիցի ընդ դատաւորին մասն երկրորդ գլուխ 10 ի համար երեք գրեցելոյն: Իսկ եթէ հարցումն վկայից կամ այլ այնպիսի ինչ գրեանք իցէ ցոյց տուեալ, այսպիսի պատահմանն մերժեցեալ լիցի դատաւորն ի վերահասութենէ այնմ դատաստանական գործոյն, այլ արասցեն իրաւունքն այն միւս դատաւորքն:

32. Եթէ ծնանիցի ներհակախօսութիւն եւ հակառակաբանութիւն ի մէջ դատաւորաց ի գործս դատաստանի` պարտին գրել իւրաքանչիւր զկարծիս իւրեանց եւ կոչել զինն արս, որք կարգեցեալք իցեն վասն վերահասութեան դատաւորաց եւ յայտնել նոցա զտարաձայնութիւն իւրեանց, եւ նոքա վերահասու եղեալ` կանոնաւորեսցեն լուծումն հակառակութեան նոցա եւ եղիցի ըստ ինն անձանց դատեցելոյն:

33. Եթէ արասցեն դատաւորք լուծումն իրաւանց եւ դատախազն կամ պատասխանօղն ոչ կամիցին գոլ բավական դատողութեան նոցին եւ տացեն զգանգատական արզայ` ցուցանելով զպատճառ անընդունակութեան իւրեանց, պարտ է դատաւորաց կոչել զինն արս վերահասու լինօղ կարգեցեալս ի վերայ գործոց դատաւորաց, զի նոքա արասցեն իրաւունս:

34. Վասն թագաւորական հարկաց եւ այլ ամենայն կերպ հասարակական հարկաւորութեանց, որպիսի է վասն վարձուց դատաստանական սպասաւորացն եւ այլ պատշաճաւոր ծախից, որ պարտ իցէ ժողովել զդրամս ի ժողովրդենէ, դատաւորք ընդ ինն վերահասու լինօղ արանցն համաձայն, առանց աչառութեան` ուղղապէս կարգաւորութեամբ դիցեն հարկս ի վերայ իւրաքանչիւրոց: Այսպէ եւ դատաւորք ընդ ինն վերահասու լինօղ արանցն պարտին վերահասու լինել ամ յամէ հաշւոյ ըստառստին, որ ժողովէ դրամս ի ժողովրդեանց: