Ուղեգրութիւն

5. ՈՒՂԵԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ Ի Կ. ՊՈԼՍՈՅ Ի ՎԵՆԵՏԻԿ

Ապա զմտաւ ածի եւ ասեմ. մինչ խաղաղանայ երկիրն Մշու, ես երթայց սուրբ գերեզմանն առաքելոց Պետրոսի եւ Պօղոսի։ Եւ մինչ այն խորհրդեան էի, ապէնիազն Աստուած, որ տայ ամենայնի առատապէս ըստ սրտի, զամենայն խնդիրս կատարէ, ելից եւ զիմ անարժանիս փափագն եւ զիղձս իմ կատարեաց։

Զի եկն քարվան մի մեծ Էնկուրիու զօֆով. կային ընդ նմա եւ վաճառանկանք հայ. այլ եւ վարդապետ մի Վանական Զաքարիայ անուն։ Եւ յետ սակաւ աւուրց ծանօթ եղեալ ընդ միմեանս՝ յորդորէր զիս ընդ իւր երթալ։ Եւ ի թվին ՌԿ. յունիս ամսոյ ԺԱ. կոչելով զանուն Աստուծոյ [յ]օգնականութիւն, բազում պատրաստութեամբ ելաք ի ճանապարհ։

Եւ վեց օրն հասաք ԷՏՐՆԱՅ։ Եւ Ստամպօլայ մինչեւ Էտրնայ ամէնն ֆարշ էր սալարակապ, որ ոտք մարդկան կամ գրաստից ոչ թանար. եւ [յ]ամէն իջեւանի բազմածախ, մեծամեծ վիմօք մէջիդնի, խաներ, օտանի, բաղանիք, հիւրանոցք, հիւանդանոցք։ Եւ երկու անգամ կերակուր կ՚ելնէ՝ փիլաֆ, զարտա եախնի. եւ երկու ֆօտօլայ հաց։ Թող ղպախչանին եւ գեղեցիկ սէլվի աղաչնին, չէշմանին եւ աննման ջրերն։ Եւ թէ հազար հոգի լինի, գան իջնուն, ուտեն, խմեն, հանգչին ինքեանք եւ գրաստքն. եւ երբ կամին բաղանիք մտնեն եւ ապա գնան։ Այլ եւ տեսաք ի ճանապարհին կամարակապ վիմաշէն կամուրջնի, քսան, քառասուն, եօթանասուն ակնէն ի վերայ լայն եւ մեծ գետոց։ Եւ էր Էտրնայ թախտ եւ մեծահամբաւ քաղաք, յոյժ բարելի [1] եւ մրգաշատ, լիութիւն եւ առատութիւն ամենայն իրաց. եւ երեք մեծ գետ երթայր շուրջ զքաղաքաւ՝ ուրախացուցանելով զմարդիկ ըստ Դաւթայ, թէ Գնացք գետոց ուրախ առնեն զքաղաքն Աստուծոյ։ Եւ կայր քաղքին մէջն քարէ եկեղեցի մի Հայոց, վեց էրէց, երկու հաբեղայ, մին եպիսկոպոս եւ երկու, երեք հարիւր տուն հայի. բայց տեղացիք յոյժ սակաւք։ Կացաք անդ հինգ շաբաթ։ Եւ քաղքին բոլորն սաֆի պաղ ու պախչա, կէս աւուր ճանապարհ. այլ եւ պէնտէր, շէն։ Պէզիրկանի շահրիստան է, ամենեցուն գովելի։

Եւ ելեալ անտի վեց օրն Ուռումէլով հասաք ի ՀՈՒԼՈՒՊԱՅ մեծ քաղաքն [2]. եւ այս քաղքիս միջով երթայր մեծ գետ. եւ գտաք ի գիրս թէ այն քաղաքն Աղէքսանդրու հօրն Փիլիպպոսի Մակեդոնացոյ [3] շինած է. եւ այլք [ասին] թէ ո՛չ, այլ թէ միւս Ֆիլիպիայ կայ ծովու եզրն։ Եւ կայր անդ էրէց մի եւ հարիւր տուն հայի։ Եկեալ զմեզ մեծարեցին եւ առեալ տարան ի տունս իւրեանց. իսկ մեք ոչ կարացաք գնալ, զի քարվանն կ՚երթայր։ Եւ այս Հուլուպու բրինձ կ՚ելնէ, այլ կարմիր եւ չէ նման Մսրայ բրինձին։

Եւ կէս խօնախ խասապա մի եկաք, ԹԱԹԱՐ ՊԱԶԱՐԻ կ՚ասեն։ Եւ անտի եօթն օրն եկաք բազում լերամբք եւ անտառախիտ մայրիւք եւ աղբերօք ի ՍԿՈՒԲ։ Եւ կացաք անդ ԺԲ օր, զի ճանփան ահ կայ[ր] Լէվէտննուն եւ հարամոց։ Եւ կային անդ իրեք տուն հայի, պաշչաճիք, խիստ հիւրասէրք եւ երկեղածք Աստուծոյ. որ ընկալան զմեզ առ ինքեանս [4] ի պաղչան եւ մխիթարեցին զմեզ կերակրովք եւ անուշ խօսիւք, մինչեւ այլ քարվան եկաւ եւ ապա ի միասին ելաք։ Իսկ կապուտ քարին՝ որ է կօզտաշի՝ մէտանն անդ [5] է. եւ կին մի պառաւ ամալով կու բռնէ զայն մատէնն։

Եւ անտի հինգ օրն հազիւ հասաք ԵՆԿԻՊԱԶԱՐն՝ անցանելով զմեծամեծ եւ բարձր լերինս եւ զխորաձորս։ Եւ անդ ծործոր մի երթայր մեծ գետ մի շառաչմամբ [6] ՝ ծուռ ու մուռ, որ մէկ օրն վաթսուն անգամ անցաք զնա ձիովք եւ ջորով։ Եւ այնպէս նեղ եւ անծուկ էր ճանապարհի շաւիղն, որ հազիւ անցանէին գրաստք. վերեւն բարձր անտառախիտ քարավէմ լեառն է, եւ ներքեւն հազիւ երեւէր ջուրն. մեք միջովն անցաք։

Եւ այնպիսի բարձր լեառն մի անցանէաք, որ եւ զարեգակն չտեսանէաք. այլ մշուշ եւ պաղ քամի. եւ այնպէս մրսեցաք, մինչ զի ամէնքն [յ]երիվարաց իջաք. եւ բազումք հիւանդացան ի սաստիկ ցրտոյն, թէպէտ օգոստոսի ամիսն էաք։ Եւ այս ճանապարհս խիստ ահ եւ դող քաշեցաք, զի պօլուք պօլուք շրջէին հարամիք եւ զայն կողմանքն աւիրէին, եւ զքաղաքս եւ զգիւղսն այրէին, եւ այլոց սալղուն ձգէին, որպէս յԱնատօլուն սօխթայք։

Եւ այս Ենկիպազարս կ՚ելնէ ազգ եւ ազգ ցեղք եւ ցեղ Թուրքի կուպղայք, մեծ եւ փոքր։ Եւ երբ պազարի օր լինի, ամէն գեղէ, քաղքէ բերեն, դիզեն. զի ամէն ատրաֆն քիլիթչիք են. եւ եկեալ պէզիրկանք գնեն եւ տարեալ սփռեն ընդ աշխարհս ամենայն վաճառելով։ Եւ ընդ մէջ քաղքին մեծ գետ մի երթայր նման Խզըլերմախին, կարմրագոյն եւ պղտոր։

Եւ անտի հինգ օրն հասաք ՊՕՍՆԱ ՍԱՐԱՅըն, որ էր մեծ քաղաք եւ բարձր լերան վ[ե]րայ շինեալ։ Եւ սորա միջովն երթայր լայնածաւալ գետ մի, առաւելագոյն քան զայլ գետսն։ Եւ էր շէն եւ պէնտէր, եւ վաճառականաց տեղ. եւ Ուռումէլու պէկլէր պէկին անդ նստէր։ Զոր գտաք անդ չորս հայ պէզիրկան, որ զմեզ սիրով ընկալան եւ մեծարեցին ի խանն մխիթարելով զմեզ. որոց Տէրն վարձահատոյց լիցի։ Եղաք անդ երկու օր։ Եւ էին մարդիք երկրին մեծ եւ երկայն ազնաւուրք, ուժեղ եւ զօրեղք, երկայն եւ յաղթանդամք. բնաւ չի գիտեն Տաճկի լեզու, բայց միայն Պուլղարի։ Եւ ասին թէ Ուռումէլին ութսուն հազար գեղ կայ Պուլղարի՝ զատ ի քաղաքաց. եւ են հոռմի դաւանութեամբ. եւ նոցա եպիսկոպոսն արհի նստի Ատրանայ։ Եւ թէ վասն է՞ր տաճկացեալ են գաւառօք. ասին թէ եկեալ էր առ նոսա խարաճչի մի ժամանակ մի եւ վասն չքաւորութեան ուրացան զհաւատն, թէ չի տան խարաճ։ Իսկ խարաճչիքն ժողովեալ գնացին ի Ղաբին եւ հասկացուցին խօնթքարին, թէ Պօսնացիք ոչ վասն Աստուծոյ, այլ վասն խարճին տաճկացան։ Վասն որոյ թագաւորն հրամեց թէ Թող տան, թէպէտ տաճիկ եղան, բայց ի հաճիցն որ Մեքան են գնացել։ Նոքա տեսին որ [համ ի] հաւատոց զրկեցան, համ խարաճ կու տան. սկսան Մէգան գնալ վասն խարճին։ Ամէնքն հաճի են. սակաւ կա[յ] ի մէջ նոցա խարաճ տվող. զսոսա կոչեն Ուռումելու քազի։ Այլ եւ կայ Պօսնայու բոլորն շատ վանքեր Պօլղարի։ Եւ հինգ միլ՝ վանք մի կայր մեծ եւ անվանի եւ փառաւոր. եւ ասին թէ երեքհարիւր գեղ թէմ ունի, ի վերայ բարձր լերին. եւ մտեալ ի ներս շրջեցաք եւ զԱստուած օրհնեցաք։ Եւ հուպ վանաց ջերմուկն մեծ կայր, որ ԺԳ ջաղացք [7] կու բանեցնէր [8], զատ եւ որիշ միմիանց. եւ այլում տեղ[ւ]ոջ ալ՝ մերձ Հուլուպոյ՝ տեսաք թագաւորաց շինած մեծամեծ հաւուզնի եւ հուճուրանի վիմաշէն, նման Պուրսայու խաբլուճայից։ Եւ Պօսնու մարդն ամէն պուլղարնակ կու զրուցեն. եւ թէ երդվին այլ ինչ չի գիտեն տաճկերէն բայց միայն զանունն Մահմատի. զի ասեն «Թաքօմի պօկայ, ի վիրա Մէհմէտսքայ», այս է «Ան աստուածն եւ հաւատն Մահմատի». եւ այլն։

Անտի եկաք երկու օր ու կէսն ի ՔԻԼԻՍ քաղաք, ի սինօրն Ֆռանկաց, որ այս կողմն Տաճկաց է եւ միւսն Ֆռանկաց. եւ միջովն անցանէր գետ մի։ Բայց ի ճանապարհին շատ վիշտ եւ նեղութիւն կրեցաք եւ ազգի ազգի տառապանք. այլ եւ ահ եւ դողում ի հարամկաց եւ յաւազակաց. եւ այնպէս դժուար էր, որ հինգ հարիւր, վեցհարիւր հոգի չիշխէր երթալ։

Եւ ելաք ի բարձր լեառ մի, որ խիստ բարձր եւ սիրվի էր. որ ոչ ձի եւ ոչ այլ գրաստ կարէր ելանել, այլ միայն ջորի. զուտր քար ու ապառաժ է եւ ոտնատեղ չկայ, այլ փայտէ աստիճանք է շինած եւ սանդուխք, ուստի ջորով հազիւ եւ մուտարով ելանեն։ Եւ այս Քիլիսու ատրաֆն հող բնաւ չտեսաք, այլ սաֆի քար, արտերն եւ էգինին [9] պիլա զուտր քարեր են մանտր։ Ապա սքանչելագործին Աստուծոյ հազար բերան փառք, որ այնպիսի քարսն առանց հողոյ բոյսք եւ տունկք եւ այգիք լինին, որպէս եւ յԵրուսաղէմն. զի եւ յԵրուսաղէմ այսպէս անջրդի է եւ քարուտ։

Եւ իբրեւ անցաք յայնկոյս գետոյն եւ եկաք ի ՍԲԻԼԻԹ բերթն [10], ընդ առաջ եկին մեզ զինվորք. եւ մեք խնդացաք թէ զմեզ պատիւ տանին։ Իսկ նոքա զմեզ տարան ի խան մի, որ կոչեն «Նազարեթ». եւ փակեալ զդրունս ի վերայ մեր՝ գնացին։ Իսկ մեք զի զլեզուս նոցա ոչ գիտէաք եւ ոչ զելս իրացն, մնացաք անդ անմխիթար ի սուգ. եւ լայաք զօրն ի բուն։ Եւ երիկունն հայեցեալ ընդ պատուհանն՝ տեսաք զբազում վաճառականս այլ եւ այլ քաղաքաց՝ Ստամպօլու, Անկուրու, Էտրնու, Ջուղու, եւ այլ գաւառաց, քրիստոնեայք եւ անհաւատք. եւ խօսեցեալ ընդ միմեանս [11] ՝ հարցաք թէ վասն է՞ր այսպէս արգելին։ Եւ ասին թէ այսպիսի սահմանք է նոցա, որ թէ թագաւորն ալ գայ Թուրքաց՝ պիտոր նազարէթ քաշէ։ Զոր մեք լուեալ տրտմութիւն մեծ եւ հոգք անհնարինք կալան զմեզ. մինչ զի խռովեցան ոսկերք եւ ցամաքեցան լեզուք մեր, եւ տառապէաք որպէս ի բանտի եւ ի կապանս. զի ոչ ոք երեւէր մեզ եւ ոչ մեք [12] ումեք. զի [ի] միմեանց խորշէաք։ Եւ երկրորդ օրն բերին մեզ կվարտիանտի, որ է նազր, եւ ասին թէ սա զամենայն ինչ զոր կամիք՝ կատարէ եւ գնէ։ Բայց մեք զլեզուս նոցա ոչ գիտէաք եւ ոչ նա զմերն, այլ ձեռօք եւ իշմարով հասկցնէաք, որպէս համր։ Եւ թէ կերակուր կամ եմիշ ուզէաք, ընդ պատուհանն տային մեզ. եւ մեք զդրամն ընկենուաք։ Եւ ես տեսեալ զայս ամենայն աղէտս տարակուսանաց եւ անցից զոր եկին ի գլուխս մեր եւ հառաչմամբ ասի զողբս զայս.

Տէրն ազատէ ըզմեզ աստի

Այս նազարէթ ղարիպ երկրի.

Ղաֆիլ անկաք մեք այս տեղի,

Փորձանք եկաւ խիստ մեր գլխի։

Այս նազարէթս որ է զընտան,

Անմեղ մարդկանց արգելարան,

Չէ ի գրոց, ոչ Տեառն հրաման,

Այլ յախմարաց եդեալ սահման։

Այս նազարէթս իժ ու գազան,

ոչ հաց ունի ոչ ջուր յինքեան.

Ունի անլեզու կվարտիան,

Մեծ մեծ մըժեհ եւ շատ լվան։

Այս նազարէթս դժոխոց նման,

Հալէ մաշէ զոսկերս մարդկան,

Աստուած առնէ մեզի տարման,

Մէկ մի ելնեմք սորա դրան։

Կարօտեցաք տեսոյ մարդկան,

Եւ կերակրոցըն զանազան.

Եւ թէ կոչես զոք քեզ ի բան,

Խորշին ի քէն եւ հեռանան։

Մեծ սուգի կամք եւ տրտմութեան,

Տէրն փրկէ ի փորձութեան.

Այս անողորմ մարդիքս որ կան,

Քառսուն օր մեզ պահել տըվան։

Աւա՜ղ թէ ոք ի աստ գայցէ,

Եւ շատ դրամ հետ իւր չբերէ,

Յայնժամ նա հալըն տեսցէ,

Որ ոչ մահու, ոչ կենաց է։

Աստուած առնէ մեզի տէրման,

Հանէ զմեզ սորա դըրան,

Երթանք տեսնունք ըզՖռանկիստան,

Պօղոս Պետրոսի գերեզման։

Եւ ամէն շաբաթ գային եւ զմեր հագուստն եւ փարթալն եւ ղումաշն քրքրէին, թափէին եւ սփռէին ի պարանս. եւ այնպէս կախ մնային մինչ իրիկուն, եւ սակաւ մի մխիթարէաք հետ Հայոց զրուցով հառեւանց։ Եւ ասէին մեզ թէ ազգ եւ ազգ է նազարէթն. ով մոմ ունի, սէկ, սախդիան եւ այլ այսպիսի որ թո՜ւյ չունենայ, քսան եւ հինգ օր կու պահէ. եւ թէ քէպայ կամ կաշի, սօֆ, թույ ալաթ լինի, քառսուն օր պիտի պահէ, եւ թէ զա՛տ չունենայ, քսան օր։ Եւ մեք զի դատարկ էաք. բայց վարդապետն ունէր քանի մն թօբ սօֆ արմաղանցու, վասն այն արգելեցին զմեզ քառսուն օր։ Ո՜հ, ո՜հ, ո՜հ, վա՜յ զիս։ Բայց վարդապետն տրտնջէր եւ յոյժ նեղէր, ճճկոհէր եւ անգոսնէր զնոսա. բարկանար, սրտմտէր եւ յոգոց հանէր, ասելով թէ ազատ գոլով եւ անձնիշխան՝ եկաք մտաք իւրովի կամաւ ի նեղ զընտան։

Եւ իբրեւ կատարեցան աւուրքն սըգոյ քառսուն օր, հանին զմեզ ի դուրս։ Մտեալ ի քաղաքն տեսաք փառաւոր եկեղեցիս եւ բարձր զանկակատունս վիմաշէն, այլ եւ մեծամեծ զանկակս, որ ի հնչելն զուարճանային հոգիք ի քաղցր եւ համեղ ձայնէն. եւ խաչեր մեծամեծ ի վերայ եկեղեցեաց եւ զանկակատնից՝ ոսկէջրած։ Եւ անդ այլ ոչ երեւէր տաճիկ կամ հրաման Թուրքաց, այլ բովանդակ քրիստոնէութիւն էր։ Զայս ամենայն տեսեալ ուրախացաք եւ բերկրեալ ցնծացաք հոգ[ւ]ով եւ մարմնով, մինչ զի մոռացաք զամենայն նեղութիւն եւ զտանջանս, եւ զդժուարութիւն ճանապարհին, այլ եւ նազարէթին. զոր այսուհետեւ բարձաւ իշխանութիւն եւ զօրութիւն Տաճկաց եւ թագաւորեաց Քրիստոս քրիստոնէիւք։ Եւ քաղաքս էր սքէլէ եւ ծովահայեաց. եւ շուրջ զնովաւ էին այգիք [13] եւ թզենիք։

Եւ կացաք անդ [14] մինչեւ եկին ղատրղայք Վէնէտիկու զի եւ ի վերայ ծովուն այն կային հարամիք. եւ իրեք օրն հասաք յատա մի ԶԱՏՐԱՅ անուն. եւ մտեալ յինքն տեսաք պայծառ եկեղեցիս, վանորայս եւ եպիսկոպոսարանս՝ գեղեցիկ վիմօք եւ աշտարակօք շինեալ. այլ եւ զանառիկ բերթն եւ զպարիսպ քաղաքին, որ էր թիկնապահ։

Եւ անտի ելեալ բազում քաղաքաւ եւ դղեկօք, բերթունօք եւ վանորայիւք ի վայելուչ տեղիս. զորս ոչ գրեցի մի ըստ միոջէ։